موسیقی مذهبی دزفول

علی صدیقی‌راد

موسیقی و آواها و نواهای مذهبی که در دزفول مشابه با سایر مناطق ایران رواج دارد شامل موارد ذیل است:
1-‌ چاووشی‌خوانی و منقبت خوانی
2-‌ سحر خوانی (در ماه مبارک رمضان)
3-‌ مولودخوانی (در اعیاد و جشن‌ها)
4-‌ مار رضایی «مرثیه‌خوانی به گویش محلی دزفولی)
5-‌ نوحه‌خوانی به شیوه‌های مختلف
چاووشی خوانی و منقبت‌خوانی:
 چاووشی‌و منقبت‌خوانی معمولاً در اعیاد مذهبی بویژه در ماه مبارک ذی‌الحجه و در شب‌های عید سعید قربان و غدیر خوانده می‌شود.
مرسوم است که زمانی که حاجی در مکه است پس از این‌که اعمال وی کامل می‌شود و به اصطلاح حاجی می‌شود جشنی برای وی در منزل گرفته می‌شود که معمولاً در شب عید قربان یا فردای آن روز این جشن برگزار می‌گردد.
یکی از آداب خاص؛ نصب بیرق‌های سبزرنگ، به تعداد اعضای خانواده بر روی پشت بام است. زمانی که این بیرق‌ها در حال  نصب هستند مداح شروع به خواندن اشعاری در وصف باری‌تعال و ائمه اطهار می‌کند که به این نوع خواندن چاووشی یا منقبت خوانی گفته می‌شود.
بیشتر مضامین اشعار خوانده شده در چاووشی و منقبت خوانی ذکر باری‌تعالی و اوصاف پیامبر‌ اکبر(ص) و حضرت علی(ع) و حضرت ولیعصر(عج) می‌باشد.
چاووشی خوانی معروفی که در دزفول خوانده می‌شود در دستگاه چهارگاه است و با این مطلع  شروع می‌شود: اول به مدینه انبیاء را صلوات
دوم به نجف شیر خدا را صلوات
سحر خوانی:
که در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده می‌شود و شامل اشعار گوناگون پیرامون مناجات، پندو اندرز، مدح و... است و در شکل‌های متنوع ارائه می‌شود.
فی‌المصل در شب‌های اول ماه اشعار خوانده شده بیشتر در موضوع سلام به ماه مبارک رمضان و استقبال از این ماه است. در اواسط ماه در مدح حضرت امام حسن مجتبی(ع)؛ در شب‌های قدر در مدح علی(ع) و ضربت‌خوردن و شهادت مولی‌الموحدین(ع) است. یک نوع شحرخوانی که در قدیم در دزفول خوانده شده؛ به نام مآب تنها» بوده کهزمانی که فقط چند دقیقه بیشتر به اذان صبح باقی مانده؛ مداح شروع به خواندن اشعاری می‌:ند که مضمونش این است که : فقط فرصت آب خوردنی برای روزه داری باقی مانده است و باید غذا خوردن را به پایان برساند. نوع دیگر سحرخوانی در روزهای پایانی ماه رمضان است که اشعاری با عنوان وداع با این ماه؛ خوانده می‌شود مثل: الوداع ای ماه خوبان الوداع/ الوداع ای ماه بخشش الوداع
سحرخوانی در دزفول با ردیف موسیقی سنتی کاملاً انطباق داشته و مداحان قبلی و صاحب‌سبک با ردیف‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی آشنایی و تسلط کافی دارند.
مولود خوانی:
شامل انواع مداحی و شب‌های جشن میلاد ائمه اطهار (ع) است.
این نوع خواندن هم شامل خواندن اشعار به‌صورت آواز است و هم بصورت ضربی و تصنیف.
در خواندن بصورت سرود و تصنیف گاهی اوقات بصورت گروهی می‌خوانند و گاهی هم تک خوانی و بصورتی که مستمعین جواب می‌دهند.
مولودخوانی زمانی که در زورخانه خوانده می‌شود حال و هوای خاصی دارد. در دزفول در شب‌های تولد ائمه اطهار(ع)، مراسم ویژه‌ای برگزار می‌گردد که مرشد زورخانه مولود‌خوانی ومنقبت‌خوانی را با شیوه‌ای خاص ارائه می‌کند.
مارضایی:
 سابقه خواندن اشعار بصورت «مارضایی» حدوداً به 125 سال پیش بر می‌گردد بدین صورت که مادری که تنها فرزندش که نام ولی رضا می‌باشد را در حادثه‌ای از دست می‌دهد و پس از مرگ تنها پسرش، بسیار غمگین و دچار افسردگی می‌گردد و در فراق «رضا» برسر مزارش شروع به خواندن نوایی می‌کند که بسیار غمگین و سوزناک است که این نوع خواند، بعدها از آن به «ماررضایی» خوانی (مادر رضا) تعبیر شود.
از نظر نزدیکی به گوشه‌های موسیقی سنتی «مار رضایی» را هم در آواز شوشتری و هم در گوشه مویه شکسته مویه سه گاه و در گوشه‌هایی از دشتی و ابوعطا می‌خوانند.
البته اکنون جایگاه خواندن ماررضایی در دزفول بیشتر جهت مراسم ترحیم جوانان، نوجوانان و ... استفاده می‌گردد در مرثیه‌خوانی ایام محرم و صفر نیز برخی از مداحان بویژه قدیمی‌تر‌ها هم‌اکنون از آن استفاده می‌کنند.
البته برخی با شنیدن گوشه‌های محلی دزفولی مانند در فیلی، آعبد صمدی، ظهیری و ... به اشتباه به آن مار رضایی می‌گویند که باید گفت که هر کدام از این گوشه‌ها حال و هوای خود و حس مخصوص به خود را دارد که می‌بایست از هم تفکیک شود.
و اما نوحه خوانی و انواع آن در ماه محرم و صفر در دزفول شامل انواع زیر است:
1-‌ پیش‌خوانی و پامنبری، 2-‌ نوح مجلسی (نجفی)، 3-‌ نوحه وحده، 4-‌ نوحه زنجیر‌زنی
پیش‌خوانی و پامنبری به آواهایی گفته می‌شود که معمولاً در ابتدای روضه‌و قبل از سینه‌زنی خوانده می‌شود. پیش‌خوانی‌ها در دزفول معمولاً با شعر فارسی و کمتر بااشعار دزفولی خوانده می‌شوند. از نظر تنوع و استفاده از گوشه‌ها و ملودی‌ها تا آنجایی که بنده تحقیق نموده‌ام، در سطح استان خوزستان و برخی استان‌های مجاور (برخلاف برخی مناطق که از یکی دو دستگاه بیشتر استفاده نمی‌کنند)‌استفاده از تمامی دستگاه‌ها و آوازهای سنتی در این نوع پیش‌خوانی‌ها، بسیار رایج است.
اجرای پیش‌خوانی هم در روضه‌ها متنوع است. گاهی پیش‌خوانی را فقط یک نفر می‌خواند و گاهی دو یا چند نفر؛ و گاهی هم مستمعین همراه مداح می‌خوانند که به اصطلاح «دم» می‌گیرند. در حین اجرای پیش‌خوانی گاهی ریتم آنچنان پیچیده و تشخیص آن مشکل است که فقط خود مداح یا چند نفر از پیر مردهای قدیمی قادر به تشخیص آن می‌باشند مثلاً با زدن دست بروی پا یا آرام به سینه زدن ریتم پیش‌خوانی رامشخص می‌کنند و اما پامنبری خوانی به انواع آواهایی اطلاق می‌شود که در روضه و قبل از سینه‌زدن با اشعاری پیرامون نصیحت، پند و اندرز، وصف باریتعالی و ائمه اطهار خواند می‌شود. معمولاً روضه‌ها با توجه به این‌که در دزفول بصورت پنج شب متوالی برگزار می‌گردد به اصطلاح به آن پنج تن می‌گویند. مثلاً پنج تن اول محرم یعنی از اول تا پنجم محرم. یا پنج‌تن آخر ماه صفر یعنی از بیست و پنج صفر تا آخر ماه
حال، مداحی که قرار است در منزل شخصی یا حسینه یا مسجدی روضه‌بخواند شب اول پس از حمدو ثنای خداوند و پند واندرز از حضرت زهرای اطهر می‌خواند فی‌المثل شب دوم از امام حسین(ع) و زینب(س) شبه سوم از کودکان امام و فرزندان و یاران کربلا و شب چهارم از رشادت‌های قمربنی‌هاشم و در شب پنجم(آخر) از امام زمان(عج) و وصل‌موضوع به واقعه کربلا می‌خواند.
البته در زمان‌‌های مختلف و در ماه‌های مختلف سال نیز روضه‌هایی مثل ایام فاطمیه و شهادت حضرت علی(ع) نیز در دزفول برگزار می‌گردد. و اما نوحه مجلسی با نوحه نجفی به نوحه‌هایی اطلاق می‌شود که معمولاً پس از پیش‌خوانی و پامنبری در روضه و مجلس عزا خوانده می‌شود. بدین صورت که مردم از جای خود قیام کرده و بصورت ایستاده سینه می‌زنند. مداح، تیتر نوحه یا به اصطلاح سر نوحه را می‌خواند و مردم تکرار می‌کنند و هنگامی که مداح، بند‌های بعدی نوحه را می‌خواند مردم جواب نمی‌دهند و فقط به اشعار گوش داده و سینه می‌زنند.
ریتم استفاده شده در نوحه‌های مجلسی معمولاً آرام و شبیه به نوحه‌های شهر‌های دیگر است با این تفاوت که از نظر آهنگ در این گونه نوحه‌ها از تمامی دستگاه‌ها و آوازها و گوشه‌های مختلف ردیف موسیقی سنتی استفاده می‌شود فی‌المثل اگر مداح با درآمد سه‌گاه شروع می‌کند به ترتیب زابل، مویه، مخالف، مغلوب و مثنوی و فرود را نیز اجرا می‌کند. در هنگام اجرای نوحه مجلسی (نجفی) مردم صف آرایی کرده و به‌صورت یک بار دو دست و یک بار یک دست سینه می‌زنند.
و اما نوحه «وحده» که پس از نوحه مجلسی خوانده و اجرا می‌شود شامل دو نوع است: نوع اول نوحه وحده نوحه‌ای است که در مجلس عزاداری خوانده می‌شود و معمولاً ریتم آن از نوحه مجلسی تند‌تر است و به این صورت که تیتر با سر نوحه مرتب توسط مداح خوانده  می‌شود و مردم جواب می‌دهند سپس مداح، بندهای بعدی را می‌خواند. مردم در نوحه وحده فقط هنگام خواندن بندها توسط مداح سینه می‌زنند و با سر نوحه سینه نمی‌زنند.
و اما نوع دوم نوحه وحده آن نوع نوحه‌ای است که در هیأت و دسته جات سینه‌زنی استفاده می‌شود. توضیح این نکته که در دزفول در روزهای تاسوعا و عاشورا بیش‌از 200 هیأت در سه نوبت عزاداری می‌کنند. از میان هیأت سینه‌زنی، زنجیر‌زنی و گروه‌های مارش (طبل و نقاره) مردم بیشتر تمایل به تشکیل هیأت‌های سینه‌زنی هستند و بالطبع استفاده از نوح وحده (سینه‌زنی) بیشتر مرسوم است. فی‌المثل برخی از هیأت‌های بزرگ شهر مثل محله سیاهپوشان، عباسیه (متحده اباالفضل)، قلعه، مسجد‌ امام حسین(ع)، پیر نظر، کرناسیان و... بصورت سینه‌زنی عزاداری می‌کنند.
در ساخت و تنظیم آهنگ نوحه‌های وحده همانند نوحه‌های مجلسی از همه دستگاه‌ها و گوشه‌ها و آوازهای ردیف موسیقی ایرانی استفاده می‌شود؛ بندهای نوحه که بعد از سرنوحه خوانده می‌شود معمولاً یک پرده یا چند پرده بالاتر از سر نوحه اجرا می‌شوند. زمانی که مردم در مسیر تعیین شده حرکت می‌کنند سر نوحه را جواب می‌دهند و هنگامی که بند خوانده می‌شود توقف کرده و سینه می‌زنند.
گاهی مداح بجای تکرار تیتر برگردانی را می‌خواند که در جای خود تنوع و زیبایی خاصی به نوحه می‌بخشد.
نوع تنظیم آهنگ نوحه وحده بسیار متنوع است ولی در دزفول می‌توان به نسبت استفاده والویت دستگاه‌های زیر را نام برد:
1-‌ شور، دشتی، ابوعطا، شوشتری، سه‌گاه، همایون، ماهور، نوا و چهارگاه و در اولویت‌های بعدی افشاری و بیات ترک
حتی گاهی مداح ابداع بیشتری به خرج داده و یک نوحه را در گوشه‌ای زیبا مثل منصوری چهارگاه یا بیداد همایون و یا مخالف سه‌گاه اجرا می‌کند. حتی اینجانب نوحه‌هایی را در گوشه‌ عراق یا جامه‌داران، شکسته، قرچه، عشاق، حجاز و ... شنیده‌ام.
ریتم نوحه‌های زنجیر زنی و خواندن با گروه مارش تقریباً شبیه به نوحه‌های مجلسی از نظر کندی ریتم می‌باشد و در این نوع نوحه مردم جواب نوحه را نمی‌دهند و فقط زنجیر می‌زنند و گاهی اوقات یکی دو نفر از مداحان کمکی سر نوحه را تکرار می‌کنند.
نوع طبل و نقاره زدن در دزفول بسیار متنوع و با نقاط مختلف کشور تفاوت دارد فی‌المثل گروه مارش با یک چوبه شروع کرده و گاهی تا بیست و یک چوبه یا بیست و دوچوبه ریتم را اجرا می‌کنند.
نکته بسیار قابل توجه این‌که در تمامی آواها و نواهای دزفول تناسب با زمان حال یا زمان اتفاق حادثه توصیف شده وجود دارد.
مثلاً در شب‌های اول تا چهارم محرم از ورود کاروان امام به کربلا و شهادت مسلم و ... خوانده می‌‌شود سپس از حربن‌ریاحی و دیگر یاران از شب هفتم به بعد در مورد اباالفضل و در تاسوعا و عاشورا از دلاوری‌اباالفضل و شهادت امام‌حسین(ع) در بعد‌ازظهر عاشورا از اسیری زینب(س) و حرکت کاروان به‌شام غریبان خوانده می‌شود.
در شب دوازدهم مراسم نمادین دفن و کفن شهدای کربلا برگزار می‌گردد و نوحه‌هایی در این زمینه خوانده می‌شود.
در مورد آداب و رسوم
معمولاً در عصر تاسوعا هیأت‌های جنوبی شهر جهت عرض تسلیت به سمت هیأت‌های شمالی حرکت می‌کنند و هیأت شمال از ایشان استقبال کرده و پذیرایی می‌کنند. در صبح عاشورا همه هیأت‌ها به‌صورت متحد به سمت بقعه متبرکه آقارودبند عزاداری می‌کنند و در عصر عاشورا هیأت‌های شمال به طرف جنوب رفته و هیأت‌های جنوبی از ایشان پذیرایی و استقبال می‌کنند.

*این مقاله نخستین بار در کتابچه مرثیه ایرانی در همایشی به همین نام سال 1387 در فرهنگسرای هنر به چاپ رسید.