علی‌آباد؛ یادمان هزاره‌ها

نادر فرجی، یوسف حسن زاده

کاوش باستان‌شناسی محوطه پیش‌ازتاریخی علی‌آباد بوکان با قدمتی بیش از پنج هزار سال در بوکان در حال انجام است. این محوطه باستانی در یکی از محله‌های شهر بوکان به همین نام [علی‌آباد] در جانب شمالی این شهرستان واقع شده است. این محوطه در زیر بافت مسکونی منطقه علی‌آباد قرار گرفته است و به طور کامل از دید محو شده است و در اثر چاه‌های آبی که توسط اهالی علی‌آباد حفر شده بود، اطلاعاتی نسبی از باستانی بودن آن به دست آمد. از آنجایی که یافته‌های مکشوفه از حفر این چاه‌ها نشان از پیش‌ازتاریخی بودن آن داشت، در صورت ثبت و ضبط و کاوش علمی آن، این امید را برمی‌انگیخت که بتواند تغییر جدی و مهمی در دانش ما نسبت به استقرارهای پیش‌ازتاریخی منطقه ایجاد می‌کرد. از آنجایی که پیش از این، محوطه قلایچی تنها محوطه باستانی کاویده شده در منطقه بوکان بود، اطلاعات مستند باستان‌شناسی منطقه بوکان محدود به هزاره اول پیش‌ازمیلاد و فرهنگ مانایی در سه هزار سال پیش از امروز بود. لیک با کاوش علمی محوطه علی‌آباد این امید می‌رفت که اطلاعات تاریخی منطقه تا شش هزار سال پیش از امروز گسترش یابد. از دیگر سو، محوطه علی‌آباد در زیر بافت مسکونی قرار گرفته و تمامی کوچه‌های آن نیز بتن‌ریزی شده است، به همین دلیل، تعجیل در مستند کردن اطلاعات تاریخی آن امری ضروری به نظر می‌رسید.

با توجه به این مسائل، طرحی به منظور انجام کاوش لایه‌نگاری تقدیم پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور شد و مورد موافقت قرار گرفت. کاوش‌ها از بیست‌وپنج آذرماه شروع و هم اکنون نیز در حال انجام است. سرپرستان این کاوش، آقایان یوسف حسن‌زاده، کارشناس موزه ملی ایران، و نادر فرجی، دانشجوی دکتری دانشگاه میسور هندوستان هستند. از دیگر اعضای تیم کاوش علی‌آباد آقایان سلمان (نچیروان) خسروی، دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه بوعلی همدان، اسماعیل معروفی‌اقدم، دانش‌آموخته کارشناس‌ارشد باستان‌شناسی از دانشگاه تربیت مدرس تهران و مسعود قادری، کارشناس مرمت از دانشگاه هنر تبریز و مهندس رسول کدخدامحمدی، نقشه‌بردار، هستند.

 

این کاوش‌ها از نظر علمی چند هدف مهم را پیگیری می‌کند:

                   توالی لایه‌نگاری و پیشینه استقراری در محوطه علی‌آباد

بررسی دامنه گسترش فرهنگ یانیق در جنوب دریاچه ارومیه

                   شناسایی مشخصه‌های باستان‌شناختی فازهای انتقالی مس‌وسنگ به مفرغ در جنوب دریاچه ارومیه

 

در طی این کاوش‌ها با بهره‌گیری از مستندنگاری دقیق و سیستماتیک نهشته‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی علی‌آباد تلاش شد تا علاوه بر شناخت دقیق توالی لایه‌ها و دوره‌های سکونتی در علی‌آباد، سعی شد تا با بهره‌گیری از مطالعات میان‌رشته‌ای از جمله باستان‌جانورشناسی، باستان‌گیاه‌شناسی، باستان‌زمین‌شناسی و دیگر مطالعات باستان‌سنجی، اطلاعات لازم برای بازسازی وضعیت معیشتی مردمان ساکن علی‌آباد و وضعیت زیست‌محیطی منطقه بوکان به دست آید. از تمامی خاکسترهای به دست آمده نمونه‌برداری شد تا پس از شناورسازی خاکسترها درون آب و زدودن خاک‌های آن، بقایای دانه‌های گیاهی در اختیار متخصصین باستان‌گیاه‌شناس قرار گیرد تا وضعیت زراعت و آب‌وهوایی منطقه در هزاره‌های سوم و دوم پیش‌ازمیلاد بازسازی شود. همه استخوان‌های جانوری مکشوفه در اختیار باستان‌جانورشناس نهاده می‌شود تا وضعیت معیشتی ساکنان علی‌آباد در آن برهه زمانی بررسی شود و همچنین اطلاعات لازم در مورد گونه‌های جانوری منطقه در این دوره زمانی به دست آید.

گرچه مطالعات در نخستین مراحل خود قرار دارد، لیک مطالعات اولیه نشان می‌دهد که محوطه علی‌آباد حداقل از هزاره چهارم پیش‌ازمیلاد مسکونی بوده است. کاوشگران تلاش دارند تا علاوه بر ثبت و ضبط دقیق نهشته‌ها، اطلاع‌رسانی‌های لازم را نیز برای مردم داشته باشند و با دعوت از مردم برای بازدید از کاوش مردم را با اهمیت نهشته‌ها، سفال‌ها و حتی خاکسترها در مطالعات باستان‌شناسی آشنا کنند، مسئله‌ای که عموما در اثر فعالیت‌های سوداگران فرهنگ و قاچاقچیان به طمع یافتن ”گنج“ از بین می‌رود.

در پایان کاوشگران از همه کسانی که در این کاوش همکاری نموده‌اند نهایت تشکر و قدردانی را دارند. شورش محمدپور، اسماعیل رحیمی و حسین فرهمند، همکاران اداره میراث فرهنگی شهرستان بوکان که نماینده و ناظر سازمان میراث استان آذربایجان غربی در این کاوش بودند، حاج رسول رسولی که اجازه دادند این کاوش در حیاط منزل شخصی‌شان انجام شود، و دیگر همکاران این کاوش که با تلاش شبانه‌روزی‌شان پشتیبان انجام این مطالعات بودند: خانم لیلا مجیدی و آقایان محمد سلیمی‌فری، امیر کدخدامحمدی، علی، یعقوب، عادل، توفیق، سیروان، جلال و ناصح فرجی، جمال سلطانی، آرام تعاقب، داریوش و سامان صوفی.

 

نادر فرجی دانشجوی دکتری باستانشناسی - هند

یوسف حسن زاده کارشناس باستانشناسی

 

برای مشاهده عکس در زیر کلیک کنید:

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ»
http://www.anthropology.ir/node/21139