نخستین كنسرتوی ایرانی برای چنگ و اركستر

چنگ, به نوشته دانشنامه ایرانیكا, كهن ترین نقش موجود از آن در ایران متعلق به سه هزار و چهارصد سال پیش از میلاد در خوزستان است كه در جریان حفاری های باستان شناسی در سال ۱۳۴۱ ۱۹۶۲ كشف شد كه اكنون در بخش پژوهش های شرقی دانشگاه شیكاگو نگهداری می شود

اركستر سمفونیك بی بی سی در اسفند ماه سالی كه گذشت برنامه های جالبی برای شناساندن جنبه های گوناگون موسیقی ایران در لندن برگزار كرد. بی سابقه ترین بخش از این برنامه، اجرای مجموعه ای از آثار سمفونیك سه نسل از آهنگسازان معاصر ایران با این اركستر بین المللی بود. رویدادی كه هرگز در تاریخ موسیقی سمفونیك ایرانی رخ نداده بوده و اگر هم اجرایی در برون مرز صورت گرفت با پشتیبانی نهادهای دولتی ایران بود. این كنسرت از جنبه دیگری نیز جالب توجه و آن اجرای نخستین كنسرتو برای چنگ و اركستر ساخته یك آهنگساز جوان ایرانی است.امیر مهیار تفرشی پور (متولد ۱۳۵۳ در تهران) دانش آموخته كنسرواتوار وستیسك در دانمارك در رشته پیانو و كالج موسیقی ترینیتی و دانشكده موسیقی گیلدهال لندن در رشته آهنگسازی است. وی كه در پاییز ۱۳۸۲ به اتفاق علیرضا فرهنگ برنده جایزه اول نخستین دو سالانه موسیقی نو در دانشگاه تهران شد، همزمان با پشتیبانی فرهنگسرای نیاوران از شاند ویلیامز تكنواز چنگ اركستر سمفونیك بی بی سی، برای اجرای یك رسیتال در تهران دعوت به عمل آورد. در آن برنامه كه نخستین رسیتال چنگ در سال های پس از انقلاب به شمار می رود افزون بر آثار آهنگسازان اروپایی، اثری از تفرشی پور با نام «فانتزی ایرانی» كه در آن فضای امپراتوری كهن ایران تداعی می شد نیز به اجرا درآمد.

چنگ، به نوشته دانشنامه ایرانیكا، كهن ترین نقش موجود از آن در ایران متعلق به سه هزار و چهارصد سال پیش از میلاد در خوزستان است كه در جریان حفاری های باستان شناسی در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) كشف شد كه اكنون در بخش پژوهش های شرقی دانشگاه شیكاگو نگهداری می شود. در موزه ایران باستان نیز قطعه ای سفالین وجود دارد كه روی آن نقش یك بانوی چنگ نواز متعلق به دوره پارتیان به چشم می خورد. نواختن چنگ در دوران اسلامی نیز در ایران ادامه یافت. رودكی علاوه بر شاعر به عنوان یك نوازنده چنگ نیز در ادبیات پارسی معرفی شده و فارابی، صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغه ای نیز در نوشته هایشان به ساختار این ساز اشاره كرده اند. این ساز در بسیاری از مینیاتورها و سروده های شاعران پارسی گوی نیز حضور دارد. با این همه «چنگ» از دوران صفویان از موسیقی ایران رخت بربست و تقریباً همان زمان در اروپا گسترشی روزافزون یافت و در نهایت با افزودن سیستم پدال به اركستر سمفونیك راه یافت.

ظاهراً نخستین كسی كه آموزش این ساز را در دوره معاصر در ایران آغاز كرده ماریان گرون فلدوا است. وی همراه با ۹ نوازنده دیگر از جمهوری چك به دعوت غلامحسین مین باشیان (رئیس وقت اداره موسیقی كشور و هنرستان موسیقی) برای تدریس به تهران آمد. نامدارترین چنگ نوازان معاصر ایران، فرزانه نوایی و آذرنوش صدرسالك هستند. نوایی كه در هنرستان عالی موسیقی و آكادمی موسیقی وین تحصیل كرد چندی نیز در محضر هوشنگ ظریف به فراگیری موسیقی ایرانی با تار پرداخت و درصدد برآمد تا برای نواختن نغمه های ایرانی با چنگ، شیوه تازه ای پدید آورد ولی درگذشت زود هنگام و ناگهانی او در سال ۱۳۸۳ در اتریش این كوشش ها را ناتمام گذاشت. آذرنوش صدرسالك كه در ایران اقامت دارد تا چند سال پیش با اركستر سمفونیك تهران همكاری داشت ولی او نیز با توجه به شرایط، متاسفانه در حال حاضر فعالیت چشمگیری در امر آموزش و اجرا ندارد و اركستر سمفونیك نیز در زمان نیاز به جای این ساز از پیانو استفاده می كند!

امیر مهیار تفرشی پور به عنوان آهنگساز، تلاش بسیاری در زمینه آفریدن قطعاتی برای چنگ و رواج دوباره آن در عرصه موسیقی امروز ایران داشته است. وی حتی درصدد برآمد با همكاری شاند ویلیامز و با تشویق آهنگسازان ایرانی آلبومی از ساخته های آنها برای چنگ فراهم آورد. پروژه ای كه در اصل سال ها پیش از سوی فرزانه نوایی آغاز گردید و با برخورد سرد آهنگسازان ایرانی با شكست مواجه شد.

تفرشی پور كه به تازگی به ایران بازگشته از فعالیت هایش در این زمینه و همچنین اجرای كنسرتو برای چنگ و اركستر كه نام «پژواك پارسی» را بر آن نهاده با اركستر سمفونیك بی بی سی سخن می گوید: «جای تاسف است كه چنگ با داشتن پیشینه ای كهن در ایران، در حال حاضر در كشورمان تا این حد مهجور واقع شده است. نزدیك به یك سده از فعالیت آهنگسازان ایرانی در فرم های موسیقی كلاسیك می گذرد ولی ظاهراً نه كنسرتویی برای این ساز نوشته شده و نه حتی قطعه ای برای تكنواز چنگ. دلیل این بی توجهی جداً پرسش برانگیز است. البته ساخت قطعه برای این ساز چندان ساده نیست و راهنمایی گرفتن از یك چنگ نواز حرفه ای را نیز طلب می كند. شاید كمبود نوازنده چنگ (هارپ) در ایران نیز این عدم تمایل را تشدید كرده باشد ولی به هر حال آشنایی با شاند ویلیامز كه یكی از چنگ نوازان بین المللی است و همچنین اشتیاق خود من برای زنده كردن این ساز در فضای موسیقی ایران موجب شد تا قطعه «فانتزی ایرانی» ساخته و در پاییز ۱۳۸۲ در فرهنگسرای نیاوران اجرا شود. موقعیت بسیار خوب دیگری كه چند ماه پس از آن پدید آمد سفارش ساخت یك كنسرتو برای چنگ و اركستر از سوی اركستر سمفونیك بی بی سی بود كه در اسفند ماه سالی كه گذشت در لندن به اجرا درآمد.»

ما از موسیقی باستانی ایران و همچنین رپرتوار چنگ در گذشته هیچ ایده جدی موسیقایی نداریم. آنچه برجای مانده تنها نمونه های حجاری شده و تئوری های كلی است. چه چیز ایده ساخت «پژواك پارسی» بوده است؟ صرفاً تاثیری احساسی كه در ذهن از این یادگارهای تاریخی پدید می آید؟

معماری باستانی ایران معماری پیچیده ای است و از آنجا كه معماری و موسیقی در تاریخ هنر با هم پیوند داشته اند می توان تصور كرد كه موسیقی ایران باستان نیز موسیقی پیچیده و باشكوهی بوده است كه البته این تنها یك گمان است. من نخستین آهنگسازی نیستم كه می كوشد شكوه فرهنگ و هنر ایران باستان را با موسیقی نشان دهد. «پژواك پارسی» اثری است كه هم از وضعیت معاصر و هم از گذشته ما ملهم است. بازتاباندن آن همه رویداد در یك اثر بیست و چند دقیقه ای كار ساده ای نیست چرا كه ایرانی امروز درگیر تناقض های بسیاری است. فرهنگ ملی، مذهبی و غربی همه در زندگی امروز ایرانیان ادغام و بسیاری از مردم ما جداً در شناخت جایگاه خود دچار مشكل شده اند. نخستین موومان در این كنسرتو با ملودی ساده ای در دستگاه همایون آغاز می شود كه برای شنونده بیشتر حالتی بداهه پردازانه دارد ولی پس از چند میزان، قطعه با ورود سازهای زهی به فضایی درگیر و اندیشمندانه می رسد؛ شاید مانند یك ایرانی امروزی.

پژمان اكبرزاده

---