معنای غیراخلاقی پول

شایسته مدنی

ناهنجاری‌های پولی در پیوند با مفهومی است که گیدنز آنرا تحت عنوان "تهدید بی‌معنایی شخصی" نامیده است. از نظر گیدنز، به علت تسلط نظامهای انتزاعی پولی و تخصصی بر زندگی اجتماعی بشر، معنای شخصی زندگی از بیشتر عرصه‌های وجودی رخت بربسته و زندگی انسان خالی از یک هدف و معنا و ارزش شخصی شده است. به نظر او بازگشت نظام اخلاقی و ایجادکننده‌ی معنا برای زندگی شخصی راه حل این بحران وجودی و معنایی می‌باشد (ریتزر، 1384: 823). وبلن هم در مورد مصرف و طبقه‌ی اجتماعی بیان می‌کند که علت مصرف انواع کالاها و خدمات نه برای معاش، بلکه برای ایجاد مبنایی برای تمایزات تبعیض‌آمیز (آن تمایزاتی است که برای ایجاد حسادت طراحی شده‌اند) میان مردم است. از نظر وبلن طبقه‌ی تن‌آسا به مصرف متظاهرانه مشغول می‌شود و مصرف متظاهرانه‌ی طبقه‌ی تن‌آسا نهایتا بر هرکس دیگر در نظام قشربندی اثر می‌گذارد. مردم در هر طبقه‌ی اجتماعی دیگر برای تصمیم‌گیری در این مورد که چه کالاهایی را مصرف کنند از رفتار طبقه‌ی تن‌آسا در نوک قله‌ی نظام قشربندی تقلید می‌کنند (ریتزر، 1389: 110).

مصاحبه‌شوندگان در این پژوهش که خانمهای متاهل هستند، ناهنجاری‌ پول را در معانی‌ای همچون؛ "تجمل‌گرایی"، "بریز و بپاش"، "غرور"،  "نوکیسه‌گی"، "اسراف و ولخرجی" و "تخریب" دیده و توصیف کرده‌اند.

یکی از پاسخگویان درباره‌ی "تجمل‌گرایی" میگوید: «دیروز یک ماشین عروس آنچنانی دیدم، عروسی تاج داشت و تور و در واقع لخت بود و فیلمبردار داشت از او فیلم‌برداری می‌کرد، این اثر پول نیست؟ این آقا اگر پول نداشته باشد نمیتواند آن ماشین را داشته باشد. انسان اول باید جنبه‌ی پول داشتن را داشته باشد. اگر پول کم کم بیاد جنبه‌اش هم پیدا میشود. الان در اثر سرریز ناگهانی پول، زندگی‌ها تجملاتی شده‌اند. پدر و مادر سر یک میز غذا نمی‌خورند. همه می‌دوند که پول دربیاورند. پدر کله‌ی سحر میرود اضافه کاری تا پول بدست بیاورد. چون باید خرج این تجملات را درآورد». از نظر این پاسخگو پول زیاد به جای اینکه باعث رفاه و آسایش شده باشد، خانواده را از هم دور کرده و تجمل‌گرایی را جایگزین آن نموده است.

پاسخگویی، 22 ساله تجربه‌ی خود را از ابراز "غرور" دیگران این طور بیان میکند: «بعضی وقتها که پول زیاد است، بعضی از آدم‌ها مغرور میشوند. کاری می‌کنند که دور و بری‌هایشان از آنها فراری می‌شوند. شوهرم با فامیل‌های خودش رابطه‌ی خوبی ندارد. فقط با پدر و مادرش راحت است و بس. خواهر و برادرهایش خیلی مغرور هستن و برای آدم تعیین تکلیف میکنند... برای همین میگویم پول مغروریت می‌آورد. فامیلهای شوهرم، فامیلهای خودم اینجوری هستند وقتی با آنها رفت و آمد میکنیم میگویند: تو چرا طلا نداری؟ این چه وضع زندگی است؟ چرا اینقدر زود بچه آوردی؟»

مصاحبه‌شونده‌ای، تحقیر ناشی از غرور را اینگونه توصیف می‌کند: «نمونه‌اش توی فامیل خودمان هست. یکی‌اش عمو و زن عموی خودم، با اینکه پول زیادی دارد ولی هیچ توجهی به ما ندارد. آمد خانه‌ی من، به جای اینکه به من دلداری بدهد و بگوید دخترم ما هم از اول همین جوری شروع کردیم ... تحقیرم کرد. من برایش چای آوردم، لباس محلی پوشیده بودم، به من گفت خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت شو. گفت اینجوری بگردی همه به تو میخندند.»

یکی از مصاحبه‌شوندگان در مورد "نوکیسه‌گی" می‌گوید: «خانواده‌هایی را می‌شناسم که پولشان در حد زیادی بوده ولی زن و شوهر هیچ نوع محبتی بینشان نبوده. علت آن هم پول بوده و بس. برای اینکه اگر پول نباشد خانم خانه مجبور می‌شود یک جورایی این دیگ آن دیگ کند تا غذایی آماده شود. ولی وقتی خانم خانه از صبح میرود این بوتیک و آن بوتیک، یا دور هم جمع می‌شوند و وقت میگذرانند تا ظهر و برایشان مهم نیست این خانواده چی میخورند، در نهایت هم زنگ می‌زنند از بیرون پیتزا می‌آورند».

او که سالهاست ساکن یک محله بوده و تغییرات آن جا را به چشم دیده، در همین خصوص می‌گوید: «من علنا دیدم. توی همین شهرک نزدیک اینجا، اینها کارگر بودند، دولت زمینها را بعد از انقلاب به آنها داد، زمینهای مصادره‌ای بود. بعد از اینکه اینها مالک زمین شدند، زمین قیمت برداشت و گران شد. تا قبلش رعیت بودند و پول ندیده بودند، تا قبلش قاطر زیر پایشان بود بعد تبدیل شد به پاترول. این چیزها باعث شد که به مواد مخدر و قمار روی بیاورند. مجالس و عروسی‌هایشان بدون قمار و مواد نمی‌‌گذرد... بچه‌هایشان ول شدند و رفتند سراغ مواد مخدر. خانواده‌ها سلامت به سر نبردند و پول خرابشان کرد.»

پاسخگوی، 36 ساله در مورد "اسراف و ولخرجی" می‌گوید: «می‌بینی یکی همش لباس می‌خرد، تازه لباس خریده ولی دوباره برای عروسی خواهرش لباس می‌خرد. وضعیت زندگی‌شون هم خوب است. شوهرم میگوید پول را خرج کنی جاش می‌آید. البته ولخرجی نه. او هم با ولخرجی موافق نیست.»

اینکه زنان در چه شرایطی معنای غیراخلاقی پول را تجربه کرده‌اند به این مسئله ارتباط دارد که با چه کسانی و در چه شرایط مالی رفت و آمد داشته‌اند. غرور و تحقیر ناشی از آن از طرف کسانی تجربه شده بود که در بین دوستان و اقوام، مجبور به رفت و آمد با دیگران پولدار بوده‌اند. ایراد گرفتن دیگران و البته "دیگران مهم" از شیوه و سبک زندگی آنها باعث شده بود که آنها غرور ناشی از پول را تجربه کرده و آن را جنبه‌ی منفی پول قلمداد کنند.

زنان میانسال به این شکل از تحقیر بی‌توجهی نشان میدادند، اما زنان جوان‌تر از این تحقیر ناراحت شده و باعث شده بود تا جایی که در توان دارند سبک زندگی خود را تغییر دهند تا مقبول "دیگران مهم" باشند.

نوکیسه‌گی معنی‌ای است که به دیگران اطلاق می‌شود. دیگرانی که ناگهان پولدار شده و سبک زندگی‌شان را تغییر داده‌اند. زنانی به این تجربه اشاره کردند که در سنین بالای 40 سال قرار داشته و گذشته‌ی دیگرانی را که به ناگهان پولدار شده بودند را می‌دانستند. کسی این معنی را برای خودش به کار نبرد. به طور کلی معنای غیراخلاقی پول همیشه در مورد دیگران استفاده می‌شود و زنان از اثرات آن صحبت کرده‌اند. بسیاری از زنان میانسال که زندگی مالی‌شان فراز و نشیب‌های مختلفی داشت، معناهای غیراخلاقی پول را به صورت‌های مختلف در رفتارهای دیگران دیده و جنبه‌ی منفی پول را به اندازه‌ی جنبه‌ی مثبت آن مد نظر قرار دادند. زنان جوان که فرزندان کوچک دارند نگاه مثبتی به پول دارند و چشم‌اندازهای آینده‌ی زندگی را در داشتن پول و استفاده‌ی از آن برای فرزندانشان می‌بینند.

نگاه کلان در مورد پول به شکل تخریب‌گونه‌ی آن، در معدود زنانی مشاهده شد. کسانی که پول را عامل تخریب شهر و فضای شهری و فرهنگی شهری می‌دانستند، سالهای متعددی ساکن یک شهر بوده و تغییرات آن را مشاهده کرده بودند. توجه آنها به این تغییرات به ویژگی فرهنگی اجتماعی آنها ارتباط داشت. این زنان یا از تحصیلات بالا برخوردار بودند و یا سرمایه‌ی فرهنگی خانوادگی‌شان بالا بود و اخبار شهر را در مجلات و روزنامه‌ها پیگیری می‌کردند.

پول به مثابه شمشیر دو لبه‌ای است که نوع استفاده از آن، مرز پدیده‌های اخلاقی و غیراخلاقی را مشخص می‌کند. به بیان دیگر اگر از پول استفاده‌ی درستی بشود به معنی اعتبار و آبرو خواهد بود و اگر استفاده‌ی نادرستی از آن بشود، پدیده‌های غیراخلاقی همچون تجملگرایی، غرور، نوکیسه‌گی و ... معانی آن خواهند بود.

پول معانی مختلفی از جمله مفاهیم مقدس و یا دنیوی دارد. افزون بر این جنبه‌های اخلاقی در نحوه‌ی بدست آوردن پول و خرج کردن آن، بدین معناست که نگرش نسبت به پول با باورهای مذهبی ارتباط دارد. روان‌سنج‌ها به تازگی نسبت به ابداع مقیاس اندازه‌گیری چند عاملی معتبر نگرش‌های پولی علاقه نشان داده‌اند (فرنهام، آرگایل، 1384: 62).

برخی از معناهای متفاوت که پول بدست می‌آورد به پتانسیل جهانی آن بستگی دارد: پول در گردش است. جهتی که پول طی می‌کند و معنای اجتماعی مکان‌هایی که پول در آنها در حرکت است،  بر معنای پول تاثیر می‌گذارد: خود پول می‌تواند به لحاظ اخلاقی پاک یا فاسد شود. اصطلاحی مثل "پول کثیف" و موضوع "پول شویی" این را مطرح می‌کند که پول ممکن است درمیان چنین تبادلات صدمه نبیند. این که آیا پول از جایی که بوده و یا به جایی که میرود، رنگ می‌گیرد ، یک نتیجه گیری از پیش واقع شده نیست.

وضعیت پول می‌تواند توسط  شبکه‌ای که در آن جریان دارد تحت تاثیر قرار گیرد. پول تحت تاثیر "منبع مستقیم و نزدیک"، "منبع نهایی" و "جهتی که در آینده طی می‌کند"، مشخص می‌شود. اینکه پول از کجا می‌آید و به کجا می رود مهم است. اولین منبع نزدیک پول را در نظر بگیرید و ببینید پول خاص از کجا می‌آید؟ اگر منبع، درگیر برخی از انواع نابسامانی‌ها، به لحاظ اجتماعی رسمی یا به لحاظ اخلاقی مشکل‌دار باشد (دزدی، فروش داروهای غیر قانونی) یا فرد را به صورت غیرقانونی درگیر کند (کلاهبرداری، دزدی)، با عبارت "پول کثیف" یا "پول حرام" برای توصیف آن مواجه خواهیم بود.  البته پول قابل تعویض، متجانس و سیال بوده و به سختی قابل پیگیری است و مشکل بتوان گفت که پول از کجا آمده است. ولی اغلب منابع پولی قابل پیگیری هستند (کاروترز، اسپلاند، 1998: 1390).