نگرشی بر فرهنگ استفاده از کارت تبریک در ایران

گسترش روابط میان انسان امروزی در این ابعاد وسیع و با توسل به تكنولوژیهایی مانند ماهواره ها و اینترنت، تحولی عظیم برای دنیای بشری به شمار می رود اما فراموش نكنیم كه این تحول از جنبه های دیگری هم قابل بررسی است؛ از جمله این كه در پی آن، روابط مستقیم و عمیق انسانی ناخودآگاه كمتر می شود، ارتباطات محدود می گردد به یك سری وسایل الكترونیكی سرد و بی جان و با مرور زمان، نیاز به روابط حضوری و فیزیكی آن هم با وجود مسافت های زیاد و بعضاً ترافیك، دیگر كمتر حس می شود.در گذشته های نه چندان دور، میان افرادی كه از همدیگر دور بودند، سنت حسنه ای وجود داشت تحت عنوان نامه نگاری و ارسال پستی هدایای كوچك و نیز انواع كارت های تبریك و كارت پستال ها. با وجود این كه این سنت جزو ارتباطات كاملاً مستقیم نبود، اما در روابط میان انسان ها، شامل مزایای بسیاری می شد.
با گام نهادن اینترنت و امكانات آن به حیطه جهانی، عملاً نیاز به انجام یافتن بسیاری از كارها در زندگی روزمره انسان كاهش یافت كه نامه نگاری و نیز ارسال كارت های تبریك، از جمله همان كارها می باشند. مثلاً با وجود «ای-كارد» ها* در اینترنت، علاوه بر كاهش نیاز به صرف وقت و هزینه برای گشتن، خریدن كارت، نوشتن پیغام با قلم، رفتن به اداره پست و ارسال پستی، می توان در كمترین زمان ممكن به راحتی، متنوع ترین، زیباترین و جدیدترین كارت های اینترنتی را برای دیگری ایمیل كرد. در این گونه مواقع، گیرنده اگر بخواهد در مورد ای - كارد دریافتی احساسات به خرج دهد، نهایتاً آن را پرینت گرفته و به صورت نسخه چاپی (نقش كاغذی) اما با خطوط تایپی و رایانه ای نزد خود نگاه می دارد.
سؤال این است كه آیا می توان عمق روابط دوستانه و ژرفای حرف ها و عواطف را از طریق امواج الكتریكی و در میان صفحات برق و آهن انتقال داد؟ آیا نمی توان دلیل این همه كلافگی ها، دلگرفتگی ها و دلسردی ها را در لابه لای همین كمبود روابط مستقیم جست وجو كرد؟ از جهت دیگر آیا اصلاً استفاده از كارت پستال ها و كارت های تبریك در روابط میان انسان ها لازم است و یا این كه آیا وجود آنها در فرهنگ جوامع، مؤثر می باشد؟ ماهیت این گونه كارت ها چیست؟ رسانه هستند یا گونه ای از وسیله ارتباط جمعی؟ ارسال آنها برای دیگری، نوعی نامه نگاری است و یا این كه آنها هدیه محسوب می شوند؟ و در نهایت آیا چنین مقوله ای تعلق به فرهنگ كشور ما دارد و اگر نه، وجود آن را در روابط میان خود چگونه توجیه می كنیم؟
درابتدا خوب است بدانیم كه واژه «كارت پستال» در اصل معادل لغوی «پست كارد» (Post Card) به معنای كارت پستی و یا كارتی كه از طریق پست ارسال می شود بوده است. پست كارد یك تكه كاغذ كلفت و یا مقوای نازك مستطیل شكل است كه با نصب تمبر بر آن، بدون پاكت نامه ارسال می شود و می توان پشت آن، محتوای نامه را در قالب یادداشتی كوتاه برای گیرنده نوشت. نام علمی تحقیقات در مورد پست كاردها و جمع آوری آنها به صورت یك مجموعه- كلكسیون-، دتیولوژی(Detiology) می باشد.
اولین پست كارد، در اول اكتبر ۱۸۶۹ توسط دكتر ایمنوئل هرمن در اتریش تهیه شد كه پشتوانه دولتی داشت و برای ارتباطات محدود طرح ریزی شده بود. نظریه اولیه در زمینه ایجاد پست كاردها این بود كه از این طریق می توان چیزی با محتوای نامه و شبیه هدیه را با هزینه ای بسیار ارزان تر از خود نامه، ارسال كرد. پس از آن، به تدریج دیگر كشورهای اروپایی و آمریكا و بعد حتی شركت ها و گروه های خصوصی، این طرح را اقتباس كردند كه البته ناشران خصوصی تا پیش از ۲۴ دسامبر ۱۹۰۱ میلادی، اجازه نیافتند به طور رسمی از عنوان «پست كارد» برای تولیدات خود استفاده كنند. قیمت كارت ها در شركت های خصوصی، گران تر از دولتی ها بود چرا كه هزینه پست هم به آنها افزوده می شد.
در طول جنگ جهانی اول، آلمان ها كه تا آن زمان هدایت انتشارات و تولیدات پست كارد را در دنیا بر عهده داشتند، به انتشارات گسترده ای با موضوع جنگ دست زدند. پس از جنگ دیگر هیچ گاه گستردگی در تولیدات كارتی آلمان ها دیده نشد. در این مدت آنها از عكس هایی با كیفیت عالی از صحنه های مختلف جنگ، به عنوان تصاویر پست كاردهایشان استفاده می كردند.
پس از اتمام جنگ جهانی اول تا حدود سال ۱۹۳۰ میلادی كماكان درخواست های فراوانی مبنی بر تهیه و خرید این سری از پست كاردها وجود داشت اما از آنجا كه آلمان دیگر آن تولیدات اصلی و انبوهش را در این زمینه از دست داده بود، آمریكا و انگلستان با انتشار كارتهای خودشان، این خلأ را پر كردند. اما امروزه در ایران، عبارت «كارت پستال» به غلط به كارتهایی اطلاق می شود كه در ابتدای امر پیدایی در غرب، به آن «گریتینگ كارد» (Greeting Card)گفته می شد، در حالی كه معنای لغوی آن، «كارت تبریك» می باشد.
كارت های تبریك گونه ها و اشكال متنوع و زیادی دارند و در اندازه های مختلف ارائه می شوند. در ضمن از آنها فقط برای عرض تبریك استفاده نمی شود، بلكه حتی برای تسلیت، ابراز ناراحتی و همدردی و یا دعوت نیز به كار می روند. كارت تبریك محصولی است چاپی یا دستی، به صورت مقوایی نازك یا كاغذی كلفت كه از وسط به دو نیمه تا شده است و پیام یا یادداشتی درون آن نوشته می شود. این نوع كارت معمولاً پاكت مخصوص به خود دارد و با وجود این كه اكثراً مناسبت های خاص را دربرمی گیرد اما گاهی هم صرفاً برای عرض سلام و ارادت هدیه می شود. بسیاری از اوقات كارت های تبریك را همراه كادو و هدیه ها تقدیم می كنیم و البته بعضی از اوقات هم به همراه نامه، پست می شوند.
تقدیم كارت تبریك سنتی است كه از حدود ۲۰۰ سال پیش باب شد؛ در حالی كه در واقع اولین و قدیمی ترین كارت تبریك شناخته شده، به قرن پانزدهم میلادی بازمی گردد. این قدیمی ترین كارت تبریك موجود، عبارت است از كارتی كه به مناسبت «والنتاین» تقدیم شده بود و اكنون در «بریتیش میوزیم» - موزه بریتانیا- British) Museum)- موجود است. تاریخ مباحث مربوط به كشیش والنتاین، به دوران امپراتوری روم بازمی گردد. در آن دوران، روز ۱۴ فوریه برای بزرگداشت و احترام ملكه خدایان و خدای بانوان روم- جونو (Juno) -جشنی بزرگ در روم برگزار می شد.
در روزگار امپراتوری كلودیوس دوم (ClaudiousII)، روم صحنه خونریزی و جنگ و درگیری بود. كلودیوس دوم، سربازان جوان را با زور و اجبار برای جنگیدن به نبرد و كارزار می كشاند. او دلیل بی میلی سربازان به جنگیدن را، وابستگی و تعلق خاطر آنها به معشوقه ها و خانواده هایشان می دانست. در نتیجه طی یك اقدام ظالمانه، هر گونه وصلت اعم از عقد یا ازدواج را به طور كلی در سرزمینش منع كرد. در این میان، كشیش والنتاین محبوب و مهربان در خفا عقد جوانان و عشاق را می خواند. خبر این اقدامات والنتاین به گوش كلودیوس رسید و بنابراین در ۱۴ فوریه سال ۲۷۰ میلادی به دستور امپراتوری روم، كشیش والنتاین آنچنان سنگسار شد كه جان سپرد و سپس سرش را از تنش جدا كردند. گفته شده والنتاین پیش از مرگ در حالی كه در زندان به سر می برد، عاشق دختر نابینای زندانبانش شد. والنتاین پیش از مرگ برای دختر یادداشت خداحافظی با طرحی زیبا به جای گذاشت و زیر آن، این گونه امضا كرد: «از طرف والنتاین تو» .
با این توضیحات در واقع اولین كارت یا هدیه مكتوب، از طرف خود كشیش والنتاین بوده است. امضای پایانی كشیش، الگوی پیام های عاشقانه در روز والنتاین است كه مصادف شده با همان جشن بزرگ روم به نام جشن «لوپركالیا» (Lupercalia) در ۱۴ فوریه. اكثر كارت های تبریك كه امروزه به همین مناسبت طراحی شده اند، پیام «از طرف والنتاین تو» را بر چهره خود دارند.همچنین گفته می شود آن هنگام كه چارلز، دوك اورلئان (Charles,Duke of Orlean) در برجی در لندن زندانی بوده، در واقع اولین كارت تبریك رسمی و حقیقی والنتاین را برای همسرش ارسال كرده است.
تاریخ تولید و تهیه اولین كارت های تبریك سال نو هم به حدود همین زمان بازمی گردد، پس در واقع قدیمی ترین و مشهورترین كارت های تبریك، كارت های كریسمس (Christmas) و والنتاین بوده اند. در قرن نوزدهم وقتی قیمت رنگ و چاپ در آمریكا كاهش یافت، تولید و تهیه كارت های تبریك، به شدت گسترش یافته و رایج شد. امروزه در دنیا، تجارت كارت پستال و كارت های تبریك، بیش از هفت و نیم بیلیون دلار هزینه دربرمی گیرد.
و اما، تاریخ دقیقی از زمان، كیفیت و چگونگی ورود كارت های تبریك (و همچنین كارت پستال ها) به ایران وجود ندارد. آنچه مسلم است فرهنگ استفاده از این كارت ها نیز مانند فرهنگ استفاده از سایر تولیدات غربی و دیگر لوازم ارتباطی، به تدریج خلط در فرهنگ ایرانی و حتی اسلامی شده است. ایرانیان نیز همچون دیگر ملل، از ده ها سال پیش به مناسبت های گوناگون، همراه نامه ها و هدایای خود به همدیگر كارت تبریك تقدیم می كرده اند. اكنون در ایران كارت هایی به چاپ می رسد كه بسیاری اوقات به صورت تخصصی به موضوعاتی خاص می پردازند همچون: هنر ایرانی به طور عام مثل معماری ایرانی- اسلامی، خطاطی، آثار نقاشان بنام ایران، طبیعت ایران، جشن ها و اعیاد ایرانی- اسلامی مانند عید نوروز و عید غدیر، كارت های كریسمس برای مسیحیان ایرانی و ده ها موضوع متنوع دیگر. باید گفت كارت تبریك و هدیه دادن آن، ظرف خوبی برای پذیرش مظروفی چون «فرهنگ» بوده است. ظرفی كه برخلاف اكثر واردات غربی، به خوبی توانسته است بنابر سلایق مخاطبینش، هویت اولیه خود را تغییر دهد و به رغم خاصیت فرهنگی اش، كمترین آثاری از پدیده هایی چون تهاجم فرهنگی دربرداشته باشد، هر چند نمی توان این نكته را نادیده انگاشت كه به ناچار، رنگ هایی از فرهنگ بیگانه را بر بوم هر كشور و ملیت و مذهبی كه به آن نزدیك شود، بر جای گذاشته است.
در قیاس مختصری میان آنچه در مورد كارت های الكترونیكی گفته شد با كارت های تبریك غیرالكترونیك، بحثی پیش می آید مبنی بر روح دستنوشته ها. اینكه فرستنده ای با سلیقه و احساس، وقت صرف می كند، در مورد چگونگی انتخاب ظاهر و متن كارتی می اندیشد، داخل كارت را می نویسد، با دست های خود درون پاكت می گذارد و تقدیم مخاطب خود كه غالباً عزیزی است، می كند و از طرف دیگر حس دریافت كننده كارت، بعد روانشناسی اینكه این هدیه را كه در دستان دوستی بوده است و برای او فرستاده، با دستان خود لمس می كند و دستخط او را - كه بیشتر مواقع دربرگیرنده شیوه عواطفش است- از نزدیك می خواند؛ به دیوار اتاقش نصب كرده یا روی میزی قرارش می دهد كه همیشه جلوی چشمانش است، اینها همه گویای یك واقعیت است: اینكه هر چند در عصر اطلاعات و قرن سرعت به سرمی بریم و در این شرایط اكثراً به سختی مجالی برای تفكر و خلوت به انسان دست می دهد، اما گاه برای خیلی چیزها- در حالی كه می خواهیم بكر و باطراوت بمانند- نمی توانیم نسخه تكنولوژیك بپیچیم (از جمله مسائل دربرگیرنده ابعاد عاطفه و احساس بشری و مربوط به روابط انسانی). و اما چه زیباست بخشیدن این هدایای ارزان، ولی ارزشمند، خصوصاً وقتی بدون دخل و تصرف شخصیت ها و تصاویر هویتی بیگانه، دربردارنده و نماینده فرهنگ اصیل ایرانی باشند.
پاورقی:
۱- CardِE-: كارت پستال ها یا كارت های تبریكی كه از طریق اینترنت و معمولاً در قالب ایمیل ارسال و دریافت می شود.
* تمام اطلاعات آماری و تاریخی این مقاله به صورت پراكنده از اینترنت استخراج شده و تعاریف مربوط به انواع كارت ها هم از سایت دایره المعارف رایگان اینترنتی- Wikipedia است.
سارا زیباكلام

منبع : روزنامه همشهری