آن سوی تعطیلات

تعطیلات همچنانكه جزو دلچسب ترین مقولات در تقویم زندگی ایرانیان است، در این سالها به پرمناقشه ترین موضوع نیز تبدیل شده است. بحث در این باره مختص زمان حال نیست و نگاه به تعطیلات سابقه ریشه داری در اجزای اجتماعی، سیاسی و در نهایت فرهنگی جامعه ایران دارد. اما این كه تعطیلات، این دوست داشتنی ترین ساعات تقویم كارمندان دولت و دانش آموزان مدرسه ای چرا این روزها به مقوله ای دوست نداشتنی تبدیل شده و چه شد كه سر از لایه های تجاری و اقتصادی، پارلمانی و سیاسی و حتی نظرخواهی های تلویزیونی و مصاحبه های رادیویی درآورد خود داستان دیگری است. با این حال تعطیلات تنها یك سوی قضیه است، این كه در روز تعطیل مردم چه می توانند بكنند و یا اصلاً واژه كشدار تعطیلات را چگونه می توانند تبدیل به سرودی فرح بخش و انرژی زا كنند سوی دیگر قضیه است. روزهایی كه به آرامی در لابه لای تقویم ایرانی هر ساله به رنگ قرمز مشخص می شوند امروزه آرامش تكراری خود را از دست داده اند، این از معایب تیتر بودن است وقتی «تعطیلات» تیتر روز می شود.
● چه شد كه تعطیلات؟
كاركرد مثبت تعطیلات در یك فرض كلی آماده سازی نیروی كار برای بازآفرینی و فعالیت بهتر است. نفس وجود آنها همچون ایستگاههای سوخت گیری است كه به پردازش و بازآفرینی نیروی افراد جامعه در آغاز دوره های كاری بعد می پردازد. در این میان تعطیلات متأثر از انگیزه های فرهنگی، تاریخی و حتی حكومتی است.
اما این توالی چگونه پدید آمد؟ اگر به ضرورتهای تاریخی تقویم نگاه كنیم هیچ زمینه ای بهتر از تناوب اتفاقات طبیعی، انسان را به فكر وانداشت. عوامل طبیعی نخستین پایه فكر بشر بود و سپس این ادیان بودند كه به مناسبت روزها، زمان عبادت و بیدار شدن ها... بی تفاوت نبودند. بشر به شدت گرفتار این نظم شد اما تقویم را نباید با تاریخ یكسان انگاشت. تقویم ابزار اندازه گیری است كه در آن حب و بغض هیچ ماجرایی مهم نیست. محمد وطن پور در بررسی آثار اقتصادی و اجتماعی تعطیلات رسمی نخست به دوتقویم در ایران اشاره می كند؛ یكی تقویم قمری و دیگری تقویم شمسی (خورشیدی). به راحتی تفاوت خورشید و ماه باعث تفاوت در تقویم های مختلف می شوند. بابلیان و مصریان پایه گذاران نخستین تقویم بودند. سپس ایرانیان اصلاحاتی بر آن وارد كردند كه از اختراعاتشان ایجاد سال كبیسه است. ۲۴قرن پیش از ظهور اسلام، تقویم وارد ایران شد كه تقویم جلالی تكامل یافته ترین تقویم های جهان است. حكومتها نیز همیشه نسبت به تقویم ارادت خاصی داشته اند، بنابراین باهر تحول فكری كه در اجتماع پدید می آمد تقویم نیز دستخوش تغییر می شد. با این حال یكی از مباحثی كه در ایران كمترین اثر را روی تقویم ها داشته، مناسبت های جهانی بوده. حدود ۷۲ درصد كشورهای جهان روزهای بین المللی تعطیل دارند مانند روز كارگر یا روز جهانی كودك. ارتباطات كشورها و ظهور نهادهای بین المللی این تعطیلات جهانی را پدید آورد.
● ظرف خالی تعطیلات
پیش از آنكه وارد ساختار اصلی تعطیلات شویم با بحث اوقات فراغت و تفریح به عنوان ماده و محتوای اصلی روزهای بیكاری مردم روبرو می شویم. درآمار منتشر شده از سوی بانك مركزی، رقمی كه هر خانواده ایرانی در سبد هزینه های خود برای تفریح در نظر می گیرد، یك بیستم مقداری است كه برای خوراك هزینه می كند. در فرهنگ واژگان ایرانی اوقات فراغت بیشتر به نوعی وقت گذرانی تعبیر می شود. در آمار دیگری كه از چگونگی گذران اوقات فراغت شخصی جوانان گرفته شده تماشای تلویزیون با ۹۱درصد، استراحت و دراز كشیدن ۶۵درصد، گوش دادن به موسیقی ۵۶درصد و مطالعه كتاب و روزنامه ۴۰درصد غالب آن را تشكیل می دهد. همچنین ۶۸درصد به صحبت با افراد خانواده به عنوان یكی از تفریحات اصلی تعلق گرفته اما ریخت شناسی تعطیلات در ایران از زوایای مختلفی قابل بررسی است. تعطیلات قانونی یا legal holiday در دوسطح در ایران تعریف شده است؛ نخست روزهای جشن یا عزاداری عمومی كه با تصویب مجلس، تعطیل اعلام شده است. دوم روزهای جمعه كه بنا بر آیین اسلام تعطیل اعلام شده است. بنابراین تعطیلات در آغاز، حقوقی و غیراقتصادی بوده است. در بحث روزهای كاری هر كارمند می تواند به جای ۳۶۵ روز كاری ۱۳۴ روز سر كار نیاید. مشابه چنین حساسیتی در همه جهان مرسوم است. در كشور مالزی تحقیقی بر روی عرضه و تفاضای بانكهای تجاری مالزی و اثرگذاری تعطیلات بر آن انجام گرفت، در نتیجه بانكهای تجاری مالزی در روزهای دوشنبه از روزهای دیگر فشار كاری بیشتر را تحمل می كردند. در ماه ژانویه مردم كمتر سر كار می روند و فشار روی شبكه بانكی بیشتر است. در تحقیق مشابهی در آلمان تعطیلات آب و هوایی در روزهای بین تعطیلی به اضافه روزهایی كه مردم مرخصی بین تعطیلی می گرفتند بررسی شد. تحقیقات نشان داد میزان تولید در این زمانها به طور معناداری پایین است. همچنین در روزهای منتهی به تعطیلی بورس، بار معاملات افزایش می یافت. تعطیلات بین المللی و تعطیلی یك كشور بر روی ارتباط بورس با كشور همسایه تأثیر می گذارد، با این حال در این مورد رابطه معنی داری بین بورس آمریكا و اسپانیا دیده نشده اما این نكته ثابت شد كه در روزهای پایان سال معاملات افزایش و در ابتدای سال جدید فروكش می كند. محمد وطن پور با اشاره به این تحقیقات می گوید به نظر می رسد این تجربه در بازار بورس نفت كشورهای دیگر برای ما بسیار محسوس است. در بررسی دیگر در مورد تعطیلات تابستانی در اروپا نشان داد كه شاخص فروش در مدت تعطیلات تابستانی در فصل دوم بالاتر از فصل سوم است، یعنی در تابستان افت محسوسی در فروش محصولات احساس می شود اما در آمریكا این اتفاق كمتر افتاده است. تحقیق دیگری در فیلیپین ثابت كرده تعطیلات اقتصادی توانسته میزان تولید را تا ۳‎/۵درصد رشد دهد و دلیل آن فضای گردشگری و توریسم متفاوت فیلیپین بوده است. در فیلیپین
‎/۴ ۵۵ درصد حمل و نقل زمینی، دریایی و هوایی رشد پیدا می كند. رستوران داری و هتلداری هم ۵‎/۹ درصد رشد می كند كه البته همه اینها به برجسته بودن صنعت توریسم و گردشگری در فیلیپین برمی گردد.
● تعطیلات در ایران
با این حال در مورد ایران با وجود پرسروصدا بودن این موضوع، هیچ تحقیق علمی پایه ای كه از ادبیات اجتماعی - اقتصادی و حتی روانشناسی استفاده شده باشد وجود ندارد. تنها مركز پژوهش های مجلس در سال ۷۷ به درخواست یكی از نمایندگان به مقایسه تقویم ایران با ۱۰ كشور دیگر پرداخت كه نشان داد وزن تعطیلات در ایران بالاست.
سپس در سال ۸۰ همین مركز به نظرسنجی در بین ۷۰۰ نفر از طلاب، كسبه، دانشجویان، هیأت علمی، راننده تاكسی ها و... پرداخت. پرسش ها اینگونه بود: «با حذف كدام تعطیلات مخالف هستید؟ موافق حذف كدام تعطیلات هستید و این تعطیلات چه تأثیری بر اقتصاد دارد؟» ۷۴ درصد قائل به اثرات منفی تعطیلات بر توسعه كشور بودند. بیشترین مخالفت با حذف تعطیلی عاشورا، رحلت پیامبر اكرم(ص) ، ولادت امام زمان(عج)، ولادت پیامبر اكرم(ص)، عید فطر، عید قربان و شهادت حضرت علی(ع) بوده. در نهایت هر روز تعطیل در چهار گروه می تواند قرار گیرد: مذهبی، ملی، جهانی و حكومتی. تعطیلات جهانی را مؤسسات جهانی مانند سازمان ملل، یونیسف و... ایجاد كردند. تعطیلات ملی ملاحظات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی را مدنظر داشت و تعطیلات حكومتی مانند تعطیلی ۲۲بهمن سالروزپیروزی انقلاب اسلامی یا رحلت امام (ره)است، حتی ۲۹ اسفند نیز تعطیل حكومتی است. اما تعطیلات مذهبی پایه های كاملاً ایدئولوژیك دارند كه نزدیك به ۷۵ درصد تعطیلات ما در ایران را تشكیل می دهند.
● بیماری كرش
تأثیر اقتصادی تعطیلات بر روی منحنی كار متغیرهای جالب توجهی را در جهان ارائه كرده، به طور مثال تولید شركت های خودروسازی قدر جهان در روز دوشنبه ارزان تر از خودروهای تولید روزهای دیگرشان عرضه می شود. یعنی نیروی كار مادامی كه در شركت های سازنده اتومبیل كار می كنند روز دوشنبه با كیفیت كمتری كار می كنند بنابراین محصولات روز دوشنبه با تخفیف عرضه می شوند. مسأله دیگر تأثیر روانی بر نیروی كار است. همگی ما تقریباً كسالت غروب های جمعه را تجربه كرده ایم. «بیماری كرش» بیماری است كه با وجود اینكه ساعات كار پایین است ولی علاقه به محل كار بالاست. در ژاپن كسالت غروب روز تعطیلی بررسی شده. ژاپنی ها برای اثبات این ادعا ضرب المثلی دارند كه می گوید: «بیگاری بهتر از بیكاری است». تجربه جهانی ثابت كرده كه در روزهای بعد و روزهای قبل از تعطیلات تعدادتأخیرها، غیبت ها، ترك های زودهنگام و مرخصی های متوالی زیاد می شود. تأثیر دیگر بر قراردادها و ساختار بازار كار است. یعنی كمتر تولیدكننده و حقوق دهنده ای حاضر است هزینه روزهای تعطیل كارگر را هم بپردازد. در روزهای بین تعطیل ۲۰ درصد كارمندان مرخصی می گیرند.
در ایران مسأله دیگری كه وجود دارد حركت تقویم قمری در شمسی است كه حالتی به نام «رزونانس تعطیلی» را پدید می آورد. یعنی یكی از تعطیلات حكومتی یا ملی به مذهبی می چسبد یا با یك روز فاصله كنار هم قرار می گیرند. این مختص كشورهایی است كه دو تقویم دارند.
در نهایت به این بخش از بدنه تعطیلات می رسیم كه تعطیلات نوعی كاركرد روانی هم دارد. با كاهش انگیزه های مالی اشتغال به ویژه در بخش اداری، افراد به دنبال هر فرصتی برای تعطیلات هستند. عقبه های بخش بزرگی از جمعیت اداری در شهرستان ها هستند و پایین بودن سطح حقوق و دستمزدها دلبستگی را به سمت روزهای تعطیل می كشاند. از سوی دیگر به تعطیلات باید نوعی نگاه استخراجی داشت. یعنی اگر بدنه تفریحی و سرگرمی و اوقات فراغت مردم یك جامعه به كیفیت بالایی برسد، حداقل تعطیلات نوعی كاركرد تجدید انرژی و نفس گیری را با خود به همراه دارند. در حالی كه ۹۱ درصد مردان و زنان ایرانی در روزهای تعطیل تلویزیون تماشا می كنند و تنها ۶۵ درصد آنان برای تفریح و سرگرمی دراز می كشند. نگاهی گذرا حاصل از این چكیده در مقوله تعطیلات حاوی این نكته است كه تعطیلات بحثی به شدت ریشه دار در زوایای پنهان اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه ما دارد. در ضرورت تجدید نظر به آن بحثی نیست اما در حقیقت آبشخور اصلی رغبت بیش از حد به تعطیلات، به بیماری پنهان در بازار كار برمی گردد؛ زنجیره به هم پیوسته ای كه نگاه تك بعدی به آن حاصلی دربرنخواهد داشت. چه بسا كه ترمیم بنیان های اقتصادی از رغبت به بیكاری بكاهد و چه بسا كه فرهنگسازی در فرهنگ فراغت و شادمانی و تفریح مردم، ثمره نیكو و مضاعفی از اندك روزهای تعطیل پدید آورد.

منبع : مرکز اطلاع رسانی خانواده شمیم