دولت ها، دایه عراق در جنگ ۸ ساله

بیش از دو دهه از زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می گذرد و در این سال ها بیشترین مباحث تحلیلی و نظری مطرح شده در حوزه مباحث روابط بین الملل پیرامون اهمیت جنگ وپیامدها و ضرورت جلوگیری از آن بوده است و آنچه حائز اهمیت است، نقش پیچیده دولت ها در این فرایند است. مداخله دولت ها و سازمان ها، به ویژه قدرت های بزرگ مدعی در وقوع تجاوز و نیز موضع گیریهای آنها در هشت سال جنگ از فرازهای مهم این حادثه به شمار می رود.حمایت راهبردی، تسلیحاتی، مالی و اطلاعاتی این دولت ها به عراق در طول جنگ با هدف جلوگیری از پیروزی ایران از جمله مقوله هایی است كه شاید كمتر به آن پرداخته شده است.عراق از ابتدای جنگ مورد حمایت های مختلف بسیاری از كشورها قرار گرفت و در واقع مواضع سیاسی كشورها و اجماع موجود در حمایت از عراق در عرضه كمك های همه جانبه از جمله مالی و تسلیحاتی تأثیر بسزایی در روند هشت ساله جنگ داشت كه نگاه اجمالی به آن پس از مرگ دیكتاتور شاید خالی از فایده نباشد
● عراق در حلقه حمایت مالی دولت ها
قدرت دفاعی عراق در برابر تهاجم های ایران تا اندازه ای از توان اقتصادی این كشور متأثر بود، عراق به دلایلی چون محدودیت حاصل از كاهش صدور نفت و افزایش هزینه های جنگ طولانی و ضرورت خرید تجهیزات نظامی به كمك های اقتصادی نیازمند شد.
نگرانی های موجود پس از فتح خرمشهر و شكست عراق به تدریج دامنه كمك های اقتصادی به عراق را افزایش داد. تركیب قدرت اقتصادی عراق در این دوره حاصل درآمدهای داخلی، كمك های كشورهای خلیج فارس و وام های بلندمدت و اعتبارات مالی كشورهای جهان بود.
حجم كمك های مالی به عراق روشن نیست، ولی انتشار برخی آمار و ارقام نشان می دهد این كمك ها بسیار بوده است. در این میان كمك كشورهای خلیج فارس بیش از سایركشورها به چشم می خورد و به طوری كه گفته شده، بیش از ۴۵ میلیارد دلار را كشورهای خلیج فارس داده اند .
عراق بدون در اختیار داشتن چنین پول هنگفتی قدرت ادامه جنگ را نداشت. اگر كمك های مختلف به سوی عراق سرازیر نمی شد، قطعاً رژیم صدام حسین در سال ۱۹۸۲ میلادی یعنی سال شكست فراگیر، سرنگون شده بود.
ابوغزاله، وزیر دفاع پیشین مصر، معتقد است حجم كمك ها بیشتر بوده است. وی می گوید: تنها عربستان و كویت ۶۰ میلیارد دلار به عراق كمك كردند.
شیخ صباح، سفیر كویت در آمریكا پس از حمله عراق به كشورش و اشغال آن، درباره حجم كمك ها گفت: كویت ۱۴ میلیارد دلار كمك نقدی و بیش از ۱۶ میلیارد دلار از طریق كمك های خدماتی به ماشین جنگی عراق كمك كرد.
وی افزود: ما بیش از نیازمان نفت صادر می كردیم تا به صدام در جنگ كمك كنیم. بنابراین توضیح، تنها كویت ۳۰ میلیارد دلار به عراق كمك كرده است. پس از اینكه عراق، كویت را اشغال كرد، بحث های جدیدی درباره میزان كمك های كشورهای خلیج فارس و ابعاد آن به میان آمد كه مهم بود.
صدام همیشه معتقد بود كه بزرگ ترین خدمت ما به او، جلب كمك و همكاری های آمریكا در طول جنگ بود.
اعطای اعتبارات مالی آمریكا به رژیم عراق، به صورت رسمی پس از فتح خرمشهر آغاز شد و در آذر ۱۳۶۱ برای نخستین بار به مبلغ ۳۰۰ میلیون دلار برای خرید برنج و گندم در اختیار رژیم عراق قرار گرفت و به تدریج افزایش یافت، به گونه ای كه در مجموع بیش از ۵ میلیارد دلار در اختیار عراق قرار گرفت.
كمك های نظامی و غیر نظامی فرانسه به عراق در اول جنگ به گفته كلود سشول، وزیر خارجه وقت فرانسه، بنا به درخواست برخی از اعضای دائمی شورای امنیت در تصمیمی اعلام نشده در زمینه حمایت از عراق در برابر جمهوری اسلامی ایران بود.
روزنامه «اكسپرس» و روزنامه «لوموند» جمع آن كمكها را ۵۰ میلیارد فرانك ذكر می كنند، ولی روزنامه «دوپاری» آن را ۸۰ میلیارد فرانك ارزیابی می كند.
این موضوع را یكی از دلایل حمایت فرانسه از عراق عنوان می كنند. فرانسه با توجه به مشكلات عراق برای بازپرداخت بدهی خود، در چندین مرحله با تعویق بازپرداخت های عراق موافقت كرد و در عین حال، اعتبارات جدید برای خرید تسلیحات در اختیار این كشور قرار داد.
در مجموع، كمك های اقتصادی برای رژیم عراق در دو زمینه آثار و پیامدهای مثبت داشت. در درجه نخست، برای خرید تجهیزات توانایی عراق افزایش یافت. علاوه بر این، وضعیت منحصر به فردی برای نیروهای مسلح و مردم عراق فراهم شد. دستیابی شهروندان به بهترین مواد غذایی، پوشاك و دیگر ملزومات با قیمتی ناچیز در جنگ، امری عادی بود. چنین اقدام هایی از نظر روانی ادامه جنگ را با تمام مصیبت ها و رنجش هایش پذیرفتنی می كرد. حجم كمك های مالی به عراق هنوز كاملاً روشن نشده است، ولی این مبلغ در مجموع بیش از ۱۲۰ میلیارد دلار بوده است.
● كمك های تسلیحاتی به عراق
دولت آمریكا برای جلوگیری از شكست عراق و كمك تسلیحاتی به این كشور دو گزینه پیش رو داشت، یا تحریم های اعمال شده بر ضد عراق را لغو كند كه كنگره به دلیل پیشینه عراق در زمینه حقوق بشر و تروریسم با این اقدام موافق نبود، یا اینكه تسلیحات از طریق كشوری ثالث به عراق ارسال شود.
ایلگتون، مسئول منافع آمریكا در بغداد، ضمن اینكه دولت ریگان را به تغییر سیاست در برابر عراق تشویق كرد در اكتبر سال ۱۹۸۳ میلادی سناریویی را طراحی كرد كه تجهیزات آمریكایی نیز از طریق كشورهای ثالث از جمله مصر به عراق ارسال شود. در این زمان آمریكا متقاعد شده بود كه دشمنی اش با ایران عمیق تر از دشمنی اش با عراق است و به عبارت دیگر، خطر ایران برای منافعش از خطری كه عراق آن را تهدید می كند، بزرگ تر است.
رئیس سیا ، ویلیام كیسی، شخصاً برنامه ای را رهبری می كرد تا سلاح های نظامی و مهمات و وسایل نقلیه كافی در اختیار عراق قرار بگیرد كه بتواند در جنگ با ایران بازنده نباشد. طبق دستور محرمانه MSDD ایالات متحده آمریكا از یك طرف باید حركت جنگی رژیم عراق را با قراردادن میلیون ها دلار اعتبار در اختیار آن حمایت كند و از طرف دیگر، با تهیه كردن اطلاعات ضروری نظامی و مطلع كردن عراقی ها از آن و بالاخره با هدایت كردن كشور های ثالث برای فروش اسلحه به عراق آن كشور را تقویت كند تا حدی كه اطمینان حاصل شود كه عراق سلاح های نظامی به قدر كفایت در اختیار دارد.
بنابراین، آمریكایی ها به صورت محدود برخی سلاح های ساخت آمریكا را به عراق ارسال كردند و مقداری را هم از طریق كشورهای ثالث مانند مصر در اختیار عراق قرار دادند. علاوه بر این، كشورهای ثالث را برای ارسال تسلیحات به عراق تشویق كردند.
ارسال سلاح های آمریكایی در این دوره و بنا بر اطلاعاتی كه تاكنون منتشر شده است از جمله براساس نوشته روزنامه «واشنگتن پست» شامل این موارد بوده است: دولت آمریكا درطی پنج سال معادل ۱‎/۵ میلیارد دلار تجهیزات الكترونیك، انواع ماشین آلات، دستگاه های حساس و كامپیوترهای فوق العاده قوی كه در امر تولید سلاح های شیمیایی، موشكی و هسته ای نقش حساس دارند، به دولت عراق فروخته است.
همچنین سازمان سیا در زمان ریاست ویلیام كیسی، شركت «كاردتون» را در ساختن و فروش بمب های خوشه ای و مهمات دیگر به عراق مجاز دانست و آن را تأیید و مساعدت می كرد. آمریكایی ها هلی كوپتر نوع «بل» را در اختیار عراق قرار دادند كه برای مقاصد نظامی استفاده می شود.
در دهه ۱۹۸۰م، نگرانی آمریكا از پیروزی ایران و به مخاطره افتادن ثبات رژیم های متحد آمریكا در حاشیه خلیج فارس، سبب شد تا آمریكا آگاهانه اجازه دهد كمیته انرژی اتمی عراق موادی را وارد كند كه برای ساخت سلاحهای میكروبی استفاده می شود.
كشور فرانسه نیز در میان كشورهای اروپایی و حتی در مقایسه با شوروی (سابق) كمك های بسیار زیاد و تعیین كننده به رژیم بغداد قرار داد. گرچه تصمیم گیری درباره دادن امتیاز نظامی تعیین كننده به رژیم بغداد تصمیمی همگانی بود.
بنابرگزارشی در فاصله سال های ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۰ ، فرانسه معادل ۴ میلیارد دلار اسلحه به عراق داد. این كشور در سال های ۱۹۸۶ تا ۱۹۸۸ ۵‎/۶ میلیارد دلار از جمله هواپیماهای جنگی، هلی كوپتر، تانك، توپ، موشك هوا به زمین و تجهیزات الكترونیكی به عراق فروخت. در حالی كه، پیش از این در فاصله سال های ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳ مبلغ ۴۱ میلیارد فرانك سلاح به عراق ارسال كرده بود.
مشكلات مالی عراق برای بازپرداخت هزینه دریافت سلاح سبب شد تا عربستان سعودی موافقت خود را برای فروش نفت از جانب عراق به فرانسه اعلام كند.
سلاح های دریافتی غیر از هواپیماهای میراژ، شامل موشك های اگزوست، هات، میلان، هلی كوپترهای سوپر فرسون الوت، گازل و تانك های ام- ایكس و توپ های ۱۵۵ میلی متری خودكار بود. به تدریج همه تسلیحات ارسالی از فرانسه به عراق آنقدر زیاد بود كه در اواسط سال ۱۹۸۶ م، حتی هواپیماهای غیر نظامی خطوط هوایی بغداد- پاریس نیز به حمل جنگ افزار پرداختند.در سال ،۱۹۸۶ سازمانهای اطلاعاتی فرانسه برآورد كردند اگر فرانسه فقط سه هفته سلاح به عراق ارسال نكند، آن كشور شكست خواهد خورد.
در مقایسه با فرانسه، كمك های تسلیحاتی سایر كشورهای اروپایی كمتر بود.
شركت های انگلیسی گرچه رسماً از فروش اسلحه، مهمات یا هرچیز دیگری به عراق كه موجب طولانی شدن جنگ شود، ممنوع شده بودند ولی تنها ارقام تجارت رسمی بریتانیا را كه سازمان همكاری و توسعه اقتصادی (OECD) ارائه داده است نشان می دهد كه این كشور تنها در ۴ سال بعد از قرارداد با عراق، بیش از
۱‎/۵ میلیارد دلار كالاهای فناوری پیشرفته به عراق صادر كرده و سلاح های ارسالی از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۷ بالغ بر ۳۵۰ میلیون دلار بوده است.
آلمان هم مانند فرانسه متحد استراتژیك عراق بود، اما برخلاف فرانسه، ایجاد استراتژیك آلمان و عراق چندان علنی نبود.
ایتالیایی ها نیز به عراق اسلحه صادر كردند كه آمریكا آن را نادیده می گرفت.
چین نیز در حالی كه روابط گسترده ای با ایران داشت، سلاح به عراق صادر می كرد چنانكه از ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۷ در مجموع ۳‎/۹ میلیارد دلار سلاح به عراق ارسال كرد.گرچه شوروی (سابق) در چارچوب توافق و اجماع كلی برای تقویت عراق به آن كشور تسلیحات ارسال می كرد، ولی ملاحظات دیگری نیز در نظر داشت.روابط سنتی با عراق و همچنین مواضع ضد آمریكایی انقلاب ایران مواردی است كه در طول جنگ در مناسبات شوروی با ایران و عراق نقش مؤثری داشت.
شوروی ها در ابتدا و آنچه به صورت آشكار اعلام كردند مخالف حمله عراق به ایران بودند و به همین دلیل، فروش سلاح را به عراق تحریم كردند اما سیاست روسها پس از فتح خرمشهر به نفع عراق تغییر كرد.
چرخش جدید در سیاست های مسكو نتیجه ارزیابی مجدد آنها از تأثیرات پیروزی ایران در جنگ و فرصت ها و خطراتی بود كه چنین تحولی می توانست دربرداشته باشد. بنابراین، در سال ۱۹۸۲ بازپرداخت ۲‎/۵ میلیارد دلار را تمدید و اعتبار تازه ای به ارزش تقریبی ۱ میلیارد دلار به عراق واگذار كرد. در نوامبر ،۱۹۸۲ یك هزار تا یك هزار و ۲۰۰ مشاور نظامی به عراق بازگشتند و در پایگاه ها و فرودگاه ها مستقر شدند.
۴۰۰ تانك تی ۵۵ ، ۲۵۰ تانك تی ۷۲ به عراق داده شد و مقادیر عظیمی موشك گراد، فراگ ،۷ سام ۹ واسكاد - بی در راه بود. جنگنده های میگ ۲۵ شناسایی و هلی كوپتر های توپدار اف ای ۲۴ نیز به عراق تحویل داده شد. نكته قابل توجه این بود كه پس از سال ۱۹۸۲ و از سرگیری مناسبات عراق و شوروی، عراقی ها در ازای آزاد كردن اعضای حزب كمونیست از شوروی خواستند تا قراردادهایی را كه قبل از آغاز جنگ امضا شده بود، اجرا كند و شوروی هم ضمن ارسال سلاح، متعهد شد در صورت درهم شكسته شدن خطوط دفاعی عراق و پیشروی ایرانیان به سوی بغداد یا بصره، بمب خوشه ای در اختیار عراق قرار دهد. روسها در مرحله جدید جمعاً حدود ۶۰ درصد از تجهیزات مورد نیاز عراق را تأمین كردند و ۵۰ درصد از ۸۴ میلیارد دلار سلاح هایی را كه میان سالهای ۶۲ و ۶۷ عراق از كشور های جهان خریده بود، روسها در اختیار رژیم عراق قرار دادند.
تأمین سلاح به این میزان برای عراق، این كشور را قادر ساخت تا تقریباً نیروی زمینی خود را از ۲۶ لشكر در سال ۱۹۸۶ به ۴۵ لشكر در سال ۱۹۸۸ افزایش دهد. تسلیحات شوروی برای عراق سرنوشت ساز بود؛ زیرا عراق با تكیه بر این تسلیحات سرانجام توانست استراتژی تدافعی خود را رها سازد و به جنگ تهاجمی متوسل شود و بتواند ابتكار عمل را روی زمین به دست گیرد. نتیجه این تغییر در موازنه نظامی، در تصمیم ایران برای قبول قطعنامه ۵۹۸ عامل اصلی بود.

حمیرا حیدریان

منبع : روزنامه ایران