ریشه‌های بحران جنگ مذهبی در منطقه

۱) مقـدمـه
چندی است كه زبانه‌های آتش جنگ فرقه‌ای سنی و شیعه در منطقه خاورمیانه، به ویژه در كشور عراق، شعله‌ور شده است و هر روز جمع زیادی از مسلمانان قربانی این فتنه ضدانسانی و ضداسلامی می‌شوند. انجمن اسلامی مهندسین وظیفه خود می‌داند كه بر اساس رسالت و رویه دیرین خویش به ریشه‌یابی این جنگ مذهبی بپردازد و بمنظور ایفای فریضه قرآنی دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منكر، راهكارهایی برای برون رفت از این فتنه وحشتناك برادركشی و ویرانگر منطقه عرضه كند.
پس از شكست اسرائیل در جنگ ۳۳ روزه لبنان و درپی پیروزی دموكراتها در انتخابات اخیر كنگره آمریكا و تشدید بحران هسته‌ای ایران، جنگ داخلی عراق و بطور مشخص رویارویی معارضان سنی با شیعیان آن كشور وارد مرحله جدیدی شده است. از یك سو، بیشتر كشورهای عربی، هماهنگ با القاعده، رسماً از گروههای سنی معارض دولت رسمی عراق، ـ دولتی كه با رأی اكثریت مردم عراق انتخاب شده است ـ حمایت می‌كنند. این حمایت، علاوه بر كمكهای سیاسی و تبلیغاتی، شامل كمكهای مالی و تجهیزات نظامی و عملیاتی بوده است. در جریان تبلیغات كشورهای عربی و رسانه‌های غربی، به ویژه آمریكایی، ایران نیز به دادن كمكهای آموزشی و مالی و ارسال تجهیزات نظامی به شبه نظامیان شیعی (جیش‌المهدی) متهم شده است. برای تشدید فشار بر ایران، جبهه‌ای از كشورهای عربی (شامل عربستان، مصر، اردن و ...) در برابر ایران شكل گرفته و امنیت ایرانیان، حتی مأموران سیاسی جمهوری اسلامی ایران در داخل خاك عراق، در معرض مخاطره جدی قرار گرفته است. تداوم این روند زبانه‌های جنگ فرقه‌ای شیعه و سنی را در منطقه شعله‌ورتر خواهد ساخت وعلاوه بر خسارات جانی و مالی، ضربات سهمگینی بر وحدت كشورهای اسلامی و منافع ملی و بین‌المللی مسلمانان وارد خواهد كرد.
دیدار اخیر رئیس جمهور ایران از عربستان سعودی و گفتگو با سران آن كشور و تداوم اینگونه گفتگوها در راستای ایجاد وحدت اسلامی می‌تواند تا حدی كاهش بحران جنگ مذهبی در منطقه را در پی داشته باشد.
۲) چند اقدام سازمان یافته
برای رویارویی با جنگ خانمانسوز داخلی در عراق و به منظور پایان دادن به خشونتها، با ابتكار دبیركل سازمان كنفرانس اسلامی، عده‌ای از علمای شیعه و سنی عراق در رمضان سال ۱۴۲۷ هجری قمری (مهرماه ۱۳۸۵) در مكه مكرمه گرد آمدند و پس از بحث و تبادل نظر درباره اوضاع عراق، بیانیه‌ای را در ۱۰ بند تنظیم و صادر كردند كه به "سند مكه درباره عراق" معروف است. مفاد این سند نشان می‌دهد كه علمای سنی و شیعه عراق، و نیز دبیركل سازمان كنفرانس اسلامی، با استناد به مبانی قرآنی و معارف اسلامی و شرایط خطیر عراق، با تأكید بر این نكته مهم كه " نقاط مشترك بین این دو مذهب (سنی و شیعه) بیش از مواضع مورد اختلاف آنها است و اختلاف بین این دو مذهب ـ هر كجا دیده شود ـ اختلاف در نظر و برداشت است و اختلافی در اصول ایمان و اركان اسلام وجود ندارد و از نظر شرعی جایز نیست كه هیچ یك از این دو مذهب به كسی از مذهب دیگر اتهام تكفیر وارد كند"، گروههای متخاصم، اعم از سنی و شیعه، را به آشتی ملی و وحدت و اخوت اسلامی و خودداری از دامن زدن به احساسات و اختلافات مذهبی و قومی فرا خوانده، از همه مسلمانان سنی و شیعه خواسته‌اند كه برای حفظ استقلال، وحدت و تمامیت ارضی كشور عراق و تحقق اراده آزاد مردم آن، متحد و یكپارچه شوند و در تقویت توانمندی‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی كشورشان مشاركت كنند. (خبرگزاری فارس، ۳۰ مهر ۱۳۸۵)
در برابر اقدام بالا، ۳۸ روحانی ارشد عربستان سعودی در ۱۶ آذر ۱۳۸۵ بیانیه‌ای در حمایت از معارضان سنی عراق صادر كردند و هماهنگ با مواضع القاعده، از همه مسلمانان جهان خواستند كه علیه ائتلاف شیعیان و نیروهای مهاجم آمریكایی، به حمایت تبلیغاتی و تسلیحاتی برادران سنی عراق بپا خیزند! امضاكنندگان بیانیه از استادان پیشین و كنونی دانشگاهها و نیز از اعضای مراكز قضائی، فرهنگی و آموزشی عربستان سعودی هستند. برخی از آنان از مخالفان رژیم سعودی بوده، سابقه بازداشت و زندان دارند. در بیانیه یاد شده، برای تحریك احساسات مذهبی اهل تسنن در كشورهای اسلامی تصریح شده است كه شیعیان رافضی، ایرانیان صفوی،‌ با كمك آمریكایی‌های اشغالگر صلیبی، دست به كشتار، شكنجه و اجبار به مهاجرت سنی‌های عراق زده‌اند تا توطئه شكل‌گیری هلال شیعی در منطقه تحقق یابد و با كاهش نفوذ و محصور شدن سنی‌های منطقه، از اشغالگران یهودی در منطقه حمایت شود!!
ازجمله اقدامات حمایتی اشخاص می‌توان به بیانیه مورخ ۲/۱۱/۸۵ (دوم محرم ۱۴۲۸ ه‍ ق) "شیخ عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین"، یكی از مقامات برجسته مذهبی عربستان سعودی، با عنوان "وجوب حمایت از اهل سنت عراق" اشاره كرد. وی كه عضو مجلس افتا و تبلیغ سعودی است، در بیانیه‌اش پس از ذكر مقدمه‌ای، به كشتار وحشیانه اهل سنت توسط شیعیان(رافضی) عراق و دشمنی با خلیفه دوم پرداخته، به هفت دلیل كه در گذشته نیز بین پیروان دو مذهب سنی و شیعه مطرح بوده است، رفتار شیعیان (رافضی‌ها) را مورد انتقاد شدید قرار داده است. ازجمله مواردی كه در بیانیه‌های علیه شیعیان مورد تأكید قرار گرفته، غلوها و بدعتهای شیعیان درباره امامان و رفتارهای خلاف مبانی اسلامی در ایام تاسوعا و عاشورا، مانند قمه زدن، است، در حالی كه برخی از مراجع و روحانیان شیعه نیز، ضمن تقبیح این گونه اظهارات و رفتارهای خلاف مبانی اسلامی، مردم را از انجام دادن آنها نهی كرده‌اند.
در بخش دیگری از بیانیه بالا، برای تحریك سنیان، ادعا شده است كه شیعیان معتقد به تحریف قرآن كریم از سوی غیرشیعیان و حذف آیاتی كه در شان علی (ع) نازل شده است هستند. در حالی كه این ادعای نادرست بارها به وسیله علمای بزرگ و برجسته شیعه نفی و رد شده است. (به عنوان نمونه نگاه كنید به: البیان فی تفسیر القرآن ـ تالیف مرحوم آیت الله العظمی ابوالقاسم خویی، باب "مصونیت قرآن از تحریف" با ترجمه سید جعفر حسینی، انتشارات دارالثقلین ۱۳۸۳).
اما، با كمال تأسف، باید اعتراف كرد كه در جامعه ما گفتارها و رفتارهای خلاف مبانی و شئون اسلامی رایج است و حتی رسانه‌های گروهی رسمی به اندیشه‌های انحرافی و باطل دامن می‌زنند و همین امر محملی برای بهره‌برداری مخالفان و تشدید اختلافات و كینه‌های فرقه‌ای شده است.
در آستانه انتخابات كنگره آمریكا، صدام حسین به اتهام قتل‌عام شیعیان روستای الدجیل محاكمه و اعدام شد. صحنه اعدام به ترتیبی تدارك شد كه مجریان اعدام شیعیان با رفتار خشونت بار معرفی شوند و اعدام صدام ـ كه نه‌تنها عامل كشتار شیعیان بلكه مسبب قتل بسیاری از سنی‌ها و كردهای عراق از همه اقشار جامعه عراقی بود ـ موجب تشدید اختلاف مذهبی و قومی در عراق گردد. از این تأسف‌بارتر محكوم كردن اعدام صدام جنایتكار از سوی بعضی از كشورهای عربی ـ اسلامی بود.
۳ ) زمینه‌ها و ابعاد بحران عراق
بدون تردید، بحران كنونی عراق بخشی ریشه در پیشینه تاریخی و زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه عراق دارد. پس از فروپاشی دولت عثمانی و شكل‌گیری كشورهای كوچك خاورمیانه، حكومت این كشورها در اختیار سنیان بوده است. تحولات سیاسی عراق در این مدت، باتوجه به خصوصیات فرهنگ قبیله‌ای ـ كه دكتر علی وردی، استاد جامعه‌شناس عراق، آن را توضیح داده است ـ همواره با خشونت و رفتار وحشیانه توأم بوده است، به‌گونه‌ای كه در پی هر كودتا حاكمان قبلی به وضع فجیعی كشته و مُثله شده‌اند. در كودتای ۱۵ ژانویه ۱۹۵۸، نوری سعید، نخست وزیر عراق، و سایر سران و در كودتای ژنرال عارف در ۱۹۶۳، ژنرال قاسم نخست وزیر به همین نحو به قتل رسیدند. صدام حسین نیز در دوران اخیر با مخالفانش، حتی از میان بستگان نزدیك، با همین قساوت قلب عمل كرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جنگ طولانی خانمانسوزی بر دو ملت ایران و عراق تحمیل شد و جنایات و خسارات سنگین انسانی و مادی بر جای گذارد، به طوری كه بسیاری از ظرفیتها و سرمایه‌های اجتماعی حاصل از انقلاب در ابعاد انسانی و مادی تباه شد و با رخ دادن انحراف از اصول و آرمانهای نخستین انقلاب، موجبات دلسردی و ناامیدی مردم فراهم گردید.
سرانجام، براساس استراتژی "بازدارندگی دو جانبه" آمریكا ـ كه به موجب آن، جنگ ایران و عراق می‌بایستی بدون برنده به پایان می‌رسید ـ جنگ تحمیلی در شرایط ویژه سال ۱۳۶۷ خاتمه یافت. اما دوباره در منطقه خاورمیانه، جنگ عراق با كویت در سال ۱۳۷۰ تدارك شد كه حاصل آن از یك سو فلج شدن ماشین نظامی عراق ـ كه با كمك غرب تقویت شده بود ـ و از سوی دیگر تخلیه تمامی ذخایر ارزی كشورهای حوزه خلیج فارس ـ كه در اختیار صنایع نظامی آمریكا قرار گرفت ـ بود.
حمله آمریكا و متحدان آن به عراق در سال ۱۳۸۲ صورت گرفت و تاكنون هزینه‌های سنگینی بر ملت عراق، كشورهای منطقه و ملت آمریكا تحمیل شده است. به رغم تحولات مثبتی كه در طول سه سال گذشته با برگزاری چند انتخابات صورت گرفته و امروز عراق بحران‌زده دارای قانون اساسی و دولت و مجلس منتخب مردم است، تثبیت حاكمیت ملی و ایجاد آرامش با مقاومت بخشی از سنیان جامعه عراق (كه در حدود ۲۰ درصد جمعیت آن كشور را تشكیل می‌دهند) ـ و بطور مشخص، بقایای حزب بعث عراق ـ و حمایت سازمان یافته نیروهای خارجی، مانند القاعده و برخی از دولتهای غربی و تحریكات اسرائیل و سایر كشورهایی كه از ادامه بحران در عراق بهره‌ می‌برند، روبرو بوده است.
۴) استراتژی جدید آمریكا در عراق
پس از پیروزی دموكراتها در دو مجلس سنا و نمایندگان آمریكا و انتشار گزارش بیكرـ هامیلتن، شامل راهكارهایی برای خروج آمریكا از بحران عراق، دولت بوش استراتژی جدیدی برای مهار بحران عراق تدارك دیده است كه محور اصلی آن تشدید فشار علیه ایران در بحران عراق است. بر پایه این استراتژی، بعضی از كشورهای عرب منطقه علیه ایران متحد شده‌اند و به بهانه تحركات ایرانیان در داخل عراق، مجوز دستگیری و كشتن آنان در موارد ضروری به نیروهای آمریكایی مستقر در عراق داده شده است.
۵) ریشه اختلافات مذهبی
اختلاف میان پیروان تسنن و تشیع در واقع بخشی از تاریخ كشورهای اسلامی را تشكیل می‌دهد. در دویست سال اخیر، دولتهای استعماری برای استیلا بر منابع این كشورها همواره از سیاست تفرقه‌افكنی میان مذاهب، اقوام و ملل اسلامی بهره‌برداری كرده و، حتی با بنیان‌گذاری فرقه‌های جدید، زمینه‌های افزایش تفرقه مذهبی را فراهم ساخته‌اند. گسترش خرافات و اندیشه غالیان شیعی، تأسیس بهائیت در ایران، قادیانی در پاكستان و وهابیت در عربستان بخشی از برنامه‌ای است كه عموماً با تحریك احساسات مسلمانان، اعم از سنی و شیعه، صورت گرفته و می‌گیرد.
در شرایط كنونی، از دید كشورهای توسعه‌یافته نیمكره شمالی ـ كه نگران گسترش چشمگیر جنبش اسلام‌خواهی در سطح جهانی، به ویژه در كشورهای توسعه‌یافته اروپا و آمریكا، هستند ـ بهترین راه‌حل برای مهاركردن مخاطرات این گسترش، از یك سو توسعه خرافات، تحریك احساسات مذهبی مسلمانان و دامن زدن به رفتارهای خشونت‌آمیز در میان آنان ـ كه امروز در كشورهای اسلامی، شیعه یا سنی، شاهد آن هستیم ـ و از سوی دیگر تحریك احساسات مذهبی مسلمانان از بیرون است. گستاخی نسبت به پیامبر گرامی اسلام (ص) در قالب انتشار داستان‌ها و كاریكاتورها و سخنان چندی پیش پاپ بندیكت شانزدهم را می‌توان در این راستا تحلیل كرد. در چارچوب این استراتژی، تشدید جنگ فرقه‌ای بین سنی و شیعه در عراق و اصرار بر شكل‌گیری جبهه‌ای از كشورهای منطقه خاورمیانه علیه ایران قابل فهم و ارزیابی است.
۶) راهكارهای جلوگیری از جنگ فرقه‌ای
علل بروز یا تشدید جنگ فرقه‌ای در منطقه را ـ همان گونه كه توضیح داده شد ـ می‌توان در سه محور سیاسی ـ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به شرح زیر خلاصه كرد:
ـ محور سیاسی ـ اقتصادی عامل اصلی بحران خاورمیانه است. استیلاگران از این منظر برای سلطه بر منابع عظیم انرژی خاورمیانه برنامه‌ریزی كرده‌اند و تحلیل و نحوه برخورد با آن موضوع مهمی است كه باید جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
ـ در محور اجتماعی، وظیفه علمای اسلامی و روشنفكران دینی، اعم از سنی و شیعه، و برنامه‌ریزان رسانه‌ها است كه با ایجاد بسترهای سالم گفتگو و برگزاری همایش‌های علمی در شهرهای مختلف بین مسلمانان سنی و شیعه و اصلاح رفتار مذهبی مردم براساس محكمات قرآن و سنت جامع و وحدت‌آفرین پیامبر اسلام (ص) با تفرقه‌افكنی بیگانگان و عوامل ترویج‌دهنده برنامه آنان در كشورهای اسلامی مقابله كنند و از هر گونه اظهارنظر و رفتاری كه به وحدت مسلمانان خدشه وارد كند جداً خودداری نمایند.
تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی، با پشتیبانی مرحوم آیت‌الله بروجردی و به ریاست یك عالم شیعی (مرحوم قمی) در سال ۱۳۳۷، و در پی آن، ایجاد كرسی فقه شیعه، به همت مرحوم استاد شلتوت در دانشگاه الازهر، تأسیس آكادمی علمی اسلامی كلن به همت مرحوم پروفسور عبدالجواد فلاطوری در سال ۱۳۵۴، با همكاری جمعی از اعضای انجمن‌ اسلامی مهندسین و روشنفكران متعهد ـ كه پیامد آن معرفی آموزه‌های اصیل اسلامی به اروپاییان بود ـ پایه‌گذاری انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریكا كه بستر تعامل فرهنگی میان دانشجویان كشورهای اسلامی و رفع بسیاری از بدآموزی‌ها نسبت به اعتقادات تشیع و تسنن بود و ... می‌تواند بعنوان نمونه‌هایی از نهادهای اجتماعی مؤثر در چند دهه اخیر در این زمینه ذكر شود.ـ در محور فرهنگی، پیرایش اعتقادات و رفتار مسلمانان براساس قرآن و سنت جامع، ضرورتی است كه راهكار اساسی اما تدریجی و درازمدت این معضل را تشكیل می‌دهد. در برنامه‌ریزی و اجرای این محور، عالمان دینی، روشنفكران دینی وآگاهان جامعه نقش‌اساسی دارند.
انجمن اسلامی مهندسین، در طول پنجاه سال خدمات فرهنگی گذشته‌اش، این مهم را همواره به عنوان رسالت اصلی در دستور كار داشته، با برگزاری جلسات سخنرانی، میزگرد و گفتگو و تدوین و انتشار متن سخنرانیها و مقالات به این رسالت فرهنگی در حد مقدور عمل كرده‌ است. این بیانیه نیز در همین راستا تهیه شده است.
۷) راهكارهای فرهنگی مقابله با تفرقه مذهبی
بازگشت به قرآن كریم و سنت پیامبر گرامی، با عنایت به پیام وحدت‌آفرین واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا، به ویژه در شرایطی كه فتنه‌ها جامعه اسلامی را در برگرفته باشد، راهكار روشن قرآنی و اسلامی است.
قرآن اطاعت از خدا و رسول را مورد تأكید قرار داده است و سخن پیامبر بزرگ اسلام :
اذا التبست علیكم الفتن كقطع اللیل المظلم فعلیكم بالقرآن (بازگشت به قرآن) و سخن امام علی (ع) در نهج‌البلاغه در تفسیر آیه (اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی‌الامر منكم فان تنازعتم فی شیء فَرُدوهُ الی الله و الرَسول) كه بر پایه آن "مراجعه به خدا بهره‌گیری از آیات محكم قرآن و رجوع به رسول فراگرفتن سنت او است، سنتی كه موجب وحدت و جلوگیری از پراكندگی‌ها می‌شود"۱ چنین راهكاری را پیش روی ما می‌گذارند.
به همین منظور، در این بخش برای ارزیابی مبانی اعتقادات و رفتار گروههای افراطی و غالیان اهل سنت و شیعه، آیات قرآن را مرور می‌كنیم تا با شناخت مبانی، ریشه‌های انحرافات رخداده را كشف كنیم و زمینه‌های اصلاح فرهنگی، اعتقادی و رفتاری جامعه‌مان را فراهم سازیم.
۷-۱ ) تأكید بر وجوه اشتراك
قرآن اساس پیام و رسالت همه پیامبران را در سه محور خدا، آخرت و عمل صالح خلاصه می‌كند۲ و تأكید دارد كه تفاوتی بین پیامبران الهی وجود ندارد.۳ اما در مورد هر یك از پیامبران، شریعت و راه و روشی برای گروندگان به آیین او ارائه كرده است كه می‌توانند مطابق آن عمل كنند.۴ در زندگی دنیا، انسانها با انجام دادن عمل صالح و نیكی‌‌ها از هم سبقت می‌گیرند و مرجع نهایی رسیدگی به اختلافات نیز خداوند است.۵
قرآن راهبرد تعامل مسلمانان با اهل كتاب (و به طریق اولی راهبرد تعامل مسلمانان با هم، كه وجوه اشتراك بیشتری دارند) را به روشنی براساس تأكید بر وجوه اشتراك ترسیم كرده است.
" بگو (ای پیامبر): ای اهل كتاب، بیایید بر سر كلام (حقی) كه بین ما و شما مشترك است (بایستیم) كه جز خدا را بندگی نكنیم و هیچ كس را (در قدرت و تدبیر) با او شریك نگیریم."۶
وجوه اشتراك مسلمانان (اعم از سنی و شیعه) خدای واحد (توحید)، پیامبر اسلام (نبوت)، قرآن، سنت پیامبر اكرم (ص) و تاریخ و فرهنگ مشترك است. ما شیعیان نیز به پیروی از آیات محكم قرآن، كه چند مورد آن بیان شد، باید بر وجوه اشتراك تأكید كنیم. علمای شیعه و سنی عراق هم در سند مكه بر این آیه قرآن تأكید كرده و گفته‌اند: " نقاط مشترك بین دو مذهب (شیعه و سنی) بیش از مواضع مورد اختلاف آنها است."
در قرآن، برای پیشگیری از تأكید مسلمانان بر اختلاف دیدگاهها و برداشتها و حفظ تعادل و سلامت جامعه اسلامی و انسانی، آموزه‌های زیادی وجود دارد. در آیات ۱۰۵-۱۰۲ سوره آل عمران، ساز و كارهای عملی پیشگیری از تفرقه و اختلاف در جامعه ایمانی ارائه شده است. آموزه "واعتصموا بحبل‌الله جمیعاً و لاتفرقوا" ، یعنی چنگ زدن همگان به ریسمان الهی و پرهیز از تفرقه و پراكندگی، یكی از این ساز و كارهاست. علی (ع) در نهج‌البلاغه بارها حبل‌الله را مراجعه به قرآن و پیروی از آن اعلام كرده است.
ساز و كار دیگر ایفای نقش آگاهان جامعه در اطلاع رسانی و آگاهی‌بخشی مستمر است۷ كه پیش‌نیاز ضروری آن وجود فضای باز سیاسی است كه در آن امنیت و آزادی بیان، قلم، اجتماعات و رسانه‌ها وجود داشته باشد.
۷-۲) جایگاه رابطه انسان با خدا
همان گونه كه گفته شد، پیام اصلی پیامبران الهی دعوت به "خدا و آخرت" است و از همین رو، بخش بزرگی از آیات قرآن به تبیین رابطه انسان با خدا اختصاص یافته است، به طوری كه می‌توان قرآن را "خدانامه" دانست. ایمان و توكل و مراحل سلوك انسان برای تقرب به او در آیات قرآن موج می‌زند. مشكل اصلی انسان در طول تاریخ انحراف از توجه به خدا بوده است و، براین اساس، پیامبران پی‌درپی برای هدایت مجدد انسان آمده و بر "نفی توجه به غیر خدا" ـ كه در آیات قرآن با واژه "من دون الله" تعبیر شده است ـ تأكید كرده‌اند.
در اینجا، به پاره‌ای از آیات قرآن در این زمینه اشاره می‌شود :
۱) در سوره حمد ـ كه گفته‌اند چكیده قرآن در آن آمده است۸ و ما آن را روزانه چندین بار در نماز تكرار می‌كنیم ـ برای تمرین توجه به خدا می‌گوییم: "تنها ترا بندگی می‌كنیم و تنها از تو یاری می‌خواهیم"؛ "ایاك نعبد و ایاك نستعین". حصر پرستش خدا و یاری خواستن از خدا ذهن انسان را بطور طبیعی از هر عامل دیگری (من دون الله) دور می‌سازد. البته، در ادامه اضافه می‌كنیم: "ما را به راه راست هدایت كن، راه كسانی كه به آنها نعمت دادی." "اهدنا الصراط المستقیم، صراط الذین انعمت علیهم" نعمت یافتگان الگوها و اسوه‌های بندگی خالص خدا هستند كه در قرآن چنین معرفی شده‌اند : "پیامبران"، صدیقین (راستی‌ پیشگان)، "شهدا"(گواهان) و "صالحین" (شایستگان)۹
۲) آیات زیادی در قرآن، برای تصویر قدرت الهی، موضوع خلقت آسمانها و زمین و زنده كردن و میراندن موجودات را برای دور ساختن ذهن انسان از سایر عوامل یادآوری می‌كند، به عنوان نمونه "خداست كه فرمانروایی آسمانها و زمین خاص اوست؛ حیات می‌بخشد و حیات را باز می‌ستاند و در برابر خدا هیچ كارساز و یاوری نخواهید داشت"۱۰
۳) یكی از موارد انحراف ذهن انسان از خدا این توجیه است كه موجوداتی غیر از خدا مورد توجه و پرستش قرار می‌گیرند تا آنها انسان را به خدا نزدیك كنند. قرآن این مورد را نیز از مصادیق شرك می‌داند:
"آگاه باشید كه دین خالی از شرك خاص خداست و افرادی كه غیر خدا را كارساز انتخاب كرده‌اند (پندار باطلشان این است كه) آنها را فقط به خاطر اینكه ما را به خوبی به خدا نزدیك گردانند، بندگی می‌كنیم."۱۱
قرآن مصادیق تاریخی چنین انحرافی را ـ كه برای ما آشكار است ـ به‌عنوان نمونه ارائه كرده است: "یهودیان گفتند: عُزیر پسر خداست! و مسیحیان گفتند: مسیح پسر خداست! این سخنان آنان كه (به باطل) به زبان می‌رانند و با گفتار انكارورزان پیشین هماهنگ شده‌اند؛ خدا هلاكشان كند، چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوند؟!" ، " آنها احبار (علمای مذهبی یهود) و راهبانشان (عبادت پیشه‌های مسیحی) و مسیح فرزند مریم را به جای خدا صاحب اختیار خود تلقی كردند، درحالی‌كه دستورشان جز این نبود كه تنها معبود یگانه را بندگی كنند، كه معبودی جز او نیست؛ او منزه است از افرادی كه (در قدرت تدبیر) با او سهیم تلقی می‌كنند"۱۲.
آیات قرآن كه با اشاره به نمونه‌های تاریخی به انسان هشدار می‌دهد كه از عبادت خالصانه خدا منحرف نشود و گرنه به ورطه شرك ورزیدن گرفتار خواهد شد، فراوان است۱۳. در اینجا، تنها به ذكر آیه‌ای كه درباره سرنوشت كافران در آیات معروف به آیت‌الكرسی، (سوره بقره، آیات ۲۵۵ تا ۲۵۷) آمده است بسنده می‌كنیم:
"خدا كارساز مؤمنان است، آنان را از تاریكی‌ها به روشنی رهسپار می‌گرداند؛ ولی كارساز انكارورزان طاغوت (و گردنكشان) هستند كه آنها را از روشنی به تاریكی‌ها می‌برند، آنها جاودانه دوزخی خواهند بود."۱۴
۴) قرآن تأكید دارد كه تمركز اهتمام و توجه و دوستی انسان به مبدأ هستی و هدایت الهی هرگونه تفرق در توجه و دوستی و معطوف شدن به معبودهای دیگر را نفی می‌كند :
"برخی از مردم (با انگیزه ترس و طمع) غیرخدا را به سروری می‌گیرند و آنان را آنچنان كه باید خدای را دوست داشت دوست می‌دارند، در حالی كه شدیدترین دوستی اهل ایمان متوجه خدا است."۱۵
در فرازی از نهج‌البلاغه، از علی (ع) نقل شده است :
"حق كسی كه جلال خدای سبحان در وجودش متجلی شده و موضع او در قلبش جلیل گردد آن است كه، به سبب عظمت خدا، هر كس جز الله نزد وی حقیر نماید و كسانی كه مشمول نعمت گسترده و احسان خدایی باشند براینگونه بودن سزاوارترند ..."۱۶
۵) قرآن رابطه خدا با انسان را بسیار نزدیك و عاشقانه توصیف می‌كند و هدف بندگی خالص خدا را نیز تخلق به صفات او و لقاءالله می‌داند۱۷. دوبار واژه وَدود (بسیار دوستدار) بصورت "رحیمٌ وَدود" و "غفورٌ وَدود" در قرآن آمده و زمینه‌ساز دوستی خدا با انسان صفات مهربانی و گذشت او قید شده است.۱۸
خداوند رحمان و رحیم برای تسهیل ارتباط انسان با خدا و قطع هرگونه رابطه و واسطه‌ای اعلام می‌كند: "ما از شاهرگ (انسان) به او نزدیكتریم."۱۹ به بیان دیگر، "خدا میان آدمی و دل او حائل است...."۲۰
برای اینكه انسان هیچگاه احساس فاصله و جدایی از خدا و معبودش نداشته باشد، تصریح می‌كند: "هرجا كه باشید، او (خدا) همراه شماست."۲۱. خداوند برای ایجاد ارتباط مستقیم انسان با او، خود حركت اول را آغاز و راه را هموار می‌كند و می‌گوید: "مرا بخوانید تا اجابتتان كنم."۲۲ و در نهایت، همه راه‌های طبیعی و فطری را برای سیر انسان بسوی كمال و قله سعادت هموار می‌كند و یادآور می‌شود: "مگر خدا برای (دفاع از) بنده‌اش كافی نیست كه ترا از غیر خدا می‌ترسانند؟"۲۳
۷-۳) جایگاه پیامبران در قرآن
پس از تبیین رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با پیامبران، كه پیام‌آوران الهی و راهنمایان انسان برای حركت در راه مستقیم بسوی خدا هستند، مورد توجه قرآن قرار گرفته است. تبیین جایگاه پیامبران، كه از ویژگیهای استثنایی برخوردارند، در قرآن از حساسیت زیادی برخوردار بوده و برآن تأكید بسیار شده است تا انسانها در ذهنشان پیام‌آور (رسول) را بجای منبع پیام (خدا) نگذارند و تجربه پیشینیان را ـ كه منحرف و گمراه شدند ـ تكرار نكنند.
در این باره، توجهتان را به موارد زیر جلب می‌كنیم :
۱) پیامبر در جایگاه پایه‌گذار مكتب
قرآن برای پیامبران، انسانهای برگزیده‌ای كه ظرفیت و شایستگی دریافت وحی و پیام الهی را كسب كرده‌اند، جایگاه و احترام ویژه‌ای قائل شده است. این بزرگداشت، در واقع، تكریم پیام و یاد یادآوران است:
"بی‌گمان خدا و فرشتگانش بر پیامبر خدا درود می‌فرستند؛ شما مؤمنان هم بر او درود و رحمت فرستید و تسلیم كامل باشید."۲۴
مشابه همین توجه و عنایت خدا و فرشتگانش نسبت به مؤمنان نیز مورد تأكید قرار گرفته است:
"اوست (خدا) كه به شما توجه و عنایت دارد ـ و فرشتگان او نیز ـ تا شما را از تاریكی‌ها به سوی روشنی برآورد؛ و (خدا) نسبت به اهل ایمان همواره مهربان است."۲۵۲) پیامبر، الگوی نیكو برای مردم
قرآن پیامبران را بهترین الگو و سرمشق برای تربیت انسانها معرفی كرده است، زیرا آنان خود اولین تربیت‌شده و كمال‌یافته آموزه‌های الهی هستند.
"به راستی در (روش) پیامبر خدا سرمشق نیكویی برای شماست، برای كسی كه به خدا و روز واپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد كند."۲۶
قرآن ابراهیم و یاران موحدش را ـ‌ كه در برابر شركت و بندگی غیر خدا ایستادگی كردند ـ نیز الگوی نیكو برای مؤمنان معرفی می‌كند:
"در (روش) ابراهیم و همراهانش سرمشق نیكویی برای شماست، آنگاه كه به قوم خود گفتند: ما از شما و بتهایی كه به جای خدا بندگی(شان) می‌كنید بری و بركناریم ..."۲۷
در این آیه نیز روش ابراهیم و یاران موحد او، كه در مقابل شرك و بندگی غیرخدا ایستادگی كرده‌اند، الگوی نیكو برای مؤمنان معرفی می‌شود.
۳) حدود انتظار از پیامبران
انسانهای آرمانخواه و مطلق‌طلب همواره از پیامبران، كه انسانهای كمال‌یافته هستند، انتظارات بیش ازحد داشته‌اند. آیات زیادی در قرآن، ازجمله آیات زیر، به پیرایش ذهن انسانها نسبت به حدود وظایف و اختیارات پیامبران اختصاص یافته است:
" بگو(ای پیامبر): من پدیده نوظهوری در میان پیامبران نیستم و نمی‌دانم سرنوشت من و شما چه خواهد شد. تنها از آنچه به من وحی می‌شود پیروی می‌كنم و فقط هشداردهنده‌ای آشكارم."۲۸
آیات ۱۰۳ تا ۱۱۰ سوره كهف خصوصیات و سرنوشت انسانهای زیانبار ـ كه گمان می‌كنند نیكوكارند ـ و مؤمنان واقعی را توضیح می‌‌دهد. آیه پایانی این سوره انتظار از پیامبر و برنامه كمال انسانها را در زندگی دنیا ترسیم می‌كند:
"بگو(ای پیامبر): من فقط بشری همچون شما هستم كه به من وحی می‌شود: معبود شما معبودی است یگانه؛ و هركه امید لقای پروردگار خویش دارد، باید به اعمال شایسته دست زند و در بندگی پروردگارش احدی را كنار او قرار ندهد."۲۹
۴) مقام عبودیت پیامبر
تمایل انسان به غلو، بویژه درباره پیامبران و پیشوایان دینی، عامل مهمی در انحراف مردم از ادیان توحیدی بوده است. اسلام برای پیشگیری از این آفت و یادآوری مستمر به مسلمانان سازوكارهای متعددی پیش‌بینی كرده است. یكی از این سازوكارها اذكار نمازهای واجب روزانه و دعاهای بعد از نمازها است. بعلاوه، در ذكر تشهد نمازهای روزانه بارها تكرار می‌كنیم: "اشهد ان محمداً عبده و رسوله" یعنی مقام بندگی و عبودیت پیامبر(ص) را پیش از مقام رسالت و پیام‌رسانی او مورد تأكید قرار می‌دهیم.
۷-۴) جایگاه مؤمنان در قرآن
در قرآن تصریح شده است كه جایگاه مؤمنان در همان ردیف جایگاه پیامبران، بجز فضیلت دریافت وحی است و آنان می‌توانند الگو و شاهد برای انسانهای دیگر باشند.
در آیات پایانی سوره حج (آیات ۷۷ و ۷۸)، كه درواقع جمع‌بندی این سوره نیز تلقی می‌شود، در روند تكاملی ادیان توحیدی و اشاره به جایگاه ابراهیم(ع)، خطاب به مؤمنان آمده است كه در این فرایند (امروز) پیامبر برای شما نمونه و سرمشق است و شما (مؤمنان) هم برای مردم نمونه و سرمشق هستید:
" او شما را برگزیده است و برای شما در امر دین هیچ تنگنایی پدید نیاورد، آیین پدرتان (ابراهیم) را (ملتزم باشید)، خدا در كتب آسمانی پیشین و در این كتاب (قرآن) شما را تسلیم شدگان (در برابر خودش) نامید تا پیامبر نمونه برای شما باشد و شما هم نمونه برای مردم."۳۰
۷-۵) جایگاه انسان در قرآن
اگر از جایگاه پیامبران و مؤمنان در قرآن نكاتی برشمرده شد، هدف تكریم مقام انسانی كمال‌یافته آنان است. مخاطب اصلی قرآن و پیامبران "انسان" است، انسانی كه اشرف مخلوقات توصیف شده است.
از میان آیات زیادی كه در آنها جایگاه "انسان" در آفرینش توصیف شده است به آیه ۳۰ سوره بقره، كه در آن فرایند خلقت و جایگاه انسان و خلیفه بودن او در زمین آمده است و از آیات شگفت قرآن بشمار می‌رود، اشاره می‌كنیم :
"(به‌یاد آر) زمانی را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار می‌دهم؛ گفتند: آیا كسی را در آنجا می‌گماری كه در آن تبهكاری كند و خونها ریزد؟ (اگر هدف از آفرینش انسان عبادت توست،) ما خود تو را با ستایشت تسبیح و تقدیس می‌كنیم؛ (خدا) گفت: من حقایقی را می‌دانم كه شما نمی‌دانید".۳۱
یعنی به رغم استعداد تبهكاری و خون‌ریزی انسان، با بهره‌مندی او از آزادی، كه موهبتی الهی است، زمینه رشد و كمالش فراهم می‌شود تا جایی كه، به تعبیر قرآن، به مدارجی از دانش و آگاهی دست می‌یابد كه از فرشتگان نیز برتر می‌شود.
در نزدیك به صد آیه قرآن مفهوم آزادی، اختیار و كرامت انسان در ابعاد گوناگون مورد تأكید قرارگرفته است.۳۲
درمقوله پذیرش دین نیز براختیار انسان تصریح شده‌است: لااكراه فی‌الدین. بر اختیار و آزادی انسان تا آن حد در قرآن تأكید شده است كه خداوند پیام‌آور خویش را بارها مخاطب قرار داده و تصریح می‌كند : "اگر پروردگار تو می‌خواست همه اهل زمین ایمان می‌آوردند؛ آیا تو می‌خواهی مردم را وادار كنی كه ایمان آورند."۳۳ یعنی با اجبار و اكراه نمی‌توان مردم را وادار به پذیرش اعتقادات دینی كرد. در آیات متعدد، خداوند به پیامبرش تأكید می‌كند كه او نگهبان(حفیظ) و وكیل مردم نیست و انسان باید با اختیار، آزادی و آگاهی به مراتب ایمان برسد۳۴.
اگر اختیار و آزادی از انسان سلب شود، چیزی از انسانیت او باقی نخواهد ماند. براساس مفاد آیات قرآن و تجربه بشری، دو عامل بازدارنده كمال انسان "ظلم و ستم" و "جهل و نادانی" است.۳۵ برای اینكه انسان در جایگاه طبیعی‌اش در جامعه قرار گیرد، باید با تأمین حقوق اولیه انسان، زمینه آگاهی او فراهم شود. تنها پس از رهایی از این گونه موانع است كه شرایط آزادی و اختیار انسان برای پیمودن مدارج ایمان و كمال فراهم می‌گردد.
۷-۶) غلو در باره پیامبر و امامان آنچه در زمینه جایگاه پیامبر(ص)، مؤمنان و انسان، بویژه جایگاه رابطه انسان با خدا در قرآن، به اختصار توضیح داده شد می‌تواند وجوه اشتراك میان تمام فرقه‌های اسلامی باشد. موارد اختلاف، كه مبنای تحریك احساسات و تعصب‌های مذهبی شده است و می‌شود، در ظاهر اختلافات تاریخی و پاره‌ای از مبانی اعتقادی تشیع و تسنن است. اما در باطن، عامل بروز و تشدید این اختلافات در شرایط كنونی فتنه‌های سیاسی است كه برای پراكندگی مسلمانان و اجرای برنامه‌های دولتهای بیگانه در منطقه برنامه‌ریزی و هدایت شده است. همان گونه كه پیشتر اشاره شد، مسلمانان در طول قرون متمادی، به استثنای مقاطع خاص، با تحمل تفاوت دیدگاههای اعتقادی و فقهی در كنار هم با مسالمت زندگی و تعامل داشته‌اند. این سازگاری براساس آموزه‌های قرآنی نه تنها در میان فرقه‌های مختلف اسلامی، بلكه بین مسلمانان و پیروان ادیان دیگر در ایران و سایر كشورهای اسلامی، مثل زدنی است.
آنچه بهانه به دست گروههای سنی افراطی، مانند القاعده، داده است و آنان و براساس فتاوای وهابیون دست به كشتار وحشیانه شیعیان در كشورهای اسلامی، بویژه امروز در عراق، می‌زنند از یك سو عقاید، اظهارات و رفتارهای غلوآمیز درباره خاندان پیامبر بزرگوار اسلام(ص) و بطور خاص درباره امامان شیعه (علیهم ‌السلام) است؛ و از سوی دیگر، و مهمتر از آن، سبّ و لعن و ناسزاگویی شیعیان افراطی به صحابه پیامبر خدا (ص) است كه اهل تسنن را به دشمنی با شیعیان وا می‌دارد. اهل تسنن عموماً به امامان شیعه اهانت و جسارت نمی‌كنند و حتی برای آنها احترام زیادی قائل هستند. البته واكنش رفتارهای سنیان افراطی، رفتارهای مشابه از سوی شیعیان افراطی است كه در چارچوب فتنه سیاسی یاد شده در منطقه خاورمیانه برنامه‌ریزی و هدایت می‌شود. پیامد چنین فرایندی شكل‌گیری تدریجی جبهه‌ای از كشورهای عربی سنی علیه كشورهای ایرانی و عربی شیعه است.
واقعیت این است كه امروزه در رسانه‌های كشور ما و تبلیغات مذهبی رایج آنقدر مطالب غلوآمیز و بعضاً شرك‌آلود نسبت به امامان شیعه(علیهم السلام) نسبت داده می‌شود كه با اعتراض برخی از مراجع تقلید و روحانیون روشنفكر روبرو بوده و هست. اما به نظر می‌رسد كه جریانی كه در پی گسترش این فرهنگ انحرافی است، كارش را بطور منظم ادامه می‌دهد.
راهكار مفید و مؤثر برای رویارویی با این جریان انحرافی معرفی شخصیت و جایگاه امامان شیعه براساس محكمات قرآن و سنت جامع پیامبر(ص) و آگاهی دادن به مردم است. بررسی نتایج پژوهش‌های تاریخی كه در سالهای اخیر به وسیله محققان فرهیخته در حوزه و دانشگاه ارائه شده است نشان می‌دهد كه بسیاری از مبانی اعتقادی غلوآمیز در فرهنگ كنونی شیعه ریشه در منابع عالمان دینی قرن دوم هجری به بعد، بویژه در دوران صفویه، دارد۳۶. مراجعه به منابع دو قرن اول، بویژه سخنان و زندگی مستند امامان شیعه نشان می‌دهد كه آنان مبرا از غلوهای نسبت داده شده به آنان هستند.
۸) زمینه‌های ایجاد وحدت اسلامی بر گرد محورهای مشترك
تعامل فرهنگی میان عالمان دینی و آگاهان كشورهای اسلامی فرایندی تدریجی و درازمدت است. اما اگر در این راستا برنامه‌ریزی شود، مسلمانان در كشورهای مختلف اسلامی به تدریج به دیدگاههای مشترك خواهند رسید و آنها را مورد عمل قرار خواهند داد.
در این مدت، باید برپایه آموزه‌های قرآنی، زمینه‌ها را برای گروههای افراطی سنی و شیعه در كشورهای اسلامی خشكاند و توطئه و فتنه سیاسی بیگانگان را ـ كه از نادانی و تعصب‌های كور مذهبی مسلمانان قشری سوءاستفاده می‌كنند خنثی كرد.
لازم است كه در تعامل با برادران اهل سنت، به جای تأكید بر سوابق تاریخی، با احترام به عقاید و دیدگاههای آنان و براساس وجوه اشتراك مسلمانان ـ كه بسیار گسترده است ـ روحیه تساهل و مدارا را تقویت كرد و اطمینان داشت كه تنها در این فرایند وجوه اشتراك افزایش یافته، سوء‌تفاهم‌ها و زمینه‌های خصومت و كینه‌های تاریخی از بین خواهد رفت و زمینه‌های دفع فتنه سیاسی كنونی در منطقه فراهم شده، همكاری، همفكری و وحدت در جهان اسلام پدیدار خواهد شد. البته، لازمه تحقق این برنامه رعایت آزادی مذهبی برپایه اصل قرآنی "لا اكراه فی‌الدین" ، اجرای مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر و رفع محدودیت از مسلمانان سنی یا شیعه در كشورهایی است كه آنان در اقلیت هستند.
درصورتی كه دشمنی و درگیری كنونی بین افراطی‌های سنی و شیعه با برنامه‌ریزی و هدایت عالمان و آگاهان كشورهای اسلامی به جدال عقاید و برخورد فرهنگی تبدیل شود و كلیه قرائت‌های دینی در كشورهای اسلامی با تعامل تعالی‌بخش در كنار هم قرار گیرند، گروههای درگیر، ازجمله عناصری از القاعده، هم به جای جنگ‌های خونین فرقه‌ای، اجباراً به تساهل و تحمل دیدگاههای مخالف تمایل خواهند یافت. به‌نظر می‌رسد كه شرایط كنونی فرصت مناسبی برای تقویت فرایند اصلاحات دینی در كشورهای اسلامی و زمینه‌سازی برای ایجاد وحدت بیشتر بین دیدگاههای متفاوت اسلامی باشد. قل تعالوا الی كلمه سواء بیننا و بینكم ان لا تعبدوا الاالله ...

انجمن اسلامی مهندسین

منبع : دنیای ما