تولید پایدار با مصرف بهینه کود

مصرف متعادل کود یکی از عوامل مهم در افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی است. نگاهی به عملکرد سال‌های گذشته وزارت جهاد کشاورزی به‌خصوص سال‌های ۸۲ ـ ۷۸ در زمینه نهاده کود، نشان‌دهنده ایجاد تغییرات اساسی در نوع و مقادیر کودهای شیمیائی مورد نیاز کشور می‌باشد که از این دوره می‌توان با عنوان دوره نهضت بهینه‌سازی مصرف کود در کشور یاد کرد. در حالی‌که منابع تأمین کودهای موردنیاز کشور قبلاً بسیار محدود و منحصر به اوره و فسفات آمونیوم بود، ولی به‌دلیل اعلام و ترویج تفکر مصرف بهینه کود، تنوع کودی از چهار نوع در سال ۱۳۷۰، به بیش از ۲۰ نوع در سال ۱۳۸۳ افزایش یافته و در این میان میزان تأمین کود نیز سیر صعودی خود را ادامه داده به‌طوری‌که از دو میلیون تن در سال زراعی ۷۴ ـ ۱۳۷۳، به حدود ۲/۳ میلیون تن در سال زراعی ۸۲ ـ ۱۳۸۱ رسید. در سال زراعی ۸۴ ـ ۱۳۸۳ به حدود چهار میلیون تن افزایش یافت. مقایسه عملکرد متوسط تولید چند محصول راهبردی کشور با تولیدات کشاورزان نمونه و پیشرو مؤید آن است که از طریق مصرف بهینه کود همراه با اصلاح سایر عوامل به‌زراعی و به‌نژادی می‌توان به عملکرد مورد پیش‌بینی در برنامه چهارم توسعه دست یافت.
نتایج بسیار مثبت مصرف بهینه کود که نمونه بارز آن در سال زراعی ۸۱ ـ ۱۳۸۰ در چهار استان کرمانشاه (۷۱ درصد) و در سال زراعی ۸۲ ـ ۱۳۸۱ در استان فارس بیش از (۱۸ درصد) آذربایجان غربی (۵۸ درصد)، کردستان (۴۵ درصد) و آذربایجان شرقی (۳۲ درصد) می‌باشد، در کنار اصلاح سایر عوامل مؤثر در تولید گندم آبی مشهود است. از طرف دیگر تا سال ۱۳۷۵ شرکت ملی صنایع پتروشیمی تنها تولیدکننده کود در داخل کشور بود.
این شرکت اکنون حدود ۸/۱ میلیون تن کود تولید و در اختیار شرکت خدمات حمایتی کشاورزی قرار می‌دهد. از سال ۱۳۷۵ موضوع تولید کود در داخل کشور توسط بخش خصوصی با حمایت مسئولین وزارت جهاد کشاورزی تحقق یافت. نکته امیدوارکننده دیگر در روند بهینه‌سازی مصرف کود در کشور، تأمین برخی از اقلام کودی مورد نیاز توسط تولیدکنندگان بخش خصوصی در داخل کشور می‌باشد که از این طریق در سال ۷۷، برای اولین‌بار بیش از ۸۰۰۰ تن انواع کودها در داخل کشور توسط بخش خصوصی تولید شد. این روند سیر صعودی داشته به‌طوری که در سال ۱۳۷۹ برنامه خرید کودهای شیمیائی از تولیدکنندگان داخل توسط شرکت خدمات حمایتی کشاورزی به بیش از ۵۵۰ هزار تن افزایش یافت. حسب اضهار نظر انجمن صنفی تولید کنندگان کود، ظرفیت تولید کود توسط بخش خصوصی به رقمی فراتر از دو میلیون تن در سال رسیده که دستیابی به خودکفائی تولید کود در صورت حمایت لازم مسئولین ذیربط را نوید می‌دهد. با توجه به تحقیقات انجام شده در دوره‌های قبل، مصرف کود شیمیائی در عمل به دو نوع کود ازتی و فسفاتی محدود بوده و توصیه‌ها به‌صورت عمومی و منطقه‌ای صورت می‌گرفت. با برآورد نیاز کودی کل کشور مصرف بهینه کود مدنظر قرار گرفت و ضرورت تغییر نظام توصیه کودی و بسترسازی برای تحقق آزمون خاک، مفهوم تعادل عناصر غذائی و همگانی شدن مصرف بهینه کود تا سطح مزارع زارعین در دستور کار قرار گرفت که پاره‌ای از این اقدامات به شرح‌ زیر است:
▪ کمک به راه‌اندازی معادن خاک فسفات چادرملو و افوردی یزد برای تهیه خاک فسفات و تشویق بخش خصوصی برای تولید کودهای سوپرفسفات ساده و بیوفسفات طلائی در حد ۵۰ هزار تن در سال با استفاده از گوگرد موجود در کشور راه‌اندازی مجدد کارخانه تولید نیترات آمونیوم در مجتمع پتروشیمی فارس با توجه به معرفی مزایای استفاده از کود نیترات آمونیوم.
▪ تأسیس آزمایشگاه‌های خصوصی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی و ابلاغ آئین‌نامه اجرائی آن در سال ۱۳۷۳ اولین آزمایشگاه در سال ۱۳۷۵ به بهره‌برداری رسید و در حال حاضر بیش از ۶۰ واحد آزمایشگاه خصوصی تجزیه خاک، آب، برگ، میوه و کود در کشور مشغول فعالیت هستند.
▪ استفاده از کودهای ارزان‌قیمت تولید داخل نظیر ساری کود (گوگرد کشاورزی گرانوله) بیوگوگرد، گوگرد آلی گرانوله بیوفسفات طلائی، محتوی روی، سولفات آهن و سولفات روی به‌جای کودهای گران‌قیمت وارداتی نظیر سکوسترین آهن ۱۳۸ و سکوسترین روی در باغ‌های میوه و مزارع. از طرف دیگر با عنایت به گزارش‌های متعدد سازمان خواربار و کشاورزی (FAO) متوسط مصرف کود در ایران در سال ۱۳۸۰ برابر ۹۲ کیلوگرم در هر هکتار بر حسب عنصر غذائی و در همین سال متوسط مصرف آسیا ۱۳۴ کیلوگرم در هکتار بوده است که در صورت تبعیت از متوسط مصرف کود در آسیا، نیاز کودی کشور به رقمی حدود ۳/۵ میلیون تن افزایش می‌یابد. اکنون میزان افزایش عملکرد غلات حاصل از مصرف کودهای شیمیائی در جهان معمولاً بین ۱۵ تا ۲۵ کیلوگرم در قبال مصرف هر کیلوگرم کود می‌باشد؛ بنابراین عدم تأمین به موقع این کودها منجر به واردات بیشتر محصولات کشاورزی به کشور خواهد شد.
مصرف بهینه کودهای شیمیائی در کشور عملاً از سال ۱۳۷۵ شروع شد. نگاهی به تعداد اقلام کودی در آن زمان نشان می‌دهد که کودها عمدتاً شامل اوره و فسفات آمونیوم بوده که به مرور ضمن کاهش واردات کودها، ترکیبات کودی متنوع شده به‌گونه‌ای که هم‌اکنون اقلام کودی به بیش از ۱۸ قلم افزایش یافته است. بدین ترتیب با افزایش تولید کود در داخل کشور، مصرف کودهای ریزمغذی در کشور نیز در راستای افزایش عملکرد، ارتقاء کیفیت و بهبود سطح سلامت جامعه فزونی گرفت. نگاهی به آمار مصرف کودهای جدید به‌ویژه ریزمغذی‌ها نشان‌‌دهنده تمایل استان‌ها و مولدین کشاورزی به مصرف کودهای ریزمغذی می‌باشد به‌گونه‌ای که براساس آمار موجود، مقدار مصرف این کودها در سال ۱۳۷۷ حدود ۲۴۰۰ تن در سال ۷۸ بالغ بر ۷۰۰۰ تن و در سال ۱۳۸۰ بیش از ۳۰ هزار تن بوده است. بررسی کارنامه پنج‌ساله مؤسسه تحقیقات خاک و آب در زمینه‌ تولید، ترویج و مصرف بهینه کودهای شیمیائی در کشور نشان‌دهنده موفقیت این مؤسسه در این زمینه است. در نتیجه این کار عقلائی (ترویج ساخت و مصرف بهینه کودها)، تنوع در تهیه و مصرف کودها و همگانی کردن مصرف بهینه آن در محصولات زراعی و باغی، علاوه بر این‌که از کل مقدار واردات کودهای شیمیائی کاسته شده، هم‌زمان با تشدید خشک‌سالی در این مدت، میزان کل تولیدات کشاورزی افزایش چشمگیری داشته است. با عنایت به مطالب ذکر شده پیشنهادهای ذیل برای اجرا توصیه می‌شود:
▪ از تولید انواع کودهای شیمیائی و بیولوژیک در داخل کشور حمایت بیشتری به‌عمل آید. تداوم فعالیت‌های مؤثر در مصرف بهینه کودها علاوه بر افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی، سطح سلامتی جامعه را نیز از طریق غنی‌سازی محصولات کشاورزی ارتقاء می‌دهد.
ِ▪ به‌دلیل تقارن زمان مصرف حداکثر کود در سه ماهه اول سال (بهار)، اجازه داده شود بانک مرکزی نیاز ارزی و ریالی تمام کودها را شش ماه زودتر از موعد در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار دهد. با توجه به افزایش نیاز کودی بخش کشاورزی برای نیل به اهداف برنامه چهارم توسعه پیشنهاد می‌گردد:
▪ قیمت کود با توجه به یارانه تخصیصی و کل نیاز آن تعیین شود.
▪ به‌دلیل فقر خاک‌های کشور از نظر مواد آلی و در راستای نیل به کشاورزی پایدار، تولید و مصرف مواد آلی از طریق اعمال یارانه همگانی شود.
▪ سقف مصرف کودهای معدنی و زیستی سالانه حداقل ۳۲۰ هزار تن افزایش یابد تا در پایان برنامه چهارم توسعه به ۶/۴ میلیون تن در سال برسد.
▪ دولت از طریق تخصیص به‌موقع اعتبارات ارزی و ریالی، موظف به تأمین به‌موقع تمام کودهای موردنیاز کشاورزان باشد.مصرف متعادل کود یکی از عوامل مهم در افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی است. نگاهی به عملکرد سال‌های گذشته وزارت جهاد کشاورزی به‌خصوص سال‌های ۸۲ ـ ۷۸ در زمینه نهاده کود، نشان‌دهنده ایجاد تغییرات اساسی در نوع و مقادیر کودهای شیمیائی مورد نیاز کشور می‌باشد که از این دوره می‌توان با عنوان دوره نهضت بهینه‌سازی مصرف کود در کشور یاد کرد. در حالی‌که منابع تأمین کودهای موردنیاز کشور قبلاً بسیار محدود و منحصر به اوره و فسفات آمونیوم بود، ولی به‌دلیل اعلام و ترویج تفکر مصرف بهینه کود، تنوع کودی از چهار نوع در سال ۱۳۷۰، به بیش از ۲۰ نوع در سال ۱۳۸۳ افزایش یافته و در این میان میزان تأمین کود نیز سیر صعودی خود را ادامه داده به‌طوری‌که از دو میلیون تن در سال زراعی ۷۴ ـ ۱۳۷۳، به حدود ۲/۳ میلیون تن در سال زراعی ۸۲ ـ ۱۳۸۱ رسید. در سال زراعی ۸۴ ـ ۱۳۸۳ به حدود چهار میلیون تن افزایش یافت. مقایسه عملکرد متوسط تولید چند محصول راهبردی کشور با تولیدات کشاورزان نمونه و پیشرو مؤید آن است که از طریق مصرف بهینه کود همراه با اصلاح سایر عوامل به‌زراعی و به‌نژادی می‌توان به عملکرد مورد پیش‌بینی در برنامه چهارم توسعه دست یافت.
نتایج بسیار مثبت مصرف بهینه کود که نمونه بارز آن در سال زراعی ۸۱ ـ ۱۳۸۰ در چهار استان کرمانشاه (۷۱ درصد) و در سال زراعی ۸۲ ـ ۱۳۸۱ در استان فارس بیش از (۱۸ درصد) آذربایجان غربی (۵۸ درصد)، کردستان (۴۵ درصد) و آذربایجان شرقی (۳۲ درصد) می‌باشد، در کنار اصلاح سایر عوامل مؤثر در تولید گندم آبی مشهود است. از طرف دیگر تا سال ۱۳۷۵ شرکت ملی صنایع پتروشیمی تنها تولیدکننده کود در داخل کشور بود.
این شرکت اکنون حدود ۸/۱ میلیون تن کود تولید و در اختیار شرکت خدمات حمایتی کشاورزی قرار می‌دهد. از سال ۱۳۷۵ موضوع تولید کود در داخل کشور توسط بخش خصوصی با حمایت مسئولین وزارت جهاد کشاورزی تحقق یافت. نکته امیدوارکننده دیگر در روند بهینه‌سازی مصرف کود در کشور، تأمین برخی از اقلام کودی مورد نیاز توسط تولیدکنندگان بخش خصوصی در داخل کشور می‌باشد که از این طریق در سال ۷۷، برای اولین‌بار بیش از ۸۰۰۰ تن انواع کودها در داخل کشور توسط بخش خصوصی تولید شد. این روند سیر صعودی داشته به‌طوری که در سال ۱۳۷۹ برنامه خرید کودهای شیمیائی از تولیدکنندگان داخل توسط شرکت خدمات حمایتی کشاورزی به بیش از ۵۵۰ هزار تن افزایش یافت. حسب اضهار نظر انجمن صنفی تولید کنندگان کود، ظرفیت تولید کود توسط بخش خصوصی به رقمی فراتر از دو میلیون تن در سال رسیده که دستیابی به خودکفائی تولید کود در صورت حمایت لازم مسئولین ذیربط را نوید می‌دهد. با توجه به تحقیقات انجام شده در دوره‌های قبل، مصرف کود شیمیائی در عمل به دو نوع کود ازتی و فسفاتی محدود بوده و توصیه‌ها به‌صورت عمومی و منطقه‌ای صورت می‌گرفت. با برآورد نیاز کودی کل کشور مصرف بهینه کود مدنظر قرار گرفت و ضرورت تغییر نظام توصیه کودی و بسترسازی برای تحقق آزمون خاک، مفهوم تعادل عناصر غذائی و همگانی شدن مصرف بهینه کود تا سطح مزارع زارعین در دستور کار قرار گرفت که پاره‌ای از این اقدامات به شرح‌ زیر است:
▪ کمک به راه‌اندازی معادن خاک فسفات چادرملو و افوردی یزد برای تهیه خاک فسفات و تشویق بخش خصوصی برای تولید کودهای سوپرفسفات ساده و بیوفسفات طلائی در حد ۵۰ هزار تن در سال با استفاده از گوگرد موجود در کشور راه‌اندازی مجدد کارخانه تولید نیترات آمونیوم در مجتمع پتروشیمی فارس با توجه به معرفی مزایای استفاده از کود نیترات آمونیوم.
▪ تأسیس آزمایشگاه‌های خصوصی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی و ابلاغ آئین‌نامه اجرائی آن در سال ۱۳۷۳ اولین آزمایشگاه در سال ۱۳۷۵ به بهره‌برداری رسید و در حال حاضر بیش از ۶۰ واحد آزمایشگاه خصوصی تجزیه خاک، آب، برگ، میوه و کود در کشور مشغول فعالیت هستند.
▪ استفاده از کودهای ارزان‌قیمت تولید داخل نظیر ساری کود (گوگرد کشاورزی گرانوله) بیوگوگرد، گوگرد آلی گرانوله بیوفسفات طلائی، محتوی روی، سولفات آهن و سولفات روی به‌جای کودهای گران‌قیمت وارداتی نظیر سکوسترین آهن ۱۳۸ و سکوسترین روی در باغ‌های میوه و مزارع. از طرف دیگر با عنایت به گزارش‌های متعدد سازمان خواربار و کشاورزی (FAO) متوسط مصرف کود در ایران در سال ۱۳۸۰ برابر ۹۲ کیلوگرم در هر هکتار بر حسب عنصر غذائی و در همین سال متوسط مصرف آسیا ۱۳۴ کیلوگرم در هکتار بوده است که در صورت تبعیت از متوسط مصرف کود در آسیا، نیاز کودی کشور به رقمی حدود ۳/۵ میلیون تن افزایش می‌یابد. اکنون میزان افزایش عملکرد غلات حاصل از مصرف کودهای شیمیائی در جهان معمولاً بین ۱۵ تا ۲۵ کیلوگرم در قبال مصرف هر کیلوگرم کود می‌باشد؛ بنابراین عدم تأمین به موقع این کودها منجر به واردات بیشتر محصولات کشاورزی به کشور خواهد شد.
مصرف بهینه کودهای شیمیائی در کشور عملاً از سال ۱۳۷۵ شروع شد. نگاهی به تعداد اقلام کودی در آن زمان نشان می‌دهد که کودها عمدتاً شامل اوره و فسفات آمونیوم بوده که به مرور ضمن کاهش واردات کودها، ترکیبات کودی متنوع شده به‌گونه‌ای که هم‌اکنون اقلام کودی به بیش از ۱۸ قلم افزایش یافته است. بدین ترتیب با افزایش تولید کود در داخل کشور، مصرف کودهای ریزمغذی در کشور نیز در راستای افزایش عملکرد، ارتقاء کیفیت و بهبود سطح سلامت جامعه فزونی گرفت. نگاهی به آمار مصرف کودهای جدید به‌ویژه ریزمغذی‌ها نشان‌‌دهنده تمایل استان‌ها و مولدین کشاورزی به مصرف کودهای ریزمغذی می‌باشد به‌گونه‌ای که براساس آمار موجود، مقدار مصرف این کودها در سال ۱۳۷۷ حدود ۲۴۰۰ تن در سال ۷۸ بالغ بر ۷۰۰۰ تن و در سال ۱۳۸۰ بیش از ۳۰ هزار تن بوده است. بررسی کارنامه پنج‌ساله مؤسسه تحقیقات خاک و آب در زمینه‌ تولید، ترویج و مصرف بهینه کودهای شیمیائی در کشور نشان‌دهنده موفقیت این مؤسسه در این زمینه است. در نتیجه این کار عقلائی (ترویج ساخت و مصرف بهینه کودها)، تنوع در تهیه و مصرف کودها و همگانی کردن مصرف بهینه آن در محصولات زراعی و باغی، علاوه بر این‌که از کل مقدار واردات کودهای شیمیائی کاسته شده، هم‌زمان با تشدید خشک‌سالی در این مدت، میزان کل تولیدات کشاورزی افزایش چشمگیری داشته است. با عنایت به مطالب ذکر شده پیشنهادهای ذیل برای اجرا توصیه می‌شود:
▪ از تولید انواع کودهای شیمیائی و بیولوژیک در داخل کشور حمایت بیشتری به‌عمل آید. تداوم فعالیت‌های مؤثر در مصرف بهینه کودها علاوه بر افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی، سطح سلامتی جامعه را نیز از طریق غنی‌سازی محصولات کشاورزی ارتقاء می‌دهد.
ِ▪ به‌دلیل تقارن زمان مصرف حداکثر کود در سه ماهه اول سال (بهار)، اجازه داده شود بانک مرکزی نیاز ارزی و ریالی تمام کودها را شش ماه زودتر از موعد در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار دهد. با توجه به افزایش نیاز کودی بخش کشاورزی برای نیل به اهداف برنامه چهارم توسعه پیشنهاد می‌گردد:
▪ قیمت کود با توجه به یارانه تخصیصی و کل نیاز آن تعیین شود.
▪ به‌دلیل فقر خاک‌های کشور از نظر مواد آلی و در راستای نیل به کشاورزی پایدار، تولید و مصرف مواد آلی از طریق اعمال یارانه همگانی شود.
▪ سقف مصرف کودهای معدنی و زیستی سالانه حداقل ۳۲۰ هزار تن افزایش یابد تا در پایان برنامه چهارم توسعه به ۶/۴ میلیون تن در سال برسد.
▪ دولت از طریق تخصیص به‌موقع اعتبارات ارزی و ریالی، موظف به تأمین به‌موقع تمام کودهای موردنیاز کشاورزان باشد.

محمدجعفر ملکوتی
مهدی نفیسی
کاظم خاوازی

منبع : ماهنامه سرزمین سبز