سیاست‌های ‌مدیریت ‌ریسک ‌در بخش کشاورزی ـ بخش یازدهم

▪ خبرنگار:
مزایای بیمه‌ی درآمدی، در مقایسه با بیمه‌های عملکرد و قیمت چیست؟
ـ مهندس اردستانی:
استفاده از بیمه‌ی درآمد ابراز مدیریت ریسکی را به تولیدکنندگان ارائه کرده است تا از نوسانات مالی مهم درآمد جلوگیری کند، درحالی‌که درسایر شیوه‌های بیمه‌ای تنها یکی از دو مورد تولید یا قیمت تحت پوشش قرار می‌گرفت به طوری که در بیمه تولید، تنها کاهش تولید و در بیمه قیمت، تنها کاهش قیمت تحت پوشش قرار می‌گیرد.
اغلب کسانی که از بیمه درآمد دفاع می‌کنند مدعی‌اند که بیمه درآمد موثرتر از سایر روش‌های بیمه‌ای‌ست. چرا که بیمه درآمد هم کاهش قیمت و هم کاهش تولید را زیر پوشش قرار می‌دهد.
البته این موضوع درهمه موارد صدق نمی‌کند برای نمونه اگر در صورت کاهش قیمت درطول فصل برداشت، میزان تولید درحدی باشد که درآمد حاصل از فروش محصول ازسطح تضمین شده، بیشتر باشد درچارچوب بیمه درآمد هیچ گونه غرامتی پرداخت نخواهد شد. همچنین اگر تولید کاهش پیدا کند اما قیمت محصول در زمان برداشت افزایش یابد و میزان درآمد حاصل از فروش محصول نیز بیش از میزان ضمانت شده باشد بازهم در چارچوب بیمه درآمد غرامتی پرداخت نمی‌شود. بنابراین براساس بیمه درآمدی تنها زمانی غرامت پرداخت خواهد شد که درآمد به سطحی پائین‌تر از سطح تضمین شده برسد.
این شیوه‌ پرداخت خود عاملی برای کاهش حق بیمه‌ها و به اصطلاح فنی‌تر شدن اجرای سیستم بیمه‌ای است. یکی از ویژگی‌های خوب بیمه درآمد کاهش هزینه یا قیمت این نوع بیمه نسبت به زمانی است که بیمه قیمت و تولید به طور جداگانه‌ای خریداری شده باشند. دلیل ارزانتر بودن بیمه درآمد، پائین بودن فراوانی پرداخت غرامت دراین نوع بیمه نسبت به بیمه‌های جداگانه‌ قیمت و تولید است. این موضوع نیزاز آنجا ناشی می‌شود که کاهش قیمت بالا، کاهش تولید را جبران می‌کند و تولید بیشتر نیز کاهش درآمد ناشی از افت قیمت را جبران خواهد کرد.
بنابراین تعداد و میزان پرداخت‌های بیمه درآمد درصورتی که همبستگی قیمت و تولید درجهت منفی افزایش یابد، کاهش خواهد داشت. درنتیجه تعداد و میزان پرداخت‌های بیمه تولید و قیمت به شکل جداگانه‌ به هیچ عنوان تحت تاثیر این همبستگی قرار نمی گیرد. به دلیل وجود این اختلاف سطح ضمانت در پوشش‌های بیمه‌ی درآمد افزایش می یابد. با توجه به همبستگی منفی حق بیمه‌ی پرداختی توسط کشاورز دربیمه درآمد کمتراز نصف مجموع حق بیمه‌های عملکرد و قیمت به تنهایی است.
برای نمونه اگرحق بیمه‌های قیمت و عملکرد هریک به‌طور جداگانه A ریال باشد، حق بیمه، بیمه درآمد ۲A نیست بلکه از ۲/A نیز کمتر است. بنابراین مشاهده می شود که سازوکار بیمه درآمد بسیارکامل است.
استفاده از بیمه درآمد به عنوان یک محصول جدید بیمه‌ای از سال ۱۹۹۶ در آمریکا با دو محصول پنبه و سویا، درمناطقی محدود آغاز شد. به طورکلی مزایای بیمه درآمد از ابعاد مختلف مالی، فنی و اجرایی نسبت به بیمه عملکرد را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
۱) هزینه‌های عملیاتی پائین‌تر
۲) پوشش طیف وسیع‌تری از خطرات و ایجاد مطلوبیت بیشتر برای بیمه گذاران
۳) کاهش مخاطرات اخلاقی
۴) پوشش نوسانات عملکرد و قیمت به صورت توامان
۵) ایجاد یک نظام جامع و کامل به منظور ایجاد ثبات درآمد در بخش کشاورزی
۶) تعداد پرداخت‌های کمتر در طول زمان
۷) کاهش نسبت‌های خسارت
۸) افزایش و بهبود مدیریت تولید با توجه به منطقه محوربودن ارزیابی خسارت‌ها در عملیات اجرایی بیمه‌ی درآمدی
۹) امکان بکارگیری و توسعه‌ی سایر روش‌های نوین بیمه‌ای با توجه به فراهم شدن بستر آن با اجرای الگوی بیمه‌ی درآمد
۱۰) سازمان‌دهی کمک‌های دولت در بخش کشاورزی از طریق ابزار بیمه(قیمت تضمینی) [طبیعی است که اتخاذ سیاست‌ بیمه درآمد در صورت تغییر حمایت دولت مبنی بر عدم استفاده از سیاست‌های قیمت تضمینی می‌تواند جایگزین مناسبی باشد، به طبع یارانه‌ای که هم‌اکنون برای قیمت تضمینی پرداخت می‌گردد می‌تواند برای حق بیمه‌ی درآمد پرداخت شده و حمایت کاراتری از تولید کننده بنماید]
▪ خبرنگار:
آیا پس ازبیمه‌ی درآمدی شیوه‌های جدیدتری از بیمه نیز ایجاد شد؟
ـ مهندس اردستانی :
پس ازبیمه‌ی درآمد، سیستم‌های مترقی‌تری نیز مطرح شدند که ازجمله می‌توان به بیمه‌ی تثبیت درآمد اشاره کرد. کامل‌ترین سیستم تثبیت درآمد به نام حساب تثبیت درآمد کشاورزان (CAS) درکشور کانادا اجرا شده است. البته این سیستم درکشورهای دیگری چون، فرانسه، اسپانیا نیز سیستم های مشابه‌ای نیز بکارگرفته شده است.
باتوجه به این که سیستم‌های گوناگون بیمه‌ای درکشورهای دیگر درحال اجراست، دربرخی ازبخش‌ها ممکن است که سیستم‌های بیمه‌ای اجرایی در کشورما کامل‌تر و دربخش‌های دیگر دارای کمبودهایی باشد.
درکشور کانادا سیستم مالیاتی دقیق و قویی وجود دارد. این سیستم به‌طوردقیق میزان تولید و درآمد هر کشاورز را مشخص می‌کند. بنابراین باتوجه به این اطلاعات حساب و صندوقی به نام « Dollar For Dollar » را تاسیس کردند. براساس قوانین این صندوق اگر کشاورز یک دلار به حساب این صندوق واریز نماید، دولت نیز یک دلار به این صندوق کمک می‌کند.
البته این صندوق سیستم‌های مختلفی دارد که میزان پرداخت کشاورزان با توجه به نیاز و حمایت مورد درخواست متفاوت می باشد. به هرمیزانی که این نسبت بالاتر برود مشارکت‌ کشاورز نیز افزایش می یابد. سپرده‌هایی که توسط کشاورزان و دولت درصندوق ذخیره می‌شود، علاوه بر سود بانکی که دریافت می‌کنند، دولت نیز به آن‌ها سود می‌پردازد. ازسوی دیگر کشاورزان علاوه بر دریافت سود از این صندوق می‌توانند وام و اعتبار نیز دریافت کنند.‌
بنابراین هنگامی‌که کشاورزان با بحران ومشکل جدی روبه‌رو شوند، صندوق دراین مواقع به شکل بسیارمؤثری از کشاورزان حمایت می‌کند. درنتیجه به دلیل مشارکت مالی ومنافع حاصله کشاورزان احساس مسوولیت کرده و تنها درمواقع بحران از صندوق برداشت می‌کنند. بنابراین در صورت وقوع خسارت‌های جزئی کشاورزان تمایلی نسبت به برداشت از این حساب از خود نشان نمی دهند. چراکه سود خوبی نصیب ‌شان می‌شود. اما درکشورما با هرقطره بارانی که می‌بارد هزاران نفر مدعی دریافت خسارت می‌شوند.
▪ خبرنگار:
اگر بخواهیم سیستم بیمه‌ی درآمد را درکشور اجرا کنیم، بزرگ ترین مانعی که برسرراه اجرای آن وجود دارد چیست؟
ـ مهندس اردستانی:
بزرگ ترین مشکلی که درکشور وجود دارد فقر آمار و اطلاعات است. درکشورما سیستم‌های آماری دقیقی وجود ندارد این در حالی است سیستم‌های آماری موجود در بسیاری از کشورها ازجمله ترکیه و کشورهای اروپایی یا حتی برخی ازکشورهای آفریقایی بسیاردقیق است.
برای نمونه درآمریکا سیستمی به نام (APH) وجود دارد که توسط سازمانی به نام سرویس ملی آمارهای کشاورزی( NASA) هدایت می شود، دراین سیستم اطلاعات و سوابق تولید منطقه‌ای و فردی به روش خاصی جمع آوری و پردازش می گردد. این آمار پشتوانه‌ی اطلاعاتی مهمی برای شرکت‌های بیمه‌ای است تا براساس آن بتوانند برای بیمه برنامه‌ریزی کنند.
بنابراین اگر بخواهیم چنین صندوقی را درکشورپیاده کنیم، با مشکل مواجه می‌شویم چراکه سیستم آماری مشخصی نداریم. ازسوی دیگر کشورما، کشوری با کشاورزی دهقانی و خرده پا است درنتیجه پیاده کردن، چنین سیستمی با روش‌هایی که درکشورهای دیگر پیاده می‌شود، بسیارمشکل است. اما می توان این سیستم را باتوجه به فرهنگ و شرایط کشور تغییرداد و با پشوانه‌های علمی محکمی که می‌توانیم بدست آوریم اگر نتوانیم درحال حاضرآن اجرا کنیم، طی سال‌های آتی موفق خواهیم شد، اما این ایده را باید تزریق کنیم تا درنهایت به یک صندوق تثبیت درآمد کشاورزان برسیم. به نظر می‌رسد که چندسالی است که اقداماتی دراین زمینه انجام و مطالعاتی شروع شده است.
اما روشن است باتوجه به این که قیمت‌ها درکشورما شفاف نیست درنتیجه اجرای بیمه‌ی درآمدی بسیارسخت است. دراین زمینه‌ی، حتی دربورس هم کار کردیم اما اطلاعات بورس را سازمان کشاورزی قبول ندارد بنابراین، تا زمانی که قیمت‌ها شفاف نباشند و امکان ثبت آن‌ها وجود نداشته باشد، هم‌چنین تازمانی که ازبازار زیرزمینی (بازارسیاه) خرید و فروش معاملات خارج نشویم. پیاده کردن، بیمه‌ی درآمد بسیارمشکل است.
اگربرای تکمیل اطلاعات‌مان بیمه‌ی عملکرد را ادامه دهیم و به مرورزمان اطلاعات عملکردی را ثبت کنیم. درکنار آن می‌توانیم اطلاعات قیمتی را نیز شفاف‌تر کنیم. درنتیجه با تلفیق این دو می توان بیمه درآمد را به شکل کامل‌تری عملی کرد.
ـ مهندس فرزانه:
سیستم بیمه درآمدی دراستان کرمانشاه پیاده شد اما به دلیل نبود آمار واطلاعات دقیق درتعیین حق بیمه‌ها با مشکلات زیادی مواجه شدیم. ازجمله این‌که طی نشستی که با جهاد کشاورزی استان کرمانشاه برای اجرایی شدن و اخذ حق بیمه‌ها داشتیم، مشاهده شد که آمارهایی که استان دراختیار صندوق بیمه قرارداده بود با آمارهای وزارت کشاورزی بسیارمتفاوت است. این موضوع اولین مشکلی بود که با آن مواجه شدیم، درواقع حق بیمه و سطوح تضمین درآمدی که صندوق بیمه تعیین کرده بود براساس آمار ده‌ ساله وزارت جهادکشاورزی بود که مورد پذیرش استان نبود، بنابراین صندوق بیمه درفاز دوم اجرای این روش بیمه‌ای، تلفیقی ازاین دو آمار را به کار گرفت بنابراین درالگوهای آماری خود ۵ سال آمار استان، و ۵سال آمار وزارت کشاورزی را قرارداد. تا به یک حق بیمه‌ای رسیدیم. درحال حاضر نمی‌دانیم که این حق بیمه‌ها تا چه‌ اندازه صحیح است.چراکه بخشی از آمار آن مربوط به استان و بخش دیگر مربوط به وزارت کشاورزی است. بنابراین، برای این که این طرح به دلیل آزمایشی بودنش، اجرا شود و جنبه‌ حمایتی پیدا کند ناچاراً تلفیقی از آمارها را درنظر گرفتیم. درحال حاضر، هم قیمت‌های سرخرمن، عمده ‌فروشی و خرده ‌فروشی دراختیارما است. اما نظرات متفاوتی درباره‌ی به کارگیری هریک از این‌ها دربیمه ی درآمد و این که استفاده از کدام یک از این قیمت ها برای کشاورز منفعت دارد، وجود دارد.
درمرحله اول اجرای این طرح قیمت‌های سرخرمن را درنظر گرفتیم اما مشاهده شد که براساس این قیمت سطح تضمین‌های بیمه‌ای بسیار پایین‌تراز انتظار استان بود. بنابراین درمرحله دوم، قیمت‌های عمده فروشی را درنظر گرفتیم به‌طوری که درحال حاضرنیز قیمت‌های عمده‌فروشی را ملاک قراردادیم. تا توانستیم در منطقه‌ای مثل سـُنـقـُر کرمانشاه یا خود استان کرمانشاه بیمه‌ درآمدی را پیاده کنیم.
درطرح بیمه تضمین تولید و طرح بیمه درآمد مجبورهستیم که اطلاعات مناطق زیادی را در اختیار داشته باشیم که این موضوع باعث دشواری کارشده است. چراکه کشت‌ها درمناطق کشورهمگن نیستند. دلیل این‌که محصول نخود دیم را برای بیمه‌ی درآمد شروع کردیم این بود که نوسانات قیمتی برای کشاورز آزاردهنده بود چراکه مطالعات انجام شده برای یک دوره زمانی ۲۰ساله نشان داد که درسال‌های مختلف نوسانات قیمت این محصول بسیارشدید بود. به طوری‌که این نوسانات نسبت به محصولات دیگر برای کشاورزان آزاردهنده بود بنابراین کشاورز بیشتر مایل بود تا محصول خود را تحت پوشش بیمه‌ی درآمد قراردهد. درمراحل بعدازنظر سطوح زیرکشت محصول مشاهده شد که در مناطق همگون می‌توان مدیریت بهتری درزمینه‌ی بیمه این محصول نسبت به سایر محصولات ارائه داد.
دلیل دیگری که می‌توان برای آن مطرح کرد این است که این محصول تازه وارد بورس شده است، درحال حاضر درتمام نقاط دنیا، ملاک قیمت‌ها، به خصوص در بیمه‌ی درآمد، تنها بازاربورس است. درحالی که در کشورما هیچ ملاک درستی از قیمت وجود ندارد، چراکه بازاربورس کشاورزی درکشورما هنوز آن جایگاه اصلی خود را هم درکشور پیدا نکرده است. و بازار بورس مورد قبول نیست .بنابراین برای اجرای این طرح، قیمت عمده فروشی را از ستاد تنظیم بازاراستان کرمانشاه گرفتیم که تنها ملاک آماری صندوق بیمه برای جا انداختن این روش بیمه‌ای بود، اما همان‌طورکه آقای مهندس اردستانی عنوان کردند ممکن است بیمه‌ی درآمد درسال دیگر اصلاً موفقیت‌آمیز نباشد و صندوق بیمه به سوی همان بیمه عملکرد یا تضمین تولید به دلیل همان مشکلات تعیین قیمت، برگردد.
صندوق بیمه باید درنهایت با مطالعاتی که برروی بیمه درآمد شده است، درواقع محصولات منتخب بازاربورس را وارد این سیستم بیمه‌ای کند. به بیان دیگر محصولاتی می‌توانند دربیمه‌ی درآمد شرکت داشته باشند که دربازار بورس مطرح باشند، ما این شیوه را در باره نخود دیم انجام دادیم و ازروی شاخص قیمت بازار بورس قیمت را تعیین کردیم اما این قیمت موردپذیرش استان نبود چراکه به اعتقاد آن‌ها، این قیمت پایین‌تر از قیمتی بود که کشاورز درعمل آن را خرید و فروش می‌کرد. بنابراین صندوق بیمه مجبورشد که این قیمت را که قیمتی استانداردی بود کنار بگذارد و از آمارهایی با تناقضات زیاد استفاده کند . درنتیجه، مشاهده می‌شود که به رغم آن که بیمه درآمدی ازجمله شیوه‌های نوین و کارآمد برای بیمه محصولات کشاورزی است، اما درحال حاضربه دلیل فقر آماری و شفاف نبودن آمار و اطلاعات به‌خصوص درزمینه‌ی قیمت‌ها و بازار، به‌خوبی نمی‌تواند پاسخ‌گو باشد. بلکه نیاز به تغییراتی دارد تا فرهنگ تعیین ملاک‌ها در آن جابیفتد، به بیان دیگر مشخص شود که اطلاعات قیمت و عملکرد را ازچه نهاد یا ارگانی باید گرفت.
آمارهایی که ازعملکرد محصول از خود کشاورز گرفته می‌شود درواقع زیاد است، این درحالی است که کشاورز ممکن است به دلایل اقتصادی آمارهای درستی را دراختیارصندوق بیمه قرارندهد. به همین دلیل است که به دنبال به‌کارگیری سیستم‌های GIS و IS هستیم تا عملکردها را دقیق و شفاف داشته باشیم. البته به‌کارگیری این سیستم نیز محدود است به طوری که ما درعمل اً برای تمام محصولات درتمام نقاط دنیا نمی‌توانیم GIS را به‌کارگیریم. چراکه هزینه استفاده ازآن بسیاربالا است بنابراین دوباره باید به سوی آمارهای متولیان بخش برگردیم البته باید اصطلاحاتی درآن صورت گیرد تا برای بیمه درآمد مورداستفاده قرارگیرد.
▪ خبرنگار:
وزارت جهاد کشاورزی چگونه می‌تواند این فقدان آماری یا نادرستی آن را کاهش دهد یا ازبین ببرد؟
ـ مهندس فرزانه:
دربسیاری ازمواقع دراخذ این آمار و اطلاعات با مشکل مواجه هستیم به بیان دیگر باید مراحل زیادی را با واسطه، برای دسترسی به این اطلاعات طی کنیم. بنابراین مشکل تنها مشکلات اداری و بورکراسی نیست چراکه ممکن است در روش‌های نمونه‌گیری مشکلاتی باشد یا به هرحال سیستم‌های آماری هنوز آن جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده و به فناوری‌های نوین مجهز نشده ‌باشد. درنتیجه ممکن است با خطاهای زیادی همراه باشد. اما درحال حاضر وزارت جهاد کشاورزی منبع خوبی است چراکه صندوق بیمه، درکلیه طرح‌های بیمه‌ای که انجام می‌دهد حتی اطلاعات مربوط به هزینه تولید، عملکردها و غیره را از وزارت جهاد کشاورزی دریافت می‌کند.این درحالی است که آمارهای ارائه شده، با واقعیت‌های مناطق مورد کشت ناهمگونی و ناسازگاری دارد. برای نمونه، زمانی که سوابق ۲۰ساله یک منطقه را درزمینه‌ی تولید محصولی مطالعه‌ می‌کنیم مشاهده می‌شود که دریک مقطعی واریته‌های جدیدی وارد منطقه می‌شود یا اقدامات اصلاحی که برروی واریته‌ها انجام می‌گیرد، این‌ها باعث می‌شوند که میانگین عملکردها و شاخص‌ها افزایش چشمگیری داشته باشند.
▪ خبرنگار:
انتظار صندوق بیمه از مرکز فناوری‌های آمار و اطلاعات چیست؟ وضعیت کشورهای دیگر در این زمینه چگونه است؟
ـ مهندس اردستانی:
انتظاراتی که ما ازمرکز فناوری آمار و اطلاعات به عنوان متولی داریم، بیشتر ازآن چیزی است که درحال حاضر وجود دارد. نهایت اطلاعات صندوق بیمه درحد شهرستان است، این درحالی است که یک شهرستان اقلیم‌های مختلفی دارد.
کشورترکیه دراین زمینه، اقدام بسیارخوبی انجام داده است به طوری که پیش ازآن که سیستم بیمه‌ای را در کشورخود پیاده کند، کشورش را ازنظرشرایط اقلیمی منطقه‌بندی کرد. به بیان دیگر، در این کشور طرح‌های بیمه‌ای براساس منطقه بندی‌های انجام شده، پیاده می‌شود. اما منطقه‌بندی در کشورما براساس شهرستان است، درحالی که نیاز به اطلاعات جزئی تر حتی براساس روستا داریم. بنابراین هرچه اطلاعات ریزتر باشند، عملکرد بیمه نیز بسیار دقیق‌تر و کامل‌تر می‌شود. شرایط آمار و اطلاعات موجود تاحد زیادی مانع عملکرد صندوق بیمه می شود.
دروزارت کشاورزی آمریکا بخشی به نام سرویس آمارهای کشاورزی ملی آمریکا (NASS (National Agricultural Statistics Service وجود دارد که تمام اطلاعات و آمارمورد نیازشرکت‌های بیمه ازاین سرویس تأمین می‌شود. بنابراین پیش‌از آن که شرکت‌های بیمه‌ای بخواهند خسارت پرداخت کنند تمام اطلاعات را چاپ شده در اختیاراین شرکت‌ها قرارداده می شود. اما در کشورما چنین سیستمی را درزمینه پرداخت خسارت وجود ندارد. واقعیت این است که متولی مسول و پاسخ‌گو دراین زمینه نداریم.

گفت و گو:
زهرا شعبان زاده ـ خبرنگار اقتصاد کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا