معلمان شایسته از نگاه قرآن

خداوند متعال اولین و برترین معلم همه موجودات بوده و هست. پس از ذات مقدس باریتعالی، پیامبران الهی، معلمان بزرگ بشریت بوده اند. آنها با کسب علم و معرفت از درگاه الهی، راه سعادت بشر را بیان کرده اند.
نویسنده مطلب به مناسبت فرا رسیدن روز معلم، نگاهی اجمالی به ویژگی های معلمان شایسته از دیدگاه قرآن مجید داشته است. اینک مطلب را با هم از نظر می گذرانیم.
(والله اخرجکم من بطون امهاتکم لاتعلمون شیئا). (نحل ۷۸)
و خدا شما را از شکم مادران بیرون آورد در حالی که هیچ نمی دانستید.
ولی به این انسان لایعلم چشم و گوش و قلب عطا کرد تا در سایه ی این نعمت های بزرگ الهی به شکرگزاری برسد.
از این رو باید گفت که خداوند اولین و نخستین آموزگار و معلم بشر است زیرا به بشر آن چه نمی دانست آموزش داد و هم اوست که در قرآن می فرماید: (علم الانسان مالم یعلم). (علق۵)
الف. خدا، اولین آموزگار
طبق آیات فراوانی که در سوره های متعدد قرآن آمده خداوند خود را نخستین آموزگار بشر معرفی کرده است که این آیات در سوره بقره و الرحمن و علق و مائده و یوسف و نساء و کهف و انبیاء آمده است.
و ظاهر این آیات نشانگر آن است که خداوند معلم و آموزگار انبیاء و فرشتگان و بشر است که به ترتیب به آن ها اشاره خواهیم کرد.
۱) معلم پیامبران
بی تردید باید گفت که همه علوم پیامبران الهی از سوی پروردگار عالمیان است که در اختیار سفیران خویش قرار داده است.
قرآن کریم از باب نمونه و مثال به چند پیامبر اشاره کرده و ما نیز به آنان اشاره می کنیم:
▪ حضرت آدم ابوالبشر
هنگامی که حضرت آدم خلق شد پرودگار عالمیان همه چیز را به او آموخت و نام همه چیز را به او یاد داد.
و طبق آیه مبارکه سوره بقره فرمود: (و علم آدم الاسماء کلها ثم عرضهم علی الملائکه (بقره ۳۶) و خدای عالم همه نام ها را به آدم تعلیم فرمود آنگاه حقایق آن نام ها را در نظر فرشتگان پدید آورد.
پس خداوند به آدم، علم اسرار آفرینش را آموخت تا از اسرار معنوی و مادی آنها آگاه شود و تمام موجودات را بشناسد و نام همه چیز را بداند و حتی از خواص آن هم مطلع باشد و فلسفه و اسرار آفرینش هر کدام را به او یاد داد. استعداد نامگذاری اشیاء را به او ارزانی داشت تا بتواند اشیاء را نام گذاری کند. و در موارد احتیاج با ذکر نام آن ها را بخواهد و یا به دیگری بدهد نه این که بخواهد عین آن چیز را به وی نشان بدهد و این خود نعمتی است بس بزرگ و استعدادی است بس گرانبها. (نمونه ج ۱ ص ۱۲۲)
علامه طباطبایی از تفسیر عیاشی از فضیل بن عباس نقل کرده که از امام صادق(ع) از گفته خداوند: و علم آدم الاسماء کلها پرسیدم که این اسماء چیست؟
امام در پاسخ فرمود: نام های دره ها و روییدنی ها و درختان و کوه های زمین است. (المیزان ج۱ ص ۱۲۰)
▪ حضرت یوسف
دومین پیامبری که بهترین بهره را از درگاه احدیت برد حضرت یوسف صدیق فرزند یعقوب بود. که آیات سوره یوسف بهترین نشانه است. چنانچه قرآن کریم از زبان حضرتش به پروردگار چنین آورده است: رب قد آتیتنی من الملک و علمتنی من تاویل الاحادیث)، (یوسف ۱۰۱)
بار الها تو مرا سلطنت و عزت بخشیدی و علم رؤیا و تعبیر خواب ها آموختی.
زندگی حضرت یوسف سراسر درس آموزی از سوی خدای یکتا بود چه آن روزی که کودک بود و چه روزهایی که در خانه عزیز مصر زندگی می کرد و چه روزهایی که سلطنت و پادشاهی داشت.
▪ حضرت عیسی
اما حضرت عیسی که از روز نخست زندگی اش همراه با معجزه و قدرت نمایی خدای متعال رقم خورد. او که به حکمت خدا بدون پدر به دنیا آمد پیوسته مورد تأیید روح القدس قرار گرفته و در گهواره با مردم سخت گفت و در همان گهواره به وحی و تعلیم خداوند اعلام پیامبری از سوی او نمود.
و اگر تعلیم خدا نبود چگونه می توانست این همه ابهامات را از خود و مادرش بزداید. از اینروست که قرآن مجید درباره اش می فرماید: (اذ قال الله یا عیسی بن مریم اذکر نعمتی علیک و علی والدتک اذ ایدتک بروح القدس تکلم الناس فی المهد وکهلا و اذ علمتک الکتاب و التورات و الانجیل و (مائده ۱۰۷) ای پیامبر مردم را متذکر گردان که خدا عیسی بن مریم را گفت بخاطر آور آن نعمت را که به تو و مادرت عطا کردیم آنگاه که تو را به تأیید روح القدس توانا ساختیم که در گهواره با مردم سخن گفتی و آنگاه تو را تعلیم کتاب و حکمت کردم و به تو علم تورات و انجیل آموختم.
▪ سلیمان بن داوود
حضرت سلیمان، پیامبری بود که علاوه بر ابلاغ رسالت پروردگار، از خداوند درخواست کرد تا ملک و سلطنتی به او عنایت کند که تاکنون به کسی نداده است.
خدا، دعایش را مستجاب و او را سلطان انس و جن کرد به گونه ای که همه، حتی پرندگان و ماهیان دریاها، گوش به فرمان او بودند.
و این پیامبر با این همه ویژگی زیرنظر و تحت تعلیم و آموزش پروردگار بود و اگر آموزشهای پروردگار نبود او مثل افراد عادی می بود.
قرآن مجید به این آموزشها که از طریق وحد و الهام بوده، اشاره می نماید:(و داوود و سلیمان اذیحکمان فی الحرث اذ نفشت فیه غنم القوم و کنا لحکمهم شاهدین ¤ ففهمناها سلیمان کلا آتینا حکما و علما و سخرنا مع داوود الجبال یسبحن و الطیر و کنا فاعلین) (انبیاء۷۸) ، و یاد کن ای رسول خدا احوال داوود و سلیمان را وقتی که درباره گوسفندان بی شبانی که مزرعه ای را تباه کردند، قضاوت نمودند و ما بر حکم آنان گواه بودیم و ما آن قضاوت را به سلیمان به وسیله وحی آموختیم و به هر یک حکمفرمایی و دانش عطا کردیم و کوهها و مرغان را با داوود مسخر گردانیدیم که تسبیح گفتند و ما این معجزات را از او پدید آوردیم.
و یا اینکه درباره سلیمان و داوود می فرماید:( و لقد آتینا داوود و سلیمان علما) (نمل ۱۵) و همانا ما به داوود و سلیمان مقام دانش عطا کردیم.
اما سومین آموزشی که خداوند به حضرت سلیمان ارزانی داشت همانا آموزش سخن گفتن با پرندگان بود چنان که قرآن اززبان حضرت سلیمان نقل می کند: (یاایهاالناس علمنا منطق الطیر و اوتینا من کل شی ان هذا لهو الفضل المبین)، و سلیمان که وارث ملک داود شد به مردم گفت که ما را زبان مرغان آموختند و ازهرگونه نعمت عطا کردند این همان فضل و بخشش آشکار است.
▪ حضرت داوود
و این پیامبر نیز مورد لطف خداوندی قرار گرفته و علاوه بر علم و دانشی که از خدا کسب کرده بود به پادشاهی نیز رسیده که این پادشاهی را به سلیمان به ارث گذارد. و درباره اش فرمود:(و آتاه الله الملک و الحکمه و علمه ممایشاء)(بقره ۲۵۱) ، و خدایش پادشاهی و فرزانگی عطا فرمود و از آنچه می خواست به او آموخت.
اضافه بر این خدای منان به داوود ساختن زره را آموخت تا در میدان جنگ از آسیب دشمنان در امان بماند آنجا که قرآن می فرماید:(و علمناه صنعه لبوس لکم لتحصنکم من باسکم فهل انتم شاکرون) (انبیاء۰۸) ، و ما به داوود صنعت زره ساختن را آموختیم تا شما را از زخم شمشیر و آزار یکدیگر حفظ کند آیا شکر به جا می آورید. ظاهر آیه نشان می دهد که تا آن روز خدا پرستان چنین وسیله دفاعی نداشتند که نخستین بار در زمان حضرت داوود آن هم به تعلیم خداوند دارای زره برای حفاظت از خود شدند. علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه می فرماید: یعنی او را آموختیم که چگونه برای شما زره بسازد تا شما را در وقت جنگ محافظت کند. (المیزان، ج ۷۱، ص۳۱۳)
▪ حضرت لوط
ششمین پیامبری که پیوسته مورد لطف خداوندی قرارگرفت و ضمن ابتلا به آن شرایط سخت زمان خود با حکمت و تدبیری که از خدای خویش آموخته بود توانست فرزندان خود را از رذالت های زمان خویش دور نگه دارد، حضرت لوط (ع) بود. قرآن مجید در این رابطه فرمود: (ولوطا آتیناه حکما و علما و نجیناه من القریه التی کانت تعمل الخبائث انهم کانوا قوم سوء فاسقین) (انبیاء۴۷) ، و لوط را هم مقام علم نبوت و حکم فرمایی عطا نمودیم و او را از شهری که اهلش به اعمال زشت می پرداختند نجات دادیم که آن ها بسیار بدکار و فاسق مردمی بودند.
▪ حضرت محمد بن عبدالله
و اما درباره پیامبر و عنایت پروردگار به او خداوند متعال در قرآن مجید در باره این وجود مقدس چند مرتبه کلمه عظیم را بکار برده است و فرموده: (و کان فضل الله علیک عظیما) (نساء ۳۱۱) و فرموده: (انک لعلی خلق عظیم) (قلم ۷۵) و فرموده: (فضلا من ربک ذلک هو الفوز العظیم) (دخان ۷۵)
و این صفتی است برای وجود مقدس رسول الله که به غیر از خدا معنایش را نمی داند.
آن پیامبری که خود عظیم است و عظیم یعنی قرآن بر او نازل می شود خدایش او را برای تکمیل آموزه ها به قاب قوسین فرا می خواند. و چنین پیامبری که در محضر قدس ربوبی آموزش دیده قرآن درباره این معلم و استاد می گوید:(و انزل علیک الکتاب و الحکمه و علمک ما لم تکن تعلم و کان فضل الله علیک عظیما )(نساء ۳۱۱)، و خدا به تو این کتاب و مقام حکمت و نبوت را اعطا کرد و آنچه را که نمی دانستی تو را بیاموخت که خدا را با تو لطف عظیم است.
۲) آموزگار فرشتگان
فرشتگان نیزاز دریای بیکران علم الهی بی بهره نبوده و نیستند گرچه در ابتدای خلقت آدم از علمی که به حضرت آدم داده شده بود بی بهره بودند و از آن اظهار بی اطلاعی کردند ولی در نهایت تمام دانسته های خود را به پروردگار خویش نسبت دادند.
قرآن کریم ضمن چند آیه از این ماجرا پرده برداشته است و زمانی که پروردگار به فرشتگان گفت من در روی زمین جانشین و حاکمی قرار خواهم داد فرشتگان گفتند آیا کسی را در زمین قرار می دهی که فساد و خونریزی کند ما تسبیح و حمد تو را به جا می آوریم.
پروردگار فرمود: من حقایقی می دانم که شما نمی دانید و سپس علم اسماء را به آدم آموخت سپس آن ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود اگر راست می گویید نام های این ها را برشمارید.
فرشتگان عرض کردند منزهی تو ما جز آن چه به ما تعلیم داده ای نمی دانیم. (بقره ۲۲ تا ۰۲)
۳) آموزگار انسان
در ابتدای گفتار گفتیم که انسان در موقع ولادت موجودی بدون علم است اما در اثر آن استعدادی که خداوند در او قرار داده به مرورزمان موجودی عالم و دانشمند خواهد شد و این همه علم و دانش به آفریدگارش برمی گردد که او قدرت نطق و بیان و قدرت خواندن و نوشتن را در اختیارش قرار داد درحالی که هیچ نمی دانست.
جالب این که خداوند در چند آیه تعلیم انسان را به خودش نسبت داده است که آیات زیر گواه ادعای ما می باشد.
قرآن می فرماید: (الرحمن¤ علم القرآن¤ خلق الانسان¤ علمه البیان)(الرحمن ۱تا ۴)، خدای مهربان به رسولش محمد قرآن آموخت و انسان را خلق کرد و به او تعلیم نطق و بیان فرمود.
و در سوره علق فرمود: (الذی علم بالقلم علم الانسان مالم یعلم)(علق ۱ و ۲)، آن که بیاموخت به وسیله قلم. آموخت به انسان آنچه را نمی دانست.
و در سوره بقره فرمود: (فاذا امنتم فاذکروالله کما علمکم ما لم تکونوا تعلمون) (بقره ۹۳۲)، آن گاه که ایمنی یافتید خدا را یاد کنید آنگونه که به شما یاد داد چیزی را که یاد نداشتید.
آری تمام این استعدادهای شکفته شده و به فعلیت رسیده و تمام آن علوم و معارفی که بشر تاکنون به آن دست یافته و یا آن هایی که در آینده به آن دست پیدا می کند همه اش در اثر علمه البیان و علم بالقلم و علم الانسان ما لم یعلم است که قرآن مجید پیشاپیش همه آن ها را بیان فرموده است. و اگر این زمینه ها در انسان وجود نداشت او هیچ تفاوتی با سایر مخلوقات نداشت.
الف) مواد آموزشی به انبیاء
از آیات گذشته روشن شد که خداوند همه علوم مورد نیاز بشر را در اختیار انبیاء و سفیران الهی قرار داده و آنان نیز آن علوم را به تدریج در اختیار بشر قرار داده اند همچنین علوم دیگری است که هنوز بشر بر آن ها دست نیافته اگر چه اصول و قواعد آن در کتاب آسمانی وجود دارد. چرا که بدون شک آن نام هایی که خداوند به حضرت آدم آموزش داد به تمام پیامبران به ویژه خاتم پیامبران رسید.
همچنین کتاب و حکمت و تورات و انجیل و تاویل احادیث و منطق الطیر و قضاوت و ساخت زره که همه آن ها از باب نمونه در قرآن ذکر گردیده تعلیم نمود و الا طبق آیات شریفه هرچه را که نمی دانستند به پیامبران از راه های مختلف آموزش داد.
ب) انبیاء و سفیران الهی
دومین آموزگار و معلم بشر پیامبرانی هستند که از سوی پروردگار بر مردم مبعوث شده اند آنان با اطلاعات و آموزه های وسیعی که از طرف خداوند به آن ها واگذار گردیده بود بیشترین نقش را در راهنمایی و تربیت و آموزش بشر داشته اند.
بنابراین پیامبران آمده اند تا به وسیله آموزش های خود رفع جهل و ضلالت و نادانی کنند. و آیات قرآن بیان کننده همین نظر است که به چند گروه تقسیم می شوند:
۱) تعلیم انبیاء به فرشتگان
پیش از این در بیان ماجرای خلقت آدم و گفتگوی فرشتگان با پروردگار خویش و تعلیم اسماء به حضرت آدم عرض شد که آن اسماء را بر فرشتگان عرضه کرده اما به درگاه الهی عجز و لابه کردند که جز آنچه که از درگاه احدیت یاد گرفته ایم چیزی را نمی دانیم. این جا بود که خالق یکتا به حضرت آدم فرمود که اسماء و اسرار یاد گرفته را به فرشتگان انتقال دهد.
قرآن کریم می فرماید: (قال یا آدم انبئهم باسمائهم فلما انباهم باسمائهم قال الم اقل لکم انی اعلم غیب السماوات والارض و اعلم ما تبدون و ما کنتم تکتمون) (بقره ۲۳)، خداوند فرمود: ای آدم فرشتگان را به حقایق این اسماء آگاه ساز چون ملائکه را بدان آگاه ساخت خدا به ملائکه فرمود: به شما نگفتم من می دانم غیب آسمان ها و زمین را و می دانم هر آنچه را که آشکار و پنهان دارید.
۲) تعلیم انبیاء به انبیاء
با این که تمام پیامبران الهی از نظر کمال و دانش در عالیترین سطح و مقام قرار داشته اند اما به فرموده قرآن کریم برخی پیامبران نسبت به برخی دیگر برتری دارند. از این رو ممکن است بسیاری از پیامبران از دیگر رسولان درس گرفته و بخش دیگری از اسرار عالم هستی را که بر آن آگاه نبوده اند به این وسیله فراگرفته باشند. و هرگز فراگرفتن پیامبری از پیامبر دیگر عیب و نقص نمی باشد.
ماجرای ملاقات حضرت خضر با حضرت موسی که در قرآن کریم به طور مفصل بیان شده بهترین گواه است. صدوق در علل الشرایع آورده است که حضرت خضر پیامبری مرسل بوده است.(سفینه البحارج ۲ ص ۵۰۶) و چنان چه در سوره کهف آمده حضرت موسی در یک سفر دریایی به اسرار حیرت انگیزی رسید که هرگز پیش از آن به آن اسرار نرسیده بود. قرآن درباره معلم موسی فرموده: (فوجدا عبدا من عبادنا آتیناه رحمه من عندنا و علمناه من لدنا علما) (کهف ۵۶)، در آنجا بنده ای از بندگان ما را یافتند که رحمت عظیمی از سوی خود به او داده و علم فراوانی از نزد خود به او آموخته بودیم.
و از زبان حضرت موسی نقل کرده که به حضرت خضر فرمود: (هل اتبعک علی ان تعلمن مما علمت رشدا)، موسی به آن شخص دانا گفت آیا اگر من از تو پیروی نموده و خدمتت کنم از علم خود مرا خواهی آموخت. و نظر به این که ماجرای این دو پیامبر مفصل است شما را به کتاب های مربوطه ارجاع می دهیم.
۳) تعلیم انبیاء به انسان ها
سومین بخش آموزش های انبیای بزرگ الهی به انسان ها است که تمام وقت خود را صرف تربیت نفس های مستعد بشری کرده اند.
و باید گفت اصولا هدف از بعثت انبیاء همین بوده چنانکه از پیامبر بزرگ اسلام نقل شده فرمود: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق.(نورالثقلین ج ۵ ص ۲۹۳) و در قرآن کریم در شماری از آیات به این امر مهم و حیاتی اشاره شده: (کما ارسلنا فیکم رسولا منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه و یعلمکم مالم تکونوا تعلمون) (بقره ۱۵۱)، چنان که رسول گرامی خود را فرستادیم که آیات ما را برای شما تلاوت کند و نفوس شما را از پلیدی و آلودگی جهل و شرک پاک و منزه گرداند و به شما تعلیم شریعت و حکمت دهد و به شما بیاموزد هرچه را نمی دانید.
و از زبان حضرت ابراهیم نقل کرده: (ربنا و ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمه و یزکیهم انک انت العزیز الحکیم)، پروردگارا فرزندان ما را شایسته گردان که برانگیزی از میان آنان رسولی که بر مردم آیات تو را تلاوت کند و آنان را علم کتاب و حکمت بیاموزد و روانشان را از هر نادانی و زشتی پاک و منزه سازد توئی که بر هر کاری قدرت و علم کامل داری.
و در سوره آل عمران فرمود: (لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسول من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین) (آل عمران ۴۶۱)، خدا بر اهل ایمان منت گذاشت که رسولی از خود آن ها در میان آنان برانگیخت که آیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و به آن ها احکام شریعت و حقایق حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.
ج ، د) فرشتگان و پرندگان
قرآن کریم علاوه بر آموزگاران یاد شده به دو استاد دیگر اشاره کرده که درحال حاضر مورد نظر ما نیست. اولین آن ها دو فرشته هستند که از سوی پروردگار به زمین آمده و مردم را از حقیقت سحر آگاه ساخته تا به وسیله آن سحر دیگران را باطل کنند. اما آن مردم ناسپاسی کرده برخلاف نظر استاد عمل کردند و به جای باطل کردن سحر دیگران بین زن و مرد جدایی افکندند.و دومین آنان آموزش پرندگان به انسان است آن هم در وقتی که قابیل برادر خود را کشت و دیگر نمی دانست با کشته او چه کند. که خداوند کلاغی را فرستاد تا زمین را با چنگال خود گود نموده به این وسیله به او بنمایاند که چگونه بدن بی جان برادر خویش را زیر خاک پنهان سازد.(مجمع البیان ج ۳ ص ۶۸۲).

محمدجواد مروجی طبسی

منبع : روزنامه کیهان