رنج و امید ساکنان بین النهرین

چهار سال پیش با سقوط و دستگیری صدام، سرنوشت كشور عراق به طور كامل دگرگون شد و در یك لحظه ۱۸ میلیون شهروند عراقی خود را در قله خوشبختی یافتند، اما شادی آنها دیری نپایید و بحران پای خود را به این كشور گشود. آنها از دام نظام جور دیكتاتوری رهاشده و در دامن هرج و مرج افتادند. اكنون پس از گذر ۴ سال مردم عراق ودر رأس آن دولت این كشور با آشوب و هرج و مرج دست و پنجه نرم می كنند. در این مدت آنها هیچ روزی را بدون بحران نگذراندند. چالش هایی كه عراقی ها در این مدت دست به گریبان با آن بوده اند از نوع مشكلات ساختاری است. مشكلات و مسائلی از قبیل خروج نیروهای ائتلاف، تضادهای قبیله ای، طایفه ای، مذهبی، بمب گذاری ها و عملیات انتحاری، حضور گروه های تروریستی همچون القاعده و...
در یكی از روزهای گرم تابستان كارشناسان و محققان حوزه عراق در اجلاسی به دعوت مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران گردآمده و پرونده چند لایه بحران عراق را به بحث گذاشتند. در این همایش كه عنوان «عراق امروز، چالش ها و چشم اندازها» را داشت چهره هایی از سیاستمداران عراق همچون محمدمجید الشیخ، سفیر عراق در ایران و سیدمحسن حكیم، مشاور سیاسی رئیس مجلس اعلای عراق، سیدریاض حكیم از علمای نجف حضور داشتند، از شمار مقام های ایرانی، حضور محمدجعفری، معاون شورای امنیت ملی ایران درخورتوجه بود.
● تاریخ رازآلود یك سرزمین
مهمانان و سخنرانان همایش عراق مكثی جدی حول گذشته سیاسی این كشور كردند، به باور آنان بخشی از عوامل نزاع خونین امروز در تحولات تاریخ این كشور ریشه دارد. مهدی انصاری از مدرسین حوزه با همین نگاه حاضران دراجلاس را به مرور دوباره تاریخ و تمدن بین النهرین فراخواند. به گفته او این كشور از دیرباز محل تاخت و تاز اقوام و دولت ها بوده است.
تاریخ كشمكش های سرزمین عراق می گوید: این كشور به دلیل موقعیت سوق الجیشی خود پس از ظهور اسلام به علت همجواری با ایران و شامات و خلیج فارس بارها مورد یورش حكومت شام، امویان و عباسیان قرارگرفت و با همین زمینه ها و پتانسیل ها بود كه عثمانیان و امپراتوری روم تهاجم به عراق را دردستور كار قراردادند.
مهدی انصاری، كه خود نیز تبار عراقی دارد، معتقداست همپای این تاخت وتازها یك جنبش بیداری و نهضت آزادیخواهی درگستره تاریخ عراق جریان داشته است. به اعتقاد این پژوهشگر خیزش ها و تلاش های دینی و مردمی عراقیان برای نیل به استقلال و آزادی عراق، واقعیتی غیرقابل چشم پوشی است و دراین جنبش از نقش شیعیان و تشیع نباید غافل شد. وی مهم ترین خیزش شیعی در عراق را جنبش دینی - مردمی سال ۱۹۲۰ می داند. یعنی زمانی كه مراجع دینی حوزه علمیه نجف اشرف دركنار شیعیان عراق دربرابر قدرت استعمارگر انگلستان ایستادند. انگلیسی ها كه نقش عمده ای درایجاد شكاف ها و تضادهای قومی و مذهبی عراق داشتند، موفق شدند این قیام را به ظاهر سركوب كنند و حركتی را كه با همت مرجعیت شیعه عراق شكل گرفته بود، با توسل به ابزار قهر و نیز بهره جویی از انفعال برخی از نیروهای اجتماعی متوقف سازند. فصل دوم از كشمكش های تاریخ عراق با پیدایی بعثی ها شروع می شود.
● ظهور مبارزی به اسم حكیم
انگلیس كشوری كه از زمان جنگ جهانی اول چشم طمع به عراق دوخته و آن را تصرف كرده بود، اگرچه با روی كارآمدن بعثی ها مجال بیشتری برای حضور یافت اما از همان بدو ورود خود به عراق در آغاز جنگ جهانی اول با شخصیتی آشتی ناپذیر روبه رو شد كه حاضر نبود حضور خارجی ها را در ساختار سیاسی این كشور تحمل كند.
صفاءالدین تبرائیان، پژوهشگر تاریخ در سخنرانی خود به این صورت نگاه ها را متوجه نقش تاریخی آیت الله سیدمحسن حكیم كرد. كسی كه در زمان جنگ جهانی اول در منطقه عملیاتی شعیبیه با نظامیان انگلیسی جنگید و با این رویه خود سنت و سرمشق یك مبارزه را به یادگار گذاشت. به موجب یافته های این محقق، سیدمحسن حكیم كه نزد آیات عظامی چون شیخ محمدكاظم خراسانی، سیدمحمدكاظم یزدی، میرزا حسین نائینی، ضیاءالدین عراقی و سیدمحمدسعید حبوبی تلمذ كرده بود، از مراجع سده اخیر عراق است كه از هوشمندی سیاسی منحصربه فردی بهره مند بود.
پس از كودتای ۱۴ تموز ۱۹۵۸ آیت الله حكیم گام جدیدی را در صحنه سیاسی عراق برمی دارد. او با حمایت و هدایت چند چهره آشنای شیعه زمینه تأسیس حزب پرآوازه الدعوه را فراهم می كندچهره هاو علمایی همچون سیدمحمدباقر صدر، سیدمحمد مهدی حكیم، سیدمرتضی عسكری، سیدمحمدباقر حكیم، سیدمحمدحسین فضل الله و شیخ محمدمهدی شمس الدین.
● حزبی در مركز حكومت جدید عراق
بحث درباره حزب الدعوه در اجلاس عراق، مخاطبان بیشتری داشت از آن جهت این حزب اكنون ستون فقرات دولت عراق را در دست دارد و هر دو نخست وزیر (جعفری و مالكی) و بسیاری از كادر سیاسی امروز بغداد از میان آنان برخاسته اند.
كنعانی، از فعالان حزب الدعوه در ایران در مورد فعالیت این حزب می گوید: «این حزب از بدو تأسیس سعی كرد خلأ سیاسی را كه عراق شاهد آن بود، پر كند. وی با اشاره به فضای سیاسی زمان تولد الدعوه می گوید: بعد از رخدادهای ۱۹۲۰ تفكرات گوناگونی در عراق مطرح شد. تفكر ماركسیستی یكی از آنها بود. یكی از مراجعی كه بشدت به مخالفت با این تفكر و فعالیت كمونیست ها در عراق پرداخت، آیت الله حكیم بود. او وقتی چراغ سبز قاسم را برای ترویج این گونه فعالیت ها دید، فتوای معروف «الشیوعیه كفر و الحاد» را صادر كرد. پس از صدور فتوای «الشیوعیه كفر و الحاد» حزب الدعوه با تعلق خاطری كه به آیت الله حكیم داشت، وارد میدان شد. در واقع، نخستین رسالت این جریان مبارزه با اندیشه های ماركسیستی بود. آن روزها حزب الدعوه شروع به گسترش هیأت های مذهبی در دانشگاه ها و... كرد.
این اقدام حزب مفید و مؤثر واقع شد و اندیشه های ماركسیستی در عراق آرام آرام به انزوا رفت. اما با قدرت یابی حزب الدعوه نیروهای قومی و جاه طلب عراق دریافتند اگر صحنه را به نفع مذهبیون خالی كنند، دستشان برای همیشه از قدرت در عراق كوتاه خواهد شد، بنابراین در اقدامی دسیسه آمیز كودتای سیاه ۱۷ تموز ۱۹۶۸ را تدارك دیدند و با این اقدام عراقی ها قدرت عراق را در دست گرفتند چنان كه انتظار می رفت حزب بعث در بدو كار خود برای آن كه راه مقاومت را سد كند، شروع به اعمال تحریم هایی علیه آیت الله حكیم كرد و پسرش مهدی حكیم را تحت تعقیب قرار داد.
برپایه گزارش این پژوهشگر بعد از سال ۱۹۷۰ و با تثبیت قدرت حزب بعث، اوضاع وخیم تر شد. از این زمان حلقه دوم از سركوب های امنیتی حاكمیت كلید خورد. كادر حزب الدعوه شناسایی و دستگیر شدند و فشارهای بی امانی بر حوزه های علمیه وارد آمد تا سرانجام محمدباقر صدر دستگیر شد.
در پی پیروزی انقلاب اسلامی ایران فضای سیاسی عراق برای مذهبی های عراق سخت تر از گذشته شد. صدام یك سال و نیم بعد به ایران حمله كرد تا آنچه زمینه اضمحلال انقلاب و اسلام گرایی در عراق و ایران خوانده بود فراهم آورد. در این مقطع تعدادی از اعضای كادر اصلی حزب الدعوه كه زنده مانده بودند، به ایران گریختند تا جبهه جدیدی برای مبارزه با بعثی ها گشوده شود. در همین زمان نیز بود كه پادگان صدر تأسیس شد و هزاران نفر در آن آموزش دیدند. از اقدام های مهم این گروه سوء قصد به «عدی» پسر صدام و فرمانده نیروهای ویژه او بود كه اگرچه ناكام ماند اما حادثه ای تعیین كننده بود كه به اقدام های زنجیره ای بعدی منجر شد.
● تولد مجلس انقلاب اسلامی عراق
پس از سال ۱۹۷۹ نطفه رویداد مهم دیگری در پهنه سیاسی عراق بسته شد كه در ۱۹۸۲ به بار نشست. ماجد غماس، رئیس دفتر مجلس اعلای اسلامی در تهران در گزارش خود به اجلاس، سیر پیدایی و رشد این نهاد را بازگو كرد.
او گفت: پس از شهادت سیدمحمد باقر صدر كه روزنه امیدی برای عراقی های خسته از استبداد گشود، قشر مذهبی و بویژه تشیع عراق در پی یافتن راهی برای شكستن انسداد سیاسی رفتند. تلاش هایی كه در این زمینه صورت گرفت، باعث به وجود آمدن هیأت جماعت علما و دفتر علمای انقلاب اسلامی شد. در این تجمع ها شخصیت های مسلمان عراق و همچنین گروه هایی مثل حزب الدعوه، جماعت علما، سازمان عمل، جندالامام و نیروهای مستقل و در رأس آنها محمدباقر حكیم گرد هم آمدند. مأموریت این اجتماعات خروج از بن بست سیاسی موجود بود. به این ترتیب بود كه مجلس اعلای عراق در سال ۱۹۸۲ با اعلام آیت الله حكیم، موجودیت یافت. اهداف اصلی مجلس اعلا ساقط كردن رژیم صدام، ایجاد حكومتی عادل، بسیج مردم عراق برای مقاومت و جلوگیری از تشتت و اختلاف افكنی در جامعه عراق بود كه به صورت یك برنامه از سوی صدام تعقیب می شد. مجلس اعلا در راستای رسیدن به این اهداف شروع به اقدام هایی چون تربیت نیروهای مسلح، تحركات سیاسی، تبلیغات سیاسی، كمك به مهاجران عراقی در خارج و داخل عراق كرد. گرچه در این مسیر چالش هایی همچون بسیج نظامی و تأسیس سپاه بدر، نظم دادن به كادر نظامی و پیشروی مجلس اعلا بود اما در نهایت این تشكل راه صعود و تكامل را طی كرد.
● منابع قدرت شیعه عراق
در بررسی نهضت های مختلفی كه در طول اعصار گذشته در عراق قدعلم كرده اند، تشیع جایگاه ویژه و سهم شایان دارد. این نكته محور مبحثی از اجلاس قرار گرفت كه سیدریاض حكیم، از علمای حوزه علمیه نجف اشرف آن را عرضه كرد. حكیم منابع قدرت شیعیان در عراق را به ۴ دسته تقسیم كرد . او بیش از هر چیز اقتدار حوزه علمیه را سرچشمه قدرتمندی شیعیان دخیل می داند و معتقد است: اقتدار حوزه علمیه از آنجا كه حافظ كیان فرهنگی پیروان اهل بیت است، در پروسه تاریخ عراق سدی مقاوم بر سر راه تعدیات سیاسی بوده است.
برهمین اساس حوزه پس از ورود استعمار انگلیس و روس به عراق نقش بسزا در طراحی نهضت مقاومت دارد و باز در دوره بعثی ها به همین دلیل رژیم صدام همواره ضدیت خود را با حوزه حفظ كرد و با بیرون راندن علمای غیرعراقی از حوزه نجف و مانع بازگشت آنان به عراق سعی كرد حوزه علمیه نجف را منفعل سازد. یا در این راستا اقدام به اخراج ایرانیان از عتبات كرد و پس از آن نیز لبنانی ها و دانشجویان مصری را از عراق خارج ساخت. به اعتقاد این صاحبنظر، دومین عامل قدرتمندی شیعیان در عراق، وجود اماكن مقدس شیعی در این كشور بوده است. نجف، كربلا، كاظمین، سامرا و كوفه استوانه های هویت اصیل اسلامی عراقی ها هستند.
در پرتو وجود این كانون های مقدس، تلاش رژیم پیشین برای هویت زدایی راه به جایی نبرد. صدام در برهه ای كوشید با ورود شیعیان دیگر كشورها و سیاست كوچ اجباری، نظام هویتی عراق را دستكاری كند و حتی اقدام به تخریب بخش هایی از گورستان وادی السلام كرد و دفن شیعیان شهرهای دیگر عراق را در آن ممنوع خواند. منازل آنان را مصادره كرد اما همه این تلاش ها بی ثمر ماند. وی خاطرنشان كرد: بارها از سوی صدام فشارهایی بر مراجع نجف وارد می شد تا فتاوی ای علیه ایران صادر كنند اما در تمام طول ۸ سال دفاع مقدس هیچ فتوایی علیه ایران صادر نشد.
● دوران اختناق
محمد جعفری عضو شورای عالی امنیت ملی میهمان بلندپایه اجلاس بود اما حضور این مقام بیشتر بنابر مطالعات و دانش سیاسی او درباره عراق است. لذا جعفری در سخنانش كوشید به عنوان كارشناس عراق برهه دیكتاتوری عراق از ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۳ یعنی زمان دستگیری صدام تشریح كند. او در بخش اول سخنانش، داستان آوارگی و مهاجرت عراقی پس از حاكمیت صدام را بازگو كرد و گفت در این برهه شماری از شهروندان عراقی به مبارزان ایرانی پیوستند برخی به تحصیل حوزوی پرداختند و برخی فعالیت های غیر سیاسی را برگزیدند.
او در بخش دیگر اظهاراتش به ظهور انتفاضه عراق پرداخت. به اعتقاد جعفری، انتفاضه رویدادی سرنوشت ساز بود. «گورهای دسته جمعی ای كه اكنون در گوشه گوشه عراق مشاهده می شود نمونه ای از این دوران رویارویی خونین است.» پس از انتفاضه صدام تلاش كرد تالاب های جنوب عراق را كه مجاهدین را پناه می دادند، نابود كند. در این برهه شرایط به طور كامل برای شیعیان به گونه ای دیگر رقم خورد. در این برهه است كه شیعیان به بی اعتمادی كامل به آمریكا رسیدند. باز آنها در برهه انتفاضه نسبت به كینه برخی دولت های عربی نیز به شیعیان آگاه شده و اطمینان یافتند كه جناح عربی تحت هیچ شرایطی حاضر به همكاری با شیعیان و دفاع از آنها نیست. به گفته جعفری بعد از انتفاضه شیعیان به مبارزه عملی روی آوردند.
درواقع با وجود سركوب های شدید صدام، آنان میدان عملیات شان را گسترش دادند و به مبارزه مسلحانه از هورهای جنوب به سمت حكومت پرداختند. اندكی بعد آنان به این نتیجه رسیدند كه باید به جای ضربه زدن به عناصر سركوبگر محلی به رأس هرم قدرت آن یعنی صدام یورش ببرند. در همین راستا بود كه عملیات سوء قصد به جان پسر صدام طراحی می شود. با نمایان شدن نتایج این مرحله نهضت شیعیان، آمریكا سعی كرد چكش تعادل را در تركیه برقرار سازد تا راه برای تغییر در موازنه قدرت در عراق بسته شود.
● اصول عراق جدید (دولت سازی بر شالوده اندیشه های شهید صدر)
تصویر عراق جدید را میهمان آشنای دیگر اجلاس، محسن حكیم ارائه كرد. او چنین سخن آغاز كرد: اندك اندك عقربه زمان به سال ۲۰۰۳ نزدیك شد و جورج بوش كه نصیحت پدر را در مورد نحوه رویارویی با صدام در گوش داشت، به فكر تصرف عراق و از بین بردن صدام افتاد. ارتش آمریكا از خاك كویت و عربستان هجوم خود را به عراق آغاز كرد و بدون آن كه با مقاومت مردمی روبه رو شود، خود را به بغداد رساند. در این میان شیعیان جنوب عراق با آن كه می دانستند آمریكا حامی خوبی برای آنان نخواهد بود، اما چاره را در سرنگونی رژیم صدام دیدند.
پس از سقوط صدام، شیعیان با تجارب و راهبردهایی كه رهبران خویش داشتند، اندك اندك وارد عرصه شده و موقعیت تاریخی خود را یافتند. با همت آنان بود كه قانون اساسی جدید عراق نوشته شد . ساختار عراق جدید اعم از پارلمان، ارتش و پلیس شكل گرفت. سیدمحسن حكیم مشاور سیاسی رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق از این مرحله به دولت سازی عراقی تعبیر كرد و گفت: به دنبال سرنگونی صدام، ایده ها و دیدگاه های مختلفی مطرح شد كه در نهایت سعی شد یكی از آنها كه همان دیدگاه شهید صدر در مورد جامعه و دولت مدرن بود، اجرا شود.
این دیدگاه شامل رئوسی است كه سرلوحه این اصول مشاركت همه طیف ها در امور دولتی است. این مهم ترین پارامتری است كه سعی در رعایت آن می شود و با این تفكر در امور راهبردی و استراتژیك عراق سعی می شود نظر تمام گروه های داخلی لحاظ شود. حال ماهیت كرد، شیعه و یا سنی داشته باشند، تفاوتی ندارد.
فاكتور مهم دیگر این دیدگاه مردم سالاری است. یعنی باید در انتخاب حاكمان و حكومت به مردم رجوع شود. احترام به اسلام و حفظ حقوق سایر ادیان، ایجاد روابط حسنه با سایر كشورهای غیردشمن با عراق، از دیگر فاكتورهای دیدگاه شهید صدر به شمار می آیند كه دولت كنونی عراق سعی در اجرای آنها دارد و اگر بتوان تمامی آنها را پیاده كرد، عراق دیگر مشكلی حاد در اداره حكومت نخواهد داشت. او در عین حال گوشزد كرد كه حضور نیروهای خارجی در این كشور بر تمام این دیدگاه ها و اصول سایه می افكند و باعث می شود بر اثر معاندت برخی كشورهای منطقه ملاحظات و مطالباتی بر عراق تحمیل شود و آن شرایط ایده آل مجال ظهور نیابد.
● چالش های پس از دوره اشغال
سیدجواد طالب، مشاور سیاسی ابراهیم جعفری به توصیف مشكلات ایام اشغال عراق پرداخت. او معتقد است نیروهایی كه هم اكنون در عراق حضور دارند و مدعی كمك به آینده عراق هستند، خود بیش از همه چوب لای چرخ حكومت بغداد می نهند. در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و امنیتی چه به طور مستقیم و یا غیرمستقیم سعی در دیكته كردن دیدگاه های خود به نیروهای عراقی دارند. وی افزود: همه می دانند آمریكا اگر وارد عراق شده، یا دست به صرف چنین هزینه ای زده است به خاطر ملت عراق نیست.
در رأس همه منافع آمریكا دستیابی به نفت عراق و همچنین سیطره بر منطقه عوامل این حمله بوده است. این نكته را پیشتر محمد جعفری، عضو شورایعالی امنیت ملی نیز به حضار یادآوری كرده و گفته بود: «سیاست آمریكا ماندن در عراق است و برای این كه به چنین مقصودی برسد، احتیاج به دولتی ضعیف دارد تا همه امور بر مدار اختیار خودش باشد وخاورمیانه را آسان كنترل كند. آمریكا می داند اگر تجهیزات نظامی به عراقی ها بدهد، مشكل امنیت عراق حل می شود. بنابراین با توسل به بهانه های گوناگون و از جمله این كه ممكن است سلاح ها از جای دیگری سر درآورد، از این كار سر باز می زند. جعفری حتی اضافه كرد كه این سیاستی است كه هم جمهوری خواهان و هم دموكرات ها در پی آن هستند. همان طور كه عربستان، امارات، سوریه و اردن نیز به دنبال منافع خود در عراق هستند و تمایل به قدرت یافتن بعثی ها دارند.
به این ترتیب مشاهده می شود كه كشورهایی كه به ظاهر برای سامان سیاسی عراق و قلع و قمع تروریست ها به عراق آمده اند، خود تبدیل به یكی از پایه های ناهنجار سیاسی شده اند و خواسته یا ناخواسته تصمیمات آنها زمینه را برای رشد تروریست ها و تضعیف دولت مركزی عراق فراهم می سازند.
اظهارات محمد مجیدالشیخ سفیر عراق در ایران در باب مظلومیت مردم عراق و حسن ختام این مجلس بود كه گفت: عراقی ها امروز به نمایندگی همه جهان علیه تروریست ها می جنگند، تروریست هایی كه از همه جای دنیا به این جا آمده اند تا علیه مردم عادی دست به ترور بزنند. آنها با پول كشورهایی تغذیه می شوند كه همواره مدعی هستند كنار عراق ایستاده اند. اما حالا خلاف آن را می بینیم. ملت عراق امروز در چند جبهه مشغول جنگ است. آنها خواهان آزادی و مساوات هستند. آنها نمی خواهند هیچ كس در امور داخلی آنها دخالت كند. عراق امروز خواهان تشكیل كشوری نمونه است كه براساس انتخابات آزاد حركت كند و سهمی شایسته در جامعه جهانی داشته باشد. مردم عراق از جهانیان می خواهند در بازسازی كشورشان یار و یاور آنها باشند. عراق خواهان ایجاد روابط درست وعادلانه با كشورهای همسایه خود و جهان است.

بنفشه غلامی

منبع : روزنامه ایران