پیرامون آینده برنامه‌ریزی در ایران

ساختار متعارف برنامه‌های میان مدت توسعه، متشکل از دو قسمت اصلی است:
برنامة کلان و برنامه‌های اجرایی بخشهای مختلف اقتصادی. بنا به تجربه، این‌گونه برنامه‌ها کارآیی لازم را در حل مسائل اساسی و مشکلات اصلی ندارند. بحث عملیاتی کردن برنامه تا زمانی که در نظام برنامه‌ریزی کشور از برنامه میان مدت توسعه استفاده می‌گردد باید مورد توجه قرار گیرد. نمی‌توان و نباید از یکسو این‌گونه برنامه را تهیه کرد و از سوی دیگر گفت که چون برنامه‌ریزی متمرکز مورد سؤال قرار گرفته است پس, اقدامات اساسی در مورد عملیاتی کردن آن بحثی فرعی خواهد بود.
مهمترین نکته در زمینه عملیاتی کردن اصولی برنامه، تعامل بین برنامه‌ریزان کلان و برنامه‌ریزان بخشی، برنامه‌ریزان منطقه‌ای، برنامه‌ریزان کالبدی و برنامه‌ریزان فضایی است؛ درحالی که امروزه چنین تعاملی در سطحی نازل وجود دارد. اکثر تحلیلگران و آینده‌نگران براین باورند که در آینده، دولت مطلوب از نظر تشکیلاتی در حداقل مورد نیاز و از جنبه کارآیی در مسائل راهبردی و محوری در حد مناسبی خواهد بود.
منتقدین برنامه‌ریزی متمرکز بر این باورند که با رشد گرایش به سوی اقتصاد مبتنی بر بازار، برنامه‌ریزی متمرکز مسیری رو به زوال خواهد یافت. تجربه، توجه به چند نکته را توصیه می‌کند:
نخست این‌که، اگر بازار در تقابل با منافع ملی باشد، سرمایه‌دار تعهدی به حفظ و تقویت منافع ملی ندارد. دیگر، بازار مسئولیتی در قبال توزیع جغرافیایی متعادل ثروت و فرصتها ندارد. سه‌دیگر، ‌سرمایه‌داری اگر به بقای محیط زیست لطمه نزند، تعهدی هم برای حفظ و حراست از آن ندارد. ساختار متعارف برنامه‌های میان مدت توسعه، متشکل از دو قسمت اصلی است:
برنامه کلان و برنامه‌های اجرایی بخشهای مختلف اقتصادی. بنا به تجربه، اینگونه برنامه‌ها کارآیی لازم را در حل مسائل اساسی و مشکلات اصلی ندارند و در آینده بخشهای اصلی برنامه‌ها راعمدتا"موضوعاتی تشکیل می‌دهند که برخورد به آنها تأثیری راهبردی در تحول ساختار و عملکرد اقتصادی داشته باشد.
بعد از تهیه این برنامه‌ها، احتمالاً برنامه‌های اجرایی بخشی یا تلفیقی از انعکاس نتایج برنامه‌های موضوعی در هر بخش ,وظایف و اولویتهای متعارف و متداول آن بخش تهیه خواهد شد. در خصوص چشم‌انداز برنامه‌ریزی توسعه کشور ویژگیهای زیر را به‌عنوان خصوصیات قابل پیش‌بینی برنامه‌های توسعه می‌توان مورد نظر قرار داد:
الف) موضوع برنامه‌ها
۱) جایگزین‌ناپذیری برنامه‌های کلان اقتصادی به‌عنوان ابزار اصلی اقتصاد ملی؛
۲) عملیاتی کردن برنامه‌ها براساس موضوعات و مسائلی که تأثیر بسزایی در تحول ساختار و عملکرد اقتصاد کشور، و تسریع روند توسعه ملی دارند.
ب) برنامه‌ریزی
۱) تداوم برنامه‌ریزی متمرکز به‌عنوان وظیفه اصلی دولت در زمینه‌های راهبردی؛
۲) ارتقای سطح تعامل نهادینه شده بین انضباطهای مختلف توسعه؛
۳) افزایش سطح تعامل بین رشته‌های مختلف برنامه‌ریزی؛
۴) افزایش اهمیت برنامه‌ریزی فضایی و آمایش سرزمین؛
۵) تفصیلی شدن برنامه‌ها به شکل غیرمتمرکز در حوزة بخشها و مناطق؛
۶) افزایش مشارکت بخش خصوصی و نهادهای غیردولتی در برنامه‌های توسعه.
ج) برنامه‌ریزان
۱) تغییر نقش برنامه‌ریزان به‌عنوان عامل ارتباط بین تخصصها، انضباطها و کنشگران در عرصه توسعه؛
۲) ارتقای مهارتهای آینده‌نگری، تصویر پردازی و تصور سازی، که قطعاً هر یک از این ویژگیها می‌باید مورد بحث و بررسی دقیق تری قرار گیرد.
● پیشنهادی مشخص برای سیاست برنامه‌ریزی توسعه در کشور
برنامة چهارم بدون تردید اقدام به نوآوریهایی کرده است که باید اهمیت آنها مورد توجه قرار گیرند، اقداماتی نظیر:
▪ تدوین چشم‌انداز درازمدت و طرح آن قبل از برنامه میان مدت؛
▪ انتخاب عناوین و موضوعات برنامه‌های بین بخشی؛
▪ توجه به آمایش سرزمین؛
▪ تهیه اسناد ملی بخشها؛
▪ تهیه اسناد ملی استانها.
بایدتوجه داشت که این نوآوریها در اولین تجربه ممکن است همراه با کاستیهایی باشند. یکی از مشکلاتی که در دستگاه برنامه‌ریزی کشور وجود دارد این است که بحث برنامه معمولاً در جریان تهیه برنامه، مهم تلقی می‌شود اما پس از تصویب آن، رکودی نسبی در مباحث برنامه‌ریزی ایجاد می‌شود که تا زمان تهیه برنامه بعدی، و در حین برنامه تنها مسائل و مباحث برنامه‌ریزی طرح می‌شوند که این رویکرد باعث می‌شود تا بسیاری از نوآوریها و تمهیداتی که اتخاذ شود از پشتوانه تحقیقی لازم برخوردار نباشد؛ در صورتی که منطق حکم می‌کند تا بحث برنامه‌ریزی مستمراً در دستگاه برنامه‌ریزی کشور مورد بررسی و تبادل نظر طراحان و صاحب‌نظران قرار گیرد و از فرصت ایجاد شده بین برنامه‌ها حداکثر استفاده برای تحقق طرح‌های مطالعاتی و برگزاری همایش‌ها به منظور ارزشیابی طرح‌ها بعمل آید. تنها در این حالت است که نو آوری‌ها از پشتوانه تحقیقی لازم برخوردار شده و نظرات صاحب‌نظران نیز در آنها ملحوظ خواهد شد. بعلاوه با تمهیدات کافی و مقدمات مناسب و دستورالعمل‌های مشخص، تضمین بیشتری برای پیشبرد اصلاحات در چرخه تهیه برنامه‌ها بوجود خواهد آمد.
بر این اساس، پیشنهاد می‌شود از هم‌اکنون گروهی از محققان در کنار دست اندرکاران تهیه برنامة چهارم سلسله بحث‌هایی برای تجدید نظر در نظام برنامه‌ریزی براساس یک چشم‌انداز روشن و مناسب، مراحل تدوین برنامه را مورد بررسی و تحلیل قرار دهند تا برنامة پنجم برپایه طرحی مطالعه شده و با استفاده از ظرفیت‌های فکری طراحان و برنامه‌ریزان و صاحب‌نظران تهیه شود.

نویسنده: محمد حسن فولادی
منبع: مجموعه مقالات همایش سیاست ها و مدیریت برنامه های رشد و توسعه در ایران، جلد سوم

منبع : خبرگزاری فارس