مضامین همیشگی یا موضوع های تازه؟

● بررسی مضمون شناختی تولیدات تازه سینمای ایران
جشنواره فیلم فجر امسال هم به پایان رسید. ده ها فیلم از محصولات تازه سینمای ایران در این همایش سالانه به نمایش درآمدند و مورد داوری مخاطبان قرار گرفتند. آثاری كه در جشنواره بیست و پنجم دیدیم، به همراه تعدادی از فیلم ها كه به هر دلیل در جشنواره حضور نداشتند سال آینده - و شاید سال های آینده- به سینماها خواهند آمد و اوضاع سینمای سال ۸۵ را به نمایش خواهند گذاشت. نگاهی به فیلم های شركت كننده در بخش های مختلف سینمای ایران (مسابقه، میهمان و فیلم های نخست) ما را در باره «مضامین» و موضوع های مطرح شده در فیلم های این دوره از جشنواره، به نكته های تازه ای رهنمون می كند. به نظر می رسد رویكرد تازه ای در آثار سینمایی ایران نسبت به سال های گذشته وجود دارد كه در این نوشته به این نكته ها اشاره شده است.
● گونه ها (ژانرها)
در این كه سینمای ایران سینمایی متفاوت و ویژه از نظر مناسبات، شرایط و رفتارهاست شكی نیست، بنابراین به لحاظ گونه (ژانر) نیز آثار تولیدی در كشور ما متفاوت از آن چیزی است كه در سینمای جهان مشاهده می كنیم. با نگاهی به فیلم های شركت كننده در بخش های مختلف سینمای ایران می توان دریافت گونه دفاع مقدس و حاشیه جنگ بیشترین فیلم ها را در جشنواره امسال به خود اختصاص داده اند.
مانند یك قصه، روز سوم، اتوبوس شب، آن كه دریا می رود و اخراجی ها به طور مستقیم به مقوله دفاع مقدس و دست های خالی، پاداش سكوت و ساعت ۲۵ به حاشیه جنگ پرداخته بودند. در كنار این همچون همه سال های گذشته بیشترین آثار به مسائل اجتماعی پرداخته اند كه در این زمینه می توان به خون بازی، سنتوری، روایت های ناتمام، چند روز بعد، پاپیتال و ... اشاره كرد. در گونه سینمای كمدی فیلم های، اخراجی ها و قاعده بازی در میان آثار دیده می شوند و در حوزه سینمای دلهره و وحشت - كه در سینمای ایران در این زمینه بسیار كم كار شده است- اقلیما و پارك وی را می توان برشمرد.
در حوزه سینمای كودك و نوجوان نیز می توان به آثاری همچون قفل ساز، گوشواره، اتوبوس شب، سینه سرخ، تصمیم كبری، روز باران و ... اشاره كرد. در گونه حادثه ای نیز فیلم هایی چون مخمصه، رمز و سنگ، كاغذ، قیچی را می توان نام برد. در حوزه آثار خانوادگی نیز فیلم های بچه های ابدی، ایستگاه بهشت، مصائب دوشیزه، خاك سرد، پاپیتال و ... در این دوره به نمایش در آمدند. نگاهی به آثار شركت كننده (حدود ۵۰ فیلم) در بخش سینمای ایران حاوی نكات تازه دیگری است. به طور مثال در جشنواره امسال از فیلم های تاریخی خبری نبود و فیلم های تین ایجری (جوان پسند یا دختر و پسری) به كمترین میزان خود رسیده بودند و فیلم های كمدی به ۲ فیلم محدود می شد و با توجه به این كه بیشتر آثار نمایش داده شده در سال ۸۵ (در سینماهای كشور) فیلم های كمدی بودند، این نكته جالب به نظر می رسد.
● مضامین
سینما به عنوان هنری كه با همه مردم به عنوان مخاطب اصلی ارتباط برقرار می كند، بازتابی از شرایط و رفتارهای اجتماعی بوده و البته در كشورما به دلیل حمایت های دولتی متأثر از برنامه های سیاستگذاران فرهنگی است. بنابراین محصولات سینمایی همواره انعكاس دهنده مسائلی همچون دغدغه های ذهنی فیلمساز، هنجارهای اجتماعی، سیاست های دولت، گیشه و... است. از سوی دیگر حضور آثار سینمایی ایران در جشنواره های خارجی و محافل بین المللی ممكن است روی مضامین برخی آثار تأثیر بگذارد. به هر روی خلق آثار ماندگار موضوعی است كه دغدغه اصلی فیلمسازان متعهد و صاحبنام به شمار می آید.نگاهی به مضامین و موضوع فیلم های شركت كننده ایرانی در جشنواره كه دغدغه های سینما گران، تولید كنندگان و مسئولان فرهنگی را به نمایش می گذارد.
● دفاع، ایستادگی، سلحشوری
در همه آثاری كه در حوزه سینمای دفاع مقدس ساخته شده اند، مضامینی همچون دفاع، ایستادگی و سلحشوری رزمندگان و مردم را می توان دید. در كنار این دو حوزه سینمای حاشیه جنگ نیز مضامینی همچون كمرنگ شدن ارزش های دفاع مقدس در بخش هایی از جامعه، توجه به مسائل مادی و مقام و مرتبه در جامعه امروز و همچنین خلوص نیت و اعتقادات قلبی بازماندگان جنگ را می توان مشاهده كرد.
● غم غربت و بازگشت به وطن
«شخصیت اصلی داستان كه در خارج از كشور زندگی می كرده برحسب اتفاق ناچار می شود به ایران بیاید و در این جا با گذشته، ریشه ها و ارزش های زندگی در جامعه امروز آشنا می شود» این موضوع در سال های گذشته بارها و بارها مورد استفاده فیلمسازان مختلف قرار گرفته است، اما با این كه در چند سال گذشته شاید فراموش شده بود، امسال در ۵ فیلم دیده شد. «مینای شهر خاموش» با محوریت پزشكی كه از آلمان می آید، «تك درخت ها» با محوریت جوانی كه از پاریس به كرمان بازگشته است، «رامی» با داستان آهنگسازی كه از آذربایجان برای پیدا كردن همسر و فرزندش به ایران می آید، «گاهی واقعی » داستان یك ایرانی مقیم خارج كه پس از سال ها به ایران آمده تا هویت اصلی اش را پیدا كند، «رئیس» با محوریت مردی به نام رضا كه به ایران آمده تا پسرش سیامك را از تباهی نجات دهد، عناوین این آثار هستند. در فیلم «آخرین ملكه زمین» نیز به سفر یك مهاجر افغانی به كشور خود پرداخته می شود.
● سفر
«سفر» بستر مناسبی برای طرح یك داستان درباره آدم هاست بویژه شخصیت هایی كه درگیری های ذهنی زیادی با خود دارند. بنابراین به عنوان یك بستر برای بیان یك قصه مورد علاقه بسیاری از سینماگران در سراسر جهان بوده است. در فیلم های امسال هم می توان سفر را در شكل های مختلف مشاهده كرد. اگر سفر جاده ای را مهم ترین بخش در مضمون سفر بدانیم؛ در فیلم های خون بازی (سفر به شمال برای ترك اعتیاد شخصیت اصلی)، آفتاب برهمه یكسان می تابد ( سفر ۳ شخصیت اصلی داستان از تهران)، اتوبوس شب (سفر چند رزمنده برای انتقال اسرا از خط مقدم به پشت جبهه)، باز هم سیب داری؟
(سفر ۲ شخصیت اصلی در مسیری ناشناخته)، سنتوری (تلاش هانیه برای سفر به كانادا)، مینای شهر خاموش (سفر ۳ شخصیت اصلی از تهران به بم)، دست های خالی (سفر ۳ شخصیت اصلی از تهران به شمال)، پایان راه (سفر شخصیتهای اصلی از تهران به شمال برای دیدار پدر بیمار)، روز بر می آید (سفر یك زن فیلمساز به یك منطقه كوهستانی) و ... سفر به عنوان یك مضمون اصلی طرح می شود. اما در فیلم های روایت های ناتمام، آرامش در میان مردگان، آن كه دریا می رود، گوشواره، راننده تاكسی و خدا نزدیك است، نیز سفر درون شهری یا كوتاه مدت نقشی كاركردی دارد.
● بیماران روانی و معلولان ذهنی
پابرهنه در بهشت، بچه های ابدی و سبیل مردونه آثاری هستند كه به طور مستقیم به بیماران روانی و معلولان ذهنی پرداخته اند. در فیلم «پابرهنه در بهشت» یك آسایشگاه بیماران روانی مكانی برای نزدیك شدن به دنیای پاك و ساده آنهاست. بچه های ابدی نیز به بیماران سندروم دان و سبیل مردونه به بیماران ذهنی توجه نشان می دهند. فیلم «ایستگاه بهشت» هم بامحوریت نابینایان روایت می شود.
● اعتیاد
خون بازی و سنتوری ۲ فیلمی هستند كه امسال به موضوع «اعتیاد» و مواد مخدر در میان جوانان توجه كرده اند. این ۲ فیلم كه روایت تازه ای از گسترش اعتیاد در میان جوانان دارد از ساختاری مناسب بهره مند هستند و تصویر تازه ای از این معضل اجتماعی به نمایش می گذارند. «رئیس» نیز به پدیده پخش مواد مخدر می پردازد. بچه های ابدی، رمز، اخراجی ها دست های خالی و ... نیز در بخش هایی از فیلم به مسأله مواد مخدر و معتادان پرداخته اند.
● مرگ و روح
آدم و آرامش در میان مردگان ۲ فیلمی هستند كه به موضوع «مرگ» نگاه ویژه ای دارند. آدم داستان زندگی اهالی روستایی است كه شغل آنها نوازندگی است و از ترس بیكاری مرگ را فراموش كرده اند و مرده هایشان را شبانه به خاك می سپارند تا آن كه فرشته مرگ در ظاهر یك زن غریبه به سراغ مهم ترین فرد این روستا یعنی «آدم» می آید. در فیلم آرامش در میان مردگان نیز پیرزنی كه در بهشت زهرا كار می كند در پی دعوت یك زن مرموز كه هر روز بر سر قبر خودش می آید پس از ۲۰ سال پا به شهر تهران می گذارد و در سفری یك روزه خسته از زندگی به آغوش مرگ می رود.
فیلم های دیگری نیز به مرگ نگاه جدی تری داشته اند كه از آن جمله می توان به تك درخت ها اشاره كرد كه در بخشی از فیلم شاعر شهرستان كرمان می میرد و خانواده اش برای اثبات شاعر بودن و تدفین او در قطعه هنرمندان به هر دری می زنند. همچنین پابرهنه در بهشت (مرگ بیماران روانی)، مصائب دوشیزه (مرگ ۲ زن در تصادف)، قاعده بازی (مرگ پدر خانواده)، خاك سرد (مرگ ۲ شخصیت اصلی در زلزله بم) و... نیز اشاره هایی گذرا به این موضوع دارند.
قتل در فیلم های اقلیما، پارك وی، دست های خالی، رمز و ... دیده می شود و شهادت نیز در همه فیلم هایی با موضوع دفاع مقدس (كه پیش از این اشاره شد) به تصویر كشیده می شود، اما در فیلم پاداش سكوت موضوع اصلی جانبازی است كه می پندارد به خاطر بی توجهی او یحیی كشته شده است و دچار مشكلات روحی است. «روح» نیز در فیلم «ساعت ۲۵» در حد و اندازه یك شخصیت واقعی ظاهر می شود و در فیلم «ایستگاه بهشت» هم نقشی كاركردی دارد. اما در فیلم قاعده بازی هم در یكی از شوخی های فیلم روح پدر همچون روح پدر هملت ظاهر می شود.
● اقلیت ها
پرداختن به اقلیت های مذهبی در سینمای ایران موضوع تازه ای نیست، اما در فیلم های امسال در چند فیلم اقلیت های مسیحی به عنوان شخصیت های محوری حضور داشتند و در رهگذر زندگی آنها اعتقاد و آئین هایشان نیز به تصویر كشیده می شود. «مصائب دوشیزه» با داستانی درباره ژانت دختری مسیحی كه درپی نذری در روزهای عاشورا، به دنیا آمده و اكنون در آستانه ازدواج با تصادفی ناخواسته وارد زندگی یك مسلمان می شود، همچنین «آفتاب بر همه یكسان می تابد» نیز داستان دختری به نام ژانت است كه به خواست دوست خود نگار به تهران می آید تا همسرش رضا را از بیمارستانی خارج كنند و ...
«سینه سرخ» نیز درباره شخصیتی به نام علی یار است كه در یك روستا با مشكلاتی مواجه می شود و برای حل آن به دنبال دم مسیحایی می گردد. در فیلم «من و دبورا» نیز دبورا زن آمریكایی به عنوان یكی از اشخاص اصلی فیلم حضور دارد.
● دارا و ندار
قصه دارا و ندار شاید قدیمی ترین مضمون در سینمای ایران باشد، این مضمون البته دارای قابلیت هایی است كه می توان در بستر آن، داستان و حوادث مختلفی را روایت كرد. به هر حال در فیلم های امسال داستان دارا و ندار در فیلم های قاعده بازی، گوشواره و آرامش در میان مردگان به طور مستقیم دیده می شود و دستمایه ای برای پرداختن به روابط آدم ها است.
● روستا
شاید نتوان روستا را به عنوان یك مضمون مورد بررسی قرار داد اما آثاری كه به مسائل روستائیان پرداخته اند، شخصیت های آنها در روستاها حضور پیدا می كنند و یا قصه آنها در روستا اتفاق می افتد در جشنواره امسال بسیار زیاد بودند.
آدم، باز هم سیب داری؟، مثل یك قصه، آخرین ملكه زمین، گاهی واقعی، خدا نزدیك است، تصمیم كبری، خاك سرد و روز باران عمده این آثار راتشكیل می دادند.
● ازدواج
اگر بگوییم نزدیك به همه آثار شركت كننده در جشنواره موضوع «عشق» را به شكل های مختلف مطرح كرده اند، بیراه نگفته ایم، اما آثاری كه به عشق زمین توجه نشان داده بودند، عبارتند از: سنتوری، مصائب دوشیزه، اخراجی ها، قاعده بازی، پارك وی، آخرین ملكه زمین، روایت های ناتمام، مینای شهر خاموش، ایستگاه بهشت، پا برهنه در بهشت، خون بازی و ...
فیلم هایی كه مضمون ازدواج را دستمایه قرار داده اند یا به آن نیز پرداخته اند از این
قرار ند: آدم، اتوبوس شب، باز هم سیب داری؟، پابرهنه در بهشت، سنگ كاغذ قیچی، مصائب دوشیزه، سنتوری، قاعده بازی، بچه های ابدی و...
اما عشق گمشده بویژه در فیلم هایی كه شخصیت اصلی آنها از خارج از كشور می آید به شكل پررنگی دیده می شود، مینای شهر خاموش و رامی ازجمله این فیلم هاست.
● شعر و ادبیات
گرچه درباره شعرا و ادبیات فیلم های محدودی در سینمای ایران ساخته شده است، اما «نیما یوشیج» با این وجود كه نسخه سینمایی سریالی به همین نام است- می تواند در این جا نام برده شود. در فیلم «تك درخت ها» نیز به شاعران گمنام شهرستانی به عنوان یكی از ۴ قصه فیلم پرداخته می شود.
● مسائل سیاسی
سینمای سیاسی گرچه در ایران به عنوان یك ژانر شناخته نمی شود، اما به تعداد بسیار اندكی در این گونه فیلم ساخته شده است.با این حال در میان آثار هر ساله سینمای ایران كارگردانان شماری از فیلم ها به مضامین سیاسی می پردازند یا به این موضوع ها در بخش هایی از فیلم علاقه نشان می دهند. در میان فیلم های امسال روز بر می آید و همیشه سربلند با نگاهی به تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی داستان خود را روایت می كنند.
● فرش
مجموعه ۱۵ قسمتی «فرش ایرانی» اثری است كه به وسیله ۱۵ كارگردان شناخته شده، در باره فرش ایرانی ساخته شده است. این اثر گرچه فیلمی سفارشی است، اما برای نخستین بار با این مشكل (۱۵ قسمت ۵ دقیقه ای) در سینمای ایران ساخته شده است و اگر هر قسمت را یك فیلم كوتاه فرض كنیم بنابراین مضمون فرش و مسائل پیرامونی آن از جمله اتفاق های تازه سینمای ایران- با این وسعت و رویكرد- به شمار می آید.

بهمن عبداللهی

منبع : روزنامه ایران