پیرامون نامتناهی یک شهر

لزوم ایجاد طرح جامع شهری برای تهران از سال ۱۳۴۴ اهمیت پیدا كرد.باتوجه به اهمیت توسعه تهران و اینكه اركان مختلف شهری در اثر این توسعه زیر فشار سنگین قرار گرفته و اساس نظم شهری درهم ریخته بود، سازمان برنامه در بهمن ماه سال۱۳۴۴ موسسه مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرمائیان و ویكتورگروئن را به سمت مشاور شهرسازی انتخاب و مقرر كرد طرح جامعی برای توسعه شهر تهران جهت ۲۵سال آینده تهیه كند.
در نتیجه مطالعاتی كه طی مرحله اول طرح جامع به عمل آمد؛ اتخاذ و اجرای روش خطی توسعه تهران براساس جمعیت ۵/۵ میلیون نفری تا سال ۱۳۷۰، انجام یك سلسله اقدامات تحدیدی موثر به طوری كه جمعیت تهران تا سال ۱۳۷۰ از ۵/۵ میلیون نفر تجاوز نكند،بود.
وضع قوانین و مقررات لازم جهت اجرای طرح جامع و ایجاد یك سازمان نظارت برای اجرای آن و اقدامات كوتاه‌مدت به منظور رفع معایب و نواقص موجود در نواحی شهری و ایجاد یك محیط مناسب و بهتر پیشنهاد شد.
طرح جامع تهران مصوب آذر۱۳۴۷ تهران را به ۹جامعه بزرگ (منطقه) تقسیم كرده كه كاملاً از یكدیگر متمایز بوده و هركدام دور یك هسته مركزی و مستقل شهری در امتداد خطوط رفت و آمد سریع‌السیر گرد آمده‌اند.
اینها بخشی از مرحله اول طرح جامع بودند و در مرحله دوم طرح تأمین نظام توسعه عناصر جدید شهری متناسب با ‌آداب و سنن. خصوصیات و تحولات اجتماعی و امكانات اقتصادی به همراه تأمین وسایل نقلیه كافی و ارزان برای مردم شهر و ایجاد سیمای برجسته برای پایتخت، ایجاد شبكه حمل‌ونقل سریع‌السیر (مترو)، به طول تقریبی یك صد كیلومتر و یك سیستم اتوبوسرانی به منظور تأمین دسترسی به محلات و ایستگاه‌های خطوط‌سریع‌السیر و... مورد توجه قرار گرفت
از سال ۱۳۴۹ رعایت آن برای دستگاه‌های ذیربط الزامی شد، اما با وقوع انقلاب اسلامی متوقف ماند ولی این طرح تا جایی پایه‌های خود را مقاوم بنا كرده بود كه ما امروز اتوبان‌های تازه تأسیس همت و نیایش را از آن طرح به یادگار داریم.
حدفاصل سال‌های ۴۷ الی ۱۳۵۷ بیش از ۴۰ بار برنامه‌های ارائه شده طرح جامع مورد اصلاح قرار می‌گیرد تا اینكه به طرح حفظ و ساماندهی تهران در سال ۱۳۶۷ می‌رسد.
از آنجا كه تهران ۱۹سال(۱۳۴۷ تا ۱۳۶۶) پس از ارائه طرح جامع هنوز در حل مشكلات اولیه خود ناتوان بود، بنابراین تجدیدنظر اساسی در طرح جامع و كلیه برنامه‌های آن ضروری شد و این تجدیدنظر اساسی در طرح جامع در واقع به معنی تهیه طرح جامعی جدید بود .
بنابراین طرح حفظ و ساماندهی تهران نام طرح جامع تهران را به خود گرفت، اما این طرح باوجود تصویب در وزارت مسكن و شهرسازی هرگز مورد رعایت قرار نگرفت.
این طرح توسط مهندسین مشاور آتك و به سفارش معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسكن و شهرسازی طی سال‌های ۱۳۶۶ تا۱۳۷۱ تهیه شد و به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نیز رسید.
و امروز از سه مشاور اصلی این طرح، تنها مهندس صمد ذواشتیاق باقی‌مانده كه می‌گوید اگر این طرح ضمانت اجرا داشت، بعد از تصویب رعایت نیز می‌شد امروز تهران به این حال نمی‌افتاد.
او می‌گوید: شهرداری راضی نشد با وزارت مسكن و شهرسازی همكاری كند و اعتقادش بر این بوده كه این طرح بدون در نظر گرفتن نیازهای شهرداری و بدون نظرسنجی از مردم شهر تهیه شده و نیازهای مردم در آن در نظر گرفته نشده است. طرحی كه ۷سال جمع‌آوری اطلاعات و ارائه طرح آن طول كشیده آیا می‌تواند بدون در نظر گرفتن حتی یك نیاز شهر و شهروندانش تهیه شود.
مهندس ذواشتیاق درباره ایجاد لزوم تهیه طرح در سال ۶۷ می‌گوید: وزارت مسكن و شهرسازی متوجه شده بود كه پیرامون تهران به دلیل مواجهه با مسائل انقلاب و بعد هم جنگ، دو پیامدی كه هجوم جمعیت را به سمت تهران به همراه آورده بود، در حال توسعه است و این مردمی كه به تهران مهاجرت می‌كنند، در خارج از محدوده خدماتی شهر ساكن شده‌اند.
آنها در داخل محدوده قانونی تهران ساكن هستند كه نیاز به طرح تفصیلی دارد بنابراین تصمیم گرفتند به جای اینكه منطقه را در نظر بگیرند كل تهران را در نظر گرفته و بعد برای آن طرح بدهند.
به همین دلیل طرحی را به عنوان حفظ و ساماندهی تهران- حفظ یعنی حفظ پتانسیل توسعه و ساماندهی یعنی ساماندهی مشكلات شهر برای مثال ترافیك، توزیع جمعیت، كمبود خدمات و غیره- تهیه كرد.
با مطالعه كوتاهی بر طرح حفظ و ساماندهی تهران می‌توان متوجه شد كه برای تهیه آن گروه‌های زیادی فعالیت كرده بودند و طرح به نظر طرح كاملی می‌رسیده و شاید اگر آن روز رعایت این طرح الزامی می‌شد، پایتخت ایران امروز به حد انفجار نمی‌رسید.
اما بعد از آن طرحی با عنوان مجموعه شهری تهران نیز تهیه شد كه مجید غمامی طراح آن در مورد لزوم طرح جامع برای هر شهر بزرگی می‌گوید: طرح جامع، طرحی است كه تغییراتی را كه یك شهر در طول زمان می‌كند، تحولات، گسترش و نحوه كاركرد شهر را هدایت كند.
یعنی به طور كلی در همه كشورها مثلا در فرانسه، سال۱۹۱۹، آمریكا۱۹۲۰ و انگلیس بعد از جنگ جهانی دوم تعریف مشخصی هست برای اینكه شهرها صاحب طرح و برنامه باشند چرا كه مدیریت جدید در شهرهای نوین به ابزار دیگری نیاز دارد تا وظیفه‌اش را به درستی انجام دهد. اصطلاح طرح جامع از اصطلاح آمریكایی گرفته شده ولی در هر كشور نام خاص خودش را دارد.
مهندس غمامی كه در طرح جدید جامع تهران نیز مسئولیت هماهنگی مطالعات مشاوران را برعهده داشته، می‌گوید: بعد از تأسیس وزارت مسكن و شهرسازی قرار بوده این وزارتخانه طرحی را با شهرداری اجرا كند، مبنی بر نظارت بر تحولات عمدتاً كالبدی شهر، گسترش شهر، میزان گسترش، جهت گسترش، نحوه گسترش و غیره. از آنجا كه بعد از انقلاب طرح قبلی كنار گذاشته شد و ما هیچ طرحی برای آینده تهران نداشتیم و از سال ۵۷ تا۶۷ كه طرح جدید تهیه شود، تهران براساس نظرات مسئولان كه در چارچوب بخشنامه‌ها و ضوابطی كه شهرداری تصویب می‌كرد اداره می‌شد مثلاً یك سری پروژه‌های عملی نیز اجرا می‌شد، حتی امكان داشت اتوبانی هم ساخته شود، اما براساس طرح نبود، این بخشنامه‌ها براساس دیدگاه‌های مسئولان تهیه می‌شد.
آن زمان هم دیدگاه این بود كه جلوی تمركز تهران باید گرفته شود، مثلا از نظر شرعی درست نیست كه ساختمان‌ها به هم اشراف داشته باشند یا محدودكردن ارتفاع و تراكم.او درباره دلیل اجرا نشدن طرح حفظ و ساماندهی تهران می‌گوید: از آنجا كه طرح حفظ و ساماندهی تهران بعد از جنگ و زمان نوسازی و بازسازی تهیه شده و شهرداری‌ها هم دستگاه‌های ضعیفی بودند و توانایی مالی اجرای طرح را نداشتند و از طرفی هم می‌خواستند به تهران رونق ببخشند و دولت هم در چارچوب سیاست خودكفایی به شهرداری‌ها كمكی نمی‌كرد، شهرداری برای رونق بخشیدن به تهران طرح جامع را اجرا نكرده و به جای آن برای توسعه تهران زمین‌های تهران را به تراكم فروخت تا با پول آن شهر را توسعه دهد و از آن زمان یعنی از سال۷۰ به بعد، با این روند اصطلاح برج‌سازی و توافق در شهرداری رایج شد و مردم با توافق با شهرداری‌ها زمین‌ها را برای تراكم از شهرداری خریدند كه البته بعدها محدودیت‌هایی برای آنها ایجاد شد. به همین دلیل تا همین امروز نیز تحولات تهران براساس بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها ی موردی بوده است.
او می‌گوید: فكر تهیه طرح جدید جامع تهران از اوایل سال۷۰ مطرح بود اما كسی حمایت نمی‌كرد. بالاخره از سال ۷۶ به بعد جدی شد و بالاخره سال۶۰ كار خود را شروع كرد و در حال حاضر رو به پایان است. اما قبل از این طرح دیگری با عنوان مجموعه شهری تهران هم تهیه شد ولی همچون طرح حفظ و ساماندهی هرگز به مرحله رعایت و اجرا نرسید.
سال ۱۳۷۰ در حاشیه‌های شهر مشهد وقتی شهرداری خواست خانه‌های غیرقانونی را خراب كند، بچه‌ای كشته شد و مردم به خاطر آن شلوغ كردند و شهر شلوغ شد. این جریان گسترش پیدا كرد تا اینكه سه سال بعد در اسلامشهر و اكبرآباد یعنی محلات اطراف تهران، مسئله آب ایجادشد و مردم اعتراض كردند و باز درگیری ایجادشد و این تشنج‌ها باعث شد كه مسئولان به این موضوع توجه كنند كه خود شهر كه هیچ، دور و بر شهرهای بزرگ هم اتفاقاتی در حال وقوع است.
یعنی جریانی از اسكان غیررسمی جمعیت گروه‌های كم‌درآمد كه خدمات ندارند و چون رسمی نیستند به آنها رسیدگی نمی‌شود می‌توانند كاركرد شهر را دچار اختلال كنند.
بنابراین هیأت دولت براساس گزارش‌هایی مصوبه‌ای صادر كرد كه موضوع آن مدیریت و برنامه‌ریزی مجموعه‌های شهری بود كه در واقع اسمی است كه به جای اسم منطقه شهری گذاشته‌اند. از سال۷۶ در مركز مطالعات و تحقیقات شهرسازی وابسته به وزارت مسكن این طرح تهیه شد و اردیبهشت ۱۳۸۱ توسط شورای عالی شهرسازی به تصویب رسید و سال بعد هم در هیأت دولت تصویب شد، اما باز هم اجرا نشد.
غمامی می‌گوید: برای تهیه هر طرحی حتماً به طرح‌های گذشته نیز رجوع می‌شود و اصلا بدون توجه به آنها نمی‌توان طرح جدیدی را تهیه كرد. طرح جدید جامع تهران نیز در حال حاضر در حال بررسی است و ما باز هم نگرانیم كه این طرح همچون طرح‌های دیگر به رعایت و اجرا نرسد. در این طرح هر چیزی را كه در طرح‌های قبلی در نظرگرفته بودند باز هم در نظر گرفته‌اند، اما با این تفاوت كه این بار ظرفیت تهران دیگر تكمیل شده و ظرفیتی كه برای تهران پیش‌بینی شده بود، اشغال كرده است.
كلانشهرها با تعریفی كه امروزه از آنها ارائه می‌شود، پدیده‌ای قرن بیستمی هستند. تهران به عنوان بزرگترین كلانشهر ایران، به رغم پیچیدگی‌های ساختاری و روابط حاكم و به دلیل كم‌توجهی و یا نارسایی در حل مسائل و مشكلاتش، آهسته‌آهسته تبدیل به شهری غیرمتعادل شده و هر لحظه با مشكلات عدیده‌ای دست به گریبان است.
طرح جامع تهران، در حال اتمام است و امید می‌رود كه در این دوره بتواند گره‌ای از مشكلات این كشورشهر را باز كند؛ اما این‌بار با توجه به نیاز مردم و در حالی كه شهرداری حالا دیگر توانایی اجرای آن را دارد.

شهره مهرنامی

منبع : روزنامه همشهری