برنامه ریزی در ایران

مفهوم برنامه ریزی، به اندازه خود « برنامه ریزی » از پیچیدگی و حساسیت برخوردار است. برنامه ریزی چیست؟ شاید پاسخی ساده به این سوال این باشد که برنامه ریزی کاری است که « برنامه ریزان » انجام می دهند، بنابراین، سوال کماکان باقی می ماند فقط به این شکل تغییر می یابد که برنامه ریزان چه کسانی هستند؟
مفهوم برنامه ریزی و به خصوص معادل لغوی فرنگی آن؛ To plan به معانی مختلفی به کار رفته است. مهندسان، آن را تهیه نقشه و طراحی فیزیکی کاری که می خواهند انجام دهند (نظیر بنای ساختمان یا ساختن هواپیما) می دانند ، پزشکان آن را مرحله یی پس از تشخیص، و به عنوان تنظیم پروتکل اقدامات درمانی می دانند. متخصصین حوزه های «بخشی» برنامه را ترکیبی از اقدامات هماهنگ پیش بینی شده، برای غلبه بر چالش های شناخته شده و تبیین شده بخش های مختلف نظیر کشاورزی، آب، انرژی، آموزش و پرورش، بهداشت، صنعت و معدن و... قلمداد می کنند ، متخصصان آمایش منطقه یی هم برنامه ریزی را انطباق راهبرد های کلان با ویژگی ها، توانمندی ها و مشکلات جغرافیایی، منطقه یی و سرزمینی مناطق مختلف می انگارند. اقتصاددانان، جامعه شناسان و سایر متخصصان علوم اجتماعی، برنامه ریزی را برای نیل به اهداف توسعه یی، ارتقای درآمد ملی، بهبود کیفیت زندگی، توزیع عادلانه درآمد ها و سطوح بهره مندی اجتماعی و بخصوص تأمین نیازهای اولیه و ضروری قلمداد می کنند. علاوه براین، مباحث مختلفی در ترجیحات برنامه های موضعی و موضوعی (پروگرام ها) یا برنامه های جامع، و نکات ضعف و قوت هر یک نسبت به دیگری هم در بین صاحبنظران مربوطه مطرح است،
به طور کلی، برنامه ریزی معمولاً معادل آینده نگری در نظر گرفته شده است و عبارت از مجموعه اقداماتی است که به پیش بینی «آینده» می پردازد و برای طراحی و دستیابی به یک آینده مطلوب تلاش می کند. برنامه ریزی به این معنی، متضاد «روزمرگی» است و از آنجا که لازمه طراحی آینده، تفکر و اندیشه است، برنامه ریزی متضاد انجام عادتی کارها و فعالیت ها نیز قرار می گیرد. به عبارت دیگر، کمال انسانی در تفکر، حکمت، تعقل، شناسایی چالش های پیش رو و اتخاذ تدابیر لازم و پیشگیرانه برای غلبه بر چالش ها تجلی می نماید. بدین سان برنامه ریزی، فعالیتی «عالی » و کمال جویانه برای انسان ها تلقی می شود؛ فعالیتی که کمال نفسانی انسان ها را نیز به عرصه ظهور می رساند، چرا بر این جنبه کمال جویانه برنامه ریزی تاکید می کنیم و شاید به تعبیری بدیهیات را تکرار می کنیم؟ مگر ضرورت و اهمیت عقلایی برنامه ریزی و آینده نگری، قابل انکار است؟ آیا اصلاً کسی یا جناحی و گروهی در کشور ما یا سایر مناطق، ضرورت و اهمیت برنامه ریزی را نفی یا انکار کرده است؟
۱) نخستین جنبه پراهمیت موضوع این است که توجه کنیم اصولاً لازمه تفکر دینی، برنامه ریزی و آینده نگری است. انسان در حوزه دینداری، دنیا را موقتی و غرق شدن در آن را « روزمرگی » می داند و برای آخرت خود برنامه ریزی و ذخیره سازی می کند. انسان دین دار، دنیا را « مزرعه یی برای آخرت » می انگارد و برای خلقت خود هدفی والا قائل است و دوران زندگی را فرصتی برای دستیابی به هدف اïخروی تلقی می کند و تلاش خود را برای این « دستیابی به هدف» متمرکز می سازد.
۲) جنبه دوم اهمیت، این است که در یک رویکرد «عمل گرایی » و پراگماتیستی، گاه فعل برنامه ریزی، با واقع گرایی، در مغایرت قرار می گیرد. در این حالت، برنامه ریزی فعالیتی ایده آلیستی و غیر واقع گرا وانمود می شود و در پی آن کار اجرایی و رسیدگی به امور روزمره مغایر برنامه ریزی قلمداد شده و تفکر برنامه نگر و آینده محور، مïخًلً انجام وظایف روزمره تصور می شود،
در این حالت، مطالبه برنامه، مطالبه یی لوکس و تجملی و غیرمنطبق با واقعیات موجود تجلی می کند. خطر مهم این تجلی کاذب این است که بی برنامگی و روزمرگی مشروعیت و گاه «تقدس» می یابد و برنامه ریزی و برنامه مداری ضدارزش تلقی شده در نتیجه، برنامه گریزی ترویج و تبلیغ می شود،
همه آنچه ذکر شد، ایجاب می کند بیشتر به «برنامه» و برنامه ریزی پرداخته شود. نگاه به آینده، آنطور که در سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران تصریح شده است، و تدوین و تنظیم برنامه های میان مدت (پنج ساله) که سابقه یی تقریباً هفتادساله در ایران دارد، باید جهت دهی توسعه یی کشور را در دست بگیرند و اقدامات و فعالیت ها را هماهنگ کنند و اعمال بدون برنامه و سلیقه یی را کاهش دهند. حاکم شدن « برنامه محوری » در سطوح تصمیم گیری و اجرا، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
در دنیای امروز، عوامل تغییر بسیار متنوع و متعدد شده اند، به نحوی که گاه امور، غیر قابل پیش بینی به نظر می رسند. به همین دلیل، به کارگیری دانش برنامه ریزی بیش از گذشته ضروری شده است. مدل های نوین برنامه ریزی راهبردی و برنامه ریزی منعطف و برنامه ریزی غلتان، برای مواجهه با شرایط بسیار متغیر جهان امروز، موضوعیت یافته و با درجاتی از کارایی و مو فقیت به کار گرفته شده اند. سیستم های هوشمند تصمیم سازی و پشتیبانی از تصمیم، سناریو های مختلف ممکن را با پیش بینی متغیر های مختلف، تنظیم شده و در اختیار سیاست گذاران و تصمیم گیران قرار می دهند.
محیط بسیار پیچیده جهان امروز، به کارگیری ابزار های پیچیده تر برای پیش بینی آینده را ایجاب می کند. اگر تعدد متغیر های تاثیر گذار و پیچیدگی محیط پیرامون، پیش بینی ها و برنامه ریزی های سنتی را با چالش مواجه کرده است، باید به تناسب پیچیدگی ها، دانش برنامه ریزی را توسعه دهیم و ابزارهای نوین را برای برنامه ریزی به کار گیریم، انباشت تجربه و دانش را در این حوزه ایجاد کنیم و فرآیند برنامه ریزی را تکامل بخشیم. امروزه برنامه ریزی، فرآیندی علمی، ابزارهایی نوین، افرادی حرفه یی و انباشت دانش و تجربه را طلب می کند.نفی تجارب گذشته، حذف ساختار های تخصصی و به کارگیری افراد غیرحرفه یی تنها پاک کردن صورت مساله است. باید آنچه در پیش رو داریم بشناسیم و آگاهانه به استقبال امور برویم.

دکتر محمدرضا واعظ مهدوی
عضو هیات علمی دانشگاه شاهد

منبع : روزنامه اعتماد