وضعیت تولید زباله در شهر تهران

رشد روز افزون جمعیت، پیشرفت علوم وتکنولوژی ، توسعه صنعت وشهرنشینی و رفاه، زمینه های مصرف بیشتر و رشد فزاینده مواد زائد را باعث شده است، بطوریکه سالانه مقادیر انبوهی از ضایعات درمحیط زیست تخلیه می شوند. دفع ضایعات حاصل ازمصرف، یکی از عوامل اصلی آلودگی خاک، آب و بعضا هوا محسوب می شوند که درحال حاضر بخش های بسیاری از نظام اکولوژیک وحیات بسیاری از جانداران خصوصا انسان را با تهدید جدی مواجه کرده است.
افزایش روبه تزاید مواد زائد و تبعات ناشی ازتخلیه آنها در محیط زیست در اغلب کشورهای جهان ، خصوصا کشورهای توسعه که با محدودیت شدید مالی، تکنولوژیک و نیروهای متخصص مواجه هستند. یک چالش جدی برای این دولتها محسوب شده وآنها با مشکلات عدیده ای دراین زمینه رو به رو هستند.
بررسی علمی مسئله زباله و برخورد منفی درآن درکشورهای درحال توسعه و از آن جمله در ایران به علت عدم تطور فرهنگی که این مسئله را جدی تلقی نمی نماید، نه تنها امری است مشکل، بلکه درشرایطی که این کشورها با انبوهی از مسائل اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی گریبان گیرند، تا حدی دست نیافتنی به نظر می رسد. درعین حال علاقه عمومی برای داشتن محیطی پاکیزه ومناسب از یکسو و اقتصادی بودن مسئله دفع زباله از سوی دیگر،موسسات ذیصلاح را ملزم به چاره جویی دراین خصوص نموده است؛ بصورتیکه اقدامات بهداشتی جهت دفع زباله در شهرهای بزرگ غالبا مستلزم صرف هزینه هنگفت می شود.
افزایش جمعیت تهران و کلا افزایش سرانه ها درهمه موارد با افزایش مصرف و درنهایت پسماندهای ناشی از آن در ارتباط است. ترکیب جدید پسماندهای شهری و دگرگونی شکلی آن ، با سیستم بسته بندی نوین درمقایسه با گذشته تفاوت فراوانی یافته است. بطوریکه سیستم بسته بندی جدید در نهایت سبب افزایش میزان زائدات و زباله های جامد و غیرقابل بازیافت توسط طبیعت شده است. تحول درخدمات ارائه شده دررابطه با جمع آوری ودفع مواد زائد ، گام در دوره جدیدی نهاده است و با رشد شهر ایستگاههای مختلف جمع آوری در سطوح محلات و نواحی، نوعی پراکندگی و توزیع نوین فضایی-مکانی را از لحاظ ارائه سرویس خدمات شهری به نمایش می گذارد. از سوی دیگر توجه به نکات اقتصادی و اجتماعی و سطح رفاه در محلات مختلف می تواند در ارتباط مستقیم با تولید زباله قرار گیرد.
پس از انقلاب صنعتی روابط انسان ومحیط که درآن، عنصر انسان به عنوان مظروفی برای بستروظرف محیط انگاشته می شد، با دستیابی انسان به تجهیزات نوین ماشینی، شکل و محتوای جدیدی به خود گرفت. رشد وگسترش واحدهای صنعتی بدون توجه به ضایعات زیست محیطی، مصرف مواد آلاینده بدون در نظر گرفتن پیامدهای اکولوژیکی آن، تولید هر چه افزون تر کالا جهت بازارهای مصرف، بهره کشی از منابع داخلی و خارجی و استفاده های غیرمتعارف در مدتی کمتر از نیم قرن موجب پیدایش کانون های پرتراکم جمعیتی درکشورشده است. ازطرف دیگر توسعه شهرنشینی به عنوان معیشت غالب و برتر زمان و یکی از نتایج مستقیم انقلاب صنعتی، مفاهیم فضایی و اکولوژیکی شهرنشینی را ابعاد تازه ای بخشید. پیدایش مادر شهرها و کلانشهرها با جمعیت های میلیونی ، چه از نظر تدارکات و تجهیزات شهری و چه بازتولیدهای فیزیکی و شیمیایی آن چون زباله ، فاضلاب، دود و انواع گازهای سمی، مسائل محیطی و فضای جدید را مطرح کردند.
کشور ما ایران و شهرهای آن نیز ازاین تاثیرات به دور نمانده است. بطورکلی توزیع فضایی ناموزون میان جمعیت و فعالیت های اقتصادی درکشوربه چشم می خورد.بخش قابل توجهی از فعالیت ها در کنار کانون های جمعیتی قرار دارند، بطوریکه برقراری یک رابطه مستقیم میان فضای استقرار جمعیت و فعالیت در کشور به آسانی قابل درک است.مکان گزینی شهرها درکنار آبهای سطحی، همجواری صنایع با شهرها و فقدان تاسیسات و تجهیزات پالاینده استاندارد در واحدهای شهری و صنعتی سبب شده که آلاینده های تخلیه شده توسط این واحدها به طبیعت و محیط طبیعی و حتی منظر شهری تاثیر گذاشته سبب ضایعات ناهنجار اکولوژیکی وسیع گردند.
ضرورت توجه به مسائل محیطی ناشی ازپسماندهای خانگی ، صنعتی و شیمیایی برهیچ کس پوشیده نیست. این ضرورت ازآنجا ناشی می شود که رابطه متعارف میان انسان و محیط در زیست کره، به دلیل زیاده روی انسان به تندی درحال خارج شدن ازشکل اعتدال و توازن است. بین انسان و محیط یک رابطه ظرف و مظروفی برقرار است که برقراری رابطه متعادل و عقلایی مابین آنها، شرط اساسی ادامه حیات هر دو بشمار می آید.
بطور کلی تحقیقات در مورد مسئله زباله به سالهای ۱۹۸۰ میلادی و قبل ازآن باز می گردد. چنانچه از اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی تحقیقات و تبلیغات علمی و فنی در مورد زباله شناسی تا آنجا پیش رفت که اکنون به پسماندهای به ظاهر زائد به چشم مواد اولیه ای می نگرند که باید پس از پالایش، مجددا یا به چرخه طبیعت بازگردند و یا به چرخه صنعت عودت داده شوند.
سرانه تولید زباله درکشورهای کم درآمد ۴/۰ تا ۹/۰ کیلوگرم، کشورهای با درآمد متوسط ۵/۰ تا ۱/۱ کیلوگرم و کشورهای با درآمد بالا ۱/۱ تا ۵ کیلوگرم است، ولی متغیر فوق برای ایران ۶۶/۰ کیلوگرم برآورد شده است. حدود ۸۴/۰ از کل زائدات شهری در آمریکا دفن می شود . درآمریکا دفن بهداشتی زباله از سال ۲۰۰۰ به بعد رفته رفته کاهش یافته و تبدیل زائدات و بازیافت، مورد توجه قرار گرفته است.البته در حال حاضر فقط ۱۰ درصد زباله های آمریکا بازیافت می شود، در حالیکه این میزان در کشورهای اروپایی ۲۵ درصد است .
وضعیت دفن زباله در کشور فرانسه به ترتیب ۵۶ درصد دفن بهداشتی، ۲۷ درصد بازیافت و ۱۷ درصد زباله سوزی اعلام شده است و ازکل زباله ها در آلمان ۲۹ درصد زباله سوزی ،۶۰ درصد دفن بهداشتی و ۱۱ درصد به کود آلی تبدیل می شود.
آمار دفن زباله در ایران نشان می دهد که تاکنون به امر بازیافت، توجه کمتری شده و بیشتر، دفن زباله در زمین مورد توجه است و نه حتی دفن بهداشتی . ما در بیشتر مناطق کشور شاهد این هستیم که بیشتر دفن ها به صورت غیر بهداشتی و رو باز است.
متاسفانه در ایران قوانین و مقررات جامعی درمورد مدیریت باز یافت مواد زائد وجود ندارد و قوانین موجود کلی بوده و جوابگوی شرایط موجود کشور نیست.
دربین شهرهای جهان نیویورک با تولید سالانه ۷۲۰ کیلوگرم سرانه و بعد از آن توکیو با ۶۱۰ کیلوگرم سرانه و قبل از آنها بمبئی هند با ۸۷۵ کیلوگرم بیشترین سرانه تولید زباله سالانه را دارا هستند و دربین شهرهای ایران نیزتهران، مشهد و اصفهان بیشترین سهم تولید زباله را دارند . در کشورهای با درآمد پایین ومتوسط از جمله ایران برنامه ساماندهی شده خدماتی درمورد کاهش ضایعات انجام نشده است.
درحال حاضرشهر تهران با جمعیتی بالغ بر۱۰ میلیون نفر ، روزانه بیش از ۷هزارتن زباله تولیدی دارد که برای این حجم عظیم زائدات باید تدبیر کارشناسی و مدیریتی مبتنی بر اصول مهندسی اندیشید و اعمال نمود.
طبق آخرین تقسیم بندی شهری، شهر تهران به ۲۲ منطقه شهری تقسیم شده است که هر منطقه بر اساس وسعت خود، در کوچکترین مقیاس به دو ناحیه و در بزرگترین مقیاس به ۱۰ ناحیه تقسیم شده است.به نحوی که بزرگترین مناطق شهر تهران عبارتند از منطقه ۴ و منطقه ۱۸ که با داشتن ۱۰ ناحیه به لحاظ جمعیت و وسعت از سایر مناطق پیشی گرفته اند.
در مقابل منطقه ۹ با داشتن تنها ۲ ناحیه کوچکترین منطقه به لحاظ وسعت و به تبع جمعیت و زباله تولیدی است.
مناطق ۴ و ۱۸ با زباله تولیدی سالانه ۲۸ میلیون و ۷۲۴ هزارو ۱۳۵ کیلوگرم که از این مقدار ۱۹میلیون و ۷۳۶ هزارو ۳۴۵ کیلوگرم متعلق به منطقه ۴ و ۸ میلیون و ۹۸۷ هزارو ۷۹۰ کیلوگرم سهم منطقه ۱۸ می باشد، بیشترین زباله تولیدی را دارند. در مقابل منطقه ۹ با داشتن مجموع ۳ میلیون و۴۷۶ هزارو ۴۰۰ کیلوگرم زباله کمترین زباله تولیدی را داشته است.
بر اساس بررسی های انجام شده و آمار استخراج شده از زباله تهران رابطه مستقیم میان کاربری های شهری و مقدار و شکل زباله تولیدی قابل درک است. بررسی های آماری نیز تایید کننده این مدعاست. اگر در یک تقسیم بندی کلی غالب کاربری های شهری در رابطه با زباله را به کاربری های بیمارستانی ، مسکونی، صنعتی ، داروسازی و زباله های شهری متفرقه تقسیم کنیم، خواهیم دید که شکل و حجم زباله تولیدی همبستگی بالایی را با کاربری موجود نشان می دهد.به عبارت دیگر کاربری های شهری ، سبب افزایش نوع خاصی از زباله به لحاظ شکل و ترکیب در ارتباط با نواحی همجوار یا کاربری موجود در منطقه می شود.
اکثر زباله تولیدی شهر تهران در وهله اول مربوط به زباله های شهری مناطق با میانگین ۲ میلیارد و ۳۴۰ میلیون و ۳۱ هزارو ۴۸ کیلوگرم می باشد. این مقدار زباله شامل زباله های خانگی و پسماندهای غذایی و مصرفی افراد درشهر می باشد که با کاربری مسکونی همپوشی بالایی را نشان می دهد . در این رابطه میزان پسماند های خانگی نیز بر طبق فصو ل سال تغییرمی یابد ، بطوریکه زباله تر در فصل گرم سال افزایش و در فصل سرد سال کاهش می یابد . از سوی دیگر بالاترین میزان زباله تولیدی خانگی نیز به مناطقی که به لحاظ جمعیت و وسعت بزرگتر هستند تعلق دارد.
زباله های بیمارستانی با آمار ۲۶ میلیون و ۱۶۰ هزارو ۲۵۰ کیلوگرم بخش بزرگی از زباله تولیدی شهر را تشکیل میدهند.این زباله ها با توجه به توزیع و پراکندگی بیمارستانها و مراکز بهداشتی – درمانی در سطح شهر تهران و یا به عبارت دیگر منطبق با کاربری درمانی قابل مطالعه هستند. این زائدات به دو بخش زباله های غذایی و زباله های بیمارستانی (عفونی) قابل تقسیم هستند.
از دلایل اصلی بالا بودن زباله بیمارستانی در منطقه ۶، وجود طیف وسیعی از مراکز بهداشتی – درمانی در این منطقه است.کمترین زباله بیمارستانی نیز مربوط به منطقه ۱۹ با ۴هزارو ۹۰۸ کیلوگرم زباله می باشد که اثبات کننده این مدعاست که نوع، مقدار و شکل زباله بستگی مستقیمی با کاربری همجوار خواهد داشت، چرا که منطقه ۱۹ از مراکز بهداشتی – درمانی بالایی برخوردار نیست.
میزان زباله های صنعتی در تهران ۱۸ میلیون و ۷۲۴ هزارو ۶۴۰ کیلوگرم است. این زباله ها حاصل عملکرد مراکز سنگین و صنایع سبک و کارگاهی، صنایع خودرو سازی ، شیمیایی و غیره می باشد. تر کیب زباله های صنعتی نمایانگر نیاز عمیق این زائدات به تصفیه خانه و سپس دفع آنهاست
زباله های شهری متفرقه که دربردارنده انواع زباله های تر و خشک از قبیل پلاستیک ، لاستیک، سنگ و نخاله، زباله های ساختمانی ، گرد و غبار، برگ درختان و زائدات ناشی از عملیات باغبانی و غیره می باشد، به میزان ۱۶۴ میلیون و ۴۷۸ هزارو ۸۲۲ کیلوگرم برآورد شده است. پراکندگی و توزیع این نوع زائدات به صورتی است که با توجه به کاربری ها در نقاط مختلف دیده می شود .
گفتنی است با توجه به وابستگی بحث زباله با کاربری های شهری قبل از انجام هر گونه اعمال مدیریتی ، باید وضعیت عملیاتی کاربری های موثر شهری در تولید زباله مطالعه و
روشن شود. زیرا میزان حجم و بعد هر کاربری در تولید زباله و در تخصیص خدمات و تجهیزات به عنوان یک شاخص محسوب می شود. همچنین مکان یابی ایستگاههای انتقال زباله
و مخازن نگهداری زایدات در شهر باید به گونه ای باشد که با کاربری های شهری منطبق بوده و از بروز ضایعات زیست محیطی ناشی از تراوش شیرابه و یا سایر خصوصیات ویژه
زباله های خطرناک جلوگیری نماید . همینطور ایجاد مراکز تصفیه جهت بازیافت زباله های صنعتی لازم و ضروری است چرا که درصورت فقدان این تاسیسات آسیب های زیست محیطی تهدید کننده به شمار می آید. با توجه به ارتباط مستقیم کاربری های شهری با بحث زباله لزوم بازبینی در سیر مرحله ای مدیریتی مطروحه در این تحقیق و افزودن عنصر کاربری های شهری و نقش آن در چرخه تولید زباله احساس می گردد.

محمدجواد محمدی
منبع :خبرگزاری موج