روسیه و سلاح انرژی

از اول ژانویه سال جدید میلادی یک مناقشه در دنیا تیتر اول رسانه‌ها بود.
وقتی ابتدای سال نو روسیه تحویل گاز به اوکراین را قطع کرد سران اتحادیه اروپا خیلی زود فهمیدند که دردسرهای تازه آنها همراه با هدایای کریسمس از راه رسیده است. مناقشه گازی میان اوکراین و روسیه که بسیاری به آن لقب جنگ گاز را داده‌اند مسئله‌ای بود که حداقل ۱۸ کشور را در جهان تحت‌تأثیر خود قرار داد.
هر چند اکنون این مسئله حل شده است اما خیلی‌ها می‌دانند که این پایان ماجرا نخواهد بود. شاید خیلی‌ها مناقشه‌ای که با اختلاف بر سر قیمت گاز در سال جدید شروع شد را یک مسئله اقتصادی بدانند و عنوان جنگ گاز را یک لقب غلو شده به‌حساب بیاورند اما با بررسی ابعاد ماجرا می‌توان فهمید که مانند بسیاری از مسائل اقتصادی دیگر این سیاست است که در پشت پرده به اختلاف‌های گازی روسیه و اوکراین دامن می‌زند. شاید اوج این مسئله را بتوان در جلسات اتحادیه اروپا در این مورد دید.
آنجایی که دیپلمات های کشورهای اروپایی در این مناقشه از قدرت‌نمایی روس‌ها یکه خورده بودند که کشوری غیرعضو در اتحادیه اروپا توانسته بود تنها با قطع صادرات گاز خود، اروپا را به زانو در بیاورد و همه را برای زودتر حل‌شدن اختلاف‌ها به تکاپو بیندازد. بعد از نشست اوائل این هفته ولادیمیر پوتین و یولیا تیموشنکو نخست‌وزیر‌ان روسیه و اوکراین در مسکو که به توافق میان ۲ کشور بر سر هزینه‌های انتقال گاز و قیمت آن برای اوکراین منجر شد، شرکت گازپروم از صبح روز سه‌شنبه جریان گاز به اوکراین را وصل کرد.
روسیه تنها ۲۵ درصد گاز اتحادیه اروپا را تامین می‌کند که از این میزان ۸۰ درصد آن از طریق خط لوله اوکراین به کشورهای اروپایی می‌رسد. با این وجود قطع گاز روسیه در حالی که اروپا یکی از سال‌های بسیار سرد خود را پشت سر می‌گذراند یک بحران برای این قاره به‌ویژه برای کشورهای شرق و مرکز آن به حساب می‌آمد. کشورهایی مثل یونان، رومانی، بلغارستان، مجارستان، اتریش و لهستان به‌شدت وابسته به گاز روسیه هستند و در بعضی از آنها حتی تا ۹۰ درصد گازشان به وسیله روس‌ها تامین می‌شود. مناقشه میان روسیه و اوکراین این بار هم در ظاهر با اختلاف بر سر قیمت گاز آغاز شد.
مذاکرات میان مقام‌های دو شرکت گازپروم روسیه و «نفت و گاز» اوکراین از مدت‌ها قبل از پایان سال ۲۰۰۸ در مورد قیمت جدید گاز شروع شده بود. روسیه در این مذاکرات با استناد به افزایش قیمت گاز کشورهای آسیای میانه بر افزایش قیمت گاز تحویلی به این کشور از ۱۷۹ دلار به ۲۵۰ دلار از آغاز سال ۲۰۰۹ به ازای هر هزار مترمکعب اصرار داشت، درحالی که اوکراین تنهابا افزایش این قیمت تا ۲۱۰ دلار موافق بود. گازپروم به‌عنوان شرکت انحصاری صادرات گاز روسیه علاوه بر این اعلام کرده بود که اوکراین بابت گاز تحویلی از روسیه در ماه‌های نوامبر و دسامبر وهمچنین جریمه دیر کرد بدهی، ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار بدهکار است. این مسئله و اختلاف دو کشور بر سر قیمت جدید گاز سبب شد که دو کشور در قرارداد دو جانبه برای تحویل گاز در سال ۲۰۰۹ به توافق نرسند. روسیه در گذشته هم از مزیت‌های راهبردی خود در زمینه انرژی استفاده کرده بود.
سال ۲۰۰۶ هم برای اروپایی‌ها با خبر قطع گاز روسیه به اوکراین شروع شد. در آن سال هم تصمیم یکباره روسیه برای افزایش قیمت گاز صادراتی خود به بیش از چهار برابر و عدم‌تمکین اوکراین باعث شد در نهایت روسیه با قطع گاز صادراتی خود به اوکراین در شروع سال جدید و در اوج سرما قیمت گاز را افزایش دهد. آن زمان هم بسیاری این مناقشه‌ها را یک سیاست حساب شده از سوی روس‌ها می‌دانستند تا دولت غرب‌گرای اوکراین را تحت فشار قرار دهد.
● اهرم انرژی روسیه در منطقه
پیروزی انقلاب نارنجی در اوکراین به رهبری ویکتور یوشچنکو جرقه نخست شروع اختلاف‌های سیاسی در روابط اوکراین و روسیه بود. مسکو از آن زمان دل‌خوشی از به قدرت رسیدن دولت غرب‌گرای ویکتور یوشچنکو در همسایگی خود نداشته است. در سال ۲۰۰۶ هم بسیاری تصمیم روسیه برای افزایش قیمت گاز، آن هم فقط برای یکی از جمهوری‌های استقلال یافته را یک تصمیم برای تنبیه و اخطار به دولت اوکراین می‌دانستند.
مناقشه اخیر میان این ۲کشور هم درست چند ماه پس از بحران در منطقه قفقاز و درگیری میان روسیه و گرجستان شروع شد. حمایت یوشچنکو از میخائیل ساکاشویلی رئیس‌جمهوری گرجستان در زمان حمله نظامی روسیه به گرجستان هم موجب تشدید تنش در روابط روسیه و اوکراین شد. علاوه بر این کی‌یف در ماه‌های اخیر بار دیگر تلاش خود را برای گسترش همکاری‌های امنیتی با آمریکا و پیوستن به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) افزایش داده است.
توافق خانم تیموشنکو در هفته گذشته با یوشچنکو برای بازسازی ائتلاف نارنجی و تشکیل کابینه راست و غرب‌گرای متشکل از احزاب بلوک تیموشنکو، حزب اوکراین ما و حزب کوچک لیتوین، کمی امید رهبران مسکو برای حذف رئیس‌جمهوری به‌شدت ضد‌روسی اوکراین را کم رنگ کرد. اما روسیه در معادلات خود این نکته را مد نظر دارد که اوکراین در شرایط بحران اقتصادی جهانی در وضعیت بسیار بدی به سر می‌برد و یکی از کشورهایی است که در ماه نوامبر برای خروج از رکود اقتصادی ۱۶ میلیارد دلار از صندوق بین‌المللی پول وام دریافت کرده است.
علاوه بر این شرایط سیاسی در اوکراین همواره بسیار شکننده بوده است. در حالی که کمتر از یک سال به انتخابات ریاست‌جمهوری اوکراین باقی مانده روسیه این بار به هیچ عنوان نمی‌خواهد ریسکی درباره ادامه دولتی مخالف خود را منطقه را بپذیرد. یولیا تیموشنکو که روابط نزدیک او و حامیانش با مسکو شهرت دارد همیشه یک رقیب جدی برای یوشچنکو به حساب آمده است.
براساس نتایج نظرسنجی‌های عمومی در اوکراین، محبوبیت ویکتور یوشچنکو در میان مردم این کشور در پایین‌ترین سطح در مقایسه با ۲ سال گذشته است و این در حالی است که تیموشنکو در این مدت قدرت خود را افزایش داده است. رئیس‌جمهوری اوکراین امیدوار بود که به وسیله جنگ گاز با روسیه به نوعی در مقابل مسکو بایستد تا حمایت ملی‌گرایان اوکراین را که نیروهای سیاسی قابل توجهی در این کشور به شمار می‌روند و از روحیه ضد‌روسی برخوردارند، در این انتخابات به دست آورد.
به همین خاطر بود که در میان این بحران، رئیس‌جمهوری اوکراین مانع از سفر تیموشنکو، نخست وزیر این کشور برای حل اختلافات به مسکو شد. اما در نهایت روس‌ها این بار هم با وجود مقاومت یوشچنکو موفق شدند اوکراینی‌ها را مجبور به پذیرش تمام شرایط خود کنند و بدون شک این مسئله و همچنین بدتر شدن وضعیت اقتصادی این کشور روی رای مردم اوکراین در انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور تاثیر جدی خواهد داشت.
● قدرت نمایی روسی
این واقعیت را باید قبول کرد که روس‌ها از انرژی به‌عنوان یک سلاح قدرتمند در روابط سیاسی خود در چارچوب معاهدات قانونی و در بهترین زمان ممکن استفاده می‌کنند. مسئولان مسکو در این مسئله به‌ویژه درباره صادرات گاز خود به اروپا برنامه راهبردی ویژه‌ای دارند که پایان قراردادهای آنها با اوکراین در آغاز سال‌های نوی میلادی و در آستانه فصل سرما تنها یکی از نشانه‌های آن است. اروپایی‌ها از نظر مسکو در آغاز سال ۲۰۰۹ نیاز به یک اخطار جدی داشتند. در سال گذشته روسیه بارها به اتحادیه اروپا در مورد مسائلی مانند حمایت از استقلال کوزوو از صربستان یا استقرار سپر دفاع موشکی آمریکا در شرق اروپا هشدار داده بود. مسکو یک بار دیگر با قطع گاز باعث کمبود یا کاهش فشار گاز در ۱۸ کشور اروپایی شد تا اخطار صریح خود را به رهبران اتحادیه اروپا برساند.
هر چند که مقام‌های اتحادیه اروپا ابتدای این مناقشه از بی‌طرفی در این مسئله به‌عنوان یک اختلاف میان دو کشور دیگر صحبت می‌کردند اما یخ زدن کشورهای شرق اروپا و بحرانی شدن اوضاع سرانجام نخست وزیر جمهوری چک را که کشورش ریاست دوره‌ای اتحادیه اروپا را بر عهده گرفته است مجبور کرد به‌عنوان نماینده این اتحادیه وارد عمل شود. عکس العمل دیر اتحادیه اروپا به این مسئله نشان داد که آنها از اهمیت این موضوع غافل شده بودند و با گمان اینکه چانه زنی اوکراین و روسیه به تنهایی نتیجه خواهد داد از مذاکره با روسیه و امتیاز دادن به این کشور طفره می‌رفتند.
پس از این موضوع بار دیگر برای مسئولان اتحادیه اروپا اهمیت روش‌های جایگزین تامین گاز مانند خط لوله نابوکو روشن شد طرح ۸/۵ میلیارد دلاری‌ای که قرار است گاز آذربایجان و ترکمنستان را از طریق ترکیه و منطقه بالکان به اروپای مرکزی برساند. برنامه اتحادیه اروپا این است که طرح این خط لوله تا سال ۲۰۱۰ به پایان برسد اما تا آن زمان آنها روسیه و آتش بس موقت در جنگ گاز را بدون شک فراموش نخواهند کرد.

منبع : روزنامه همشهری