پژوهشی در علل هجرت حضرت معصومه (س)

آیات قرآنی، (۱) حضور زنان را در هجرت مورد تأیید قرار داده است. اینكه زنان هم مانند مردان وظیفه دارند برای حفظ ایمان و حراست از اعتقادات خود، در صورت امكان از حكومت كفر، به حكومت عدل و سرزمین امن پناه ببرند. زنان در مهاجرت به حبشه و مدینه، همراه با مردان حضور داشتند و با عشق و علاقه خالصانه به اسلام و پیامبر(ص)، هجرت را برگزیدند.
در دوران حاكمیت بنی امیه و بنی عباس، زنان سادات و یاران خاندان اهل بیت(ع) نیز مانند مردان به جرم دفاع از ولایت و امامت و شیعه بودن، همواره در معرض آزار و اذیت و ستم مأموران حكومتی قرار داشتند؛ چنان كه مورخان ذكر كرده اند كه در دوران حجاج بن یوسف كه از خون ریزترین حاكمان بود «در زندانهای او سی هزار زن زندانی بودند.» (۲)
فشارهای سیاسی و محاصره اقتصادی حكومت نسبت به شیعیان، گاه به گونه ای بود كه آنها را در سخت ترین شرایط فقر و محرومیت قرار می داد، بخصوص زنان سادات كه در بدترین شرایط زندگی می كردند، به گونه ای كه گفته می شود در عصر متوكل «گاه زنان علوی برای نماز پوشش كافی نداشته و پوششی را چند نفری از یكدیگر قرض گرفته و به ترتیب نماز را به جای می آوردند.» (۳)
در چنین اوضاع و احوالی، زنان علوی با صبر و شكیبایی، مردان خویش را یاری می دادند و با وجود فشارهای حكومت، ایستادگی می كردند. زنان علوی با ارتباط مداوم با یكدیگر و كمك و همیاری به هم و حفظ نظم و انسجام تشكیلاتی، سعی می كردند دردها و رنجها را تحمل كنند.
این زنان، گاه عامل انتقال پیامها و اطلاعات و اموال شیعیان به یكدیگر بودند، چنانكه نقل شده از دوران امام موسی كاظم(ع) تا عصر غیبت، نمونه های فراوانی وجود داشته است كه نقل و انتقال اموال و خمس و زكات، به صورت مخفیانه و توسط زنان صورت می گرفته است.
در میان زنان علوی، دختران امام موسی كاظم(ع) - طبق نقل تاریخ - عموماً فقیه، دانشمند، محدث، پاكدامن، پارسا و پرهیزگار بودند و در میان زنان مدینه به ترویج مباحث علمی و احادیث نبوی هم اشتغال داشتند.(۴) آنان هر یك عالمه هایی بودند كه با نقل روایات مستند و احادیث معتبر، در مورد فضایل امام علی(ع) و عاشورا و... و استمرار ولایت و معرفی امام زمان خویش، ساعی و كوشا بودند. (۵)
در این میان، حضرت فاطمه معصومه(س) همچون اجداد طاهرینش، با تأسی به حضرت زینب(س)، در مقابل تهدید و فشارهای حكومت ظالم علیه خاندان اهل بیت(ع)، علاوه بر فعالیتهای علمی و روایی و بیان احادیث پیرامون شیعه، غدیرخم، ولایت و امامت، در حركتی سیاسی - اجتماعی همراه برادران خویش، به عرصه مبارزه وارد و هجرت را به عنوان عامل اعتراض به وضعیت موجود بر می گزیند.
● دلایل هجرت حضرت معصومه(س)
كسانی كه هجرت را انتخاب می كنند، برای حركت خویش همواره دلایلی دارند كه قابل قبول و توجیه كننده است. در بررسی علل هجرت حضرت معصومه(س) از مدینه به قم، می توان گفت كه وضعیت بحرانی در عرصه های سیاسی - اجتماعی دوران عباسیان در این امر تأثیرگذار بوده و در چنین شرایط و اوضاع و احوالی، حضرت معصومه(س) تصمیم به هجرت می گیرد.
در علل هجرت آن حضرت می توان احتمالهای ذیل را مدنظر قرار داد:
۱) طبق روایات مورخان، حضرت معصومه(س) خواهر امام رضا(ع) و هر دو از یك مادر متولد شده اند. (۶) عشق و علاقه حضرت به امام رضا(ع) از بعد عاطفی و شخصی نبود، بلكه یك عشق و علاقه معنوی میان امام و مأموم و رهبر و راهرو بود، دوری از امام و رهبر و مقتدای گرامی خود برای آن حضرت قابل تحمل نبود، به شوق دیدار آن حضرت راهی مرو شد.
۲) برتری حضرت معصومه(س) در میان خاندان اهل بیت(ع) كه به عنوان فاطمه كبری مشهور بوده است، نشان می دهد كه آن حضرت در جمع خانواده خویش شخصیت معنوی و اثرگذار داشته است. در تاریخ ذكر شده است كه حضرت معصومه(س) به جهت تأثیر بر جمع خانواده و به عنوان اعتراض به عملكرد حكومت و مشروعیت نداشتن حاكمان وقت، هجرت را برگزید. این انتخاب در شهر مدینه و كسانی كه سفر حضرت را می شنیدند، در جمع شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) این سؤال را ایجاد می كرد كه چرا حضرت معصومه(س) خانه و خانواده و زادگاه خود را ترك كردند؟!
۳) حضرت معصومه(س) به علت درایت و كیاستی كه داشت، حركت سیاسی امام رضا(ع) را مورد تجزیه و تحلیل خود قرار داد و در نظر آورد كه ایشان چگونه از خانواده خویش خداحافظی كرد، و چگونه از مدینه خارج شد و چرا از سفر غیرقابل بازگشت و شهادت خویش سخن گفت و آن زمینه منفی را نسبت به حكومت غاصب عباسی ایجاد كرد و خاندان اهل بیت(ع) را آماده دریافت خبر شهادت آن حضرت نمود؛ حضرت معصومه(س) با تحلیل صحیح و با درك اوضاع و احوال دریافته بودند كه دیگر امام رضا(ع) را زیارت نخواهند كرد، لذا به عشق یاری و دیدار امام و برادر بزرگوار خویش جانب خراسان را در پیش می گیرند. (۷)
۴) حضرت معصومه(س) هنگامی كه ملاحظه می كنند پنج تن از برادران امام رضا(ع) قصد دیدار امام را دارند، به قصد سفر و همراهی با آنها، ایشان هم تصمیم می گیرد كه «با پنج تن از برادران خود به سوی خراسان حركت كنند كه به احتمال قوی، این پنج نفر پسرهای حضرت موسی بن جعفر(ع) و برادرهای ابی و امی حضرت رضا(ع) بودند.» (۸)
۵) برخی از مورخان ذكر كرده اند كه حضرت معصومه(س) «یك سال بعد از دوری برادر، مدینه را به قصد مرو ترك كرد. در حالی كه پنج تن از برادرانش فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و برخی از برادرزادگان و تنی چند از غلامان و كنیزان» (۹) آن حضرت را همراهی می كردند. بر همین اساس، حضور اعضای خانواده و امام زادگان به صورت جمعی می تواند میزان اثرگذاری هجرت را در مدینه ارزیابی و به این سؤال كه این هجرتها چرا و به چه انگیزه ای به صورت جمعی انجام شده، پاسخ دهد.
۶) روایت شده كه امام رضا(ع) از مرو، نامه ای به حضرت معصومه(س) می نویسند و به دست یكی از غلامان مورد اعتماد خود می دهند تا آن را به حضرت معصومه(س) در مدینه برساند. آن حضرت بعد از دریافت نامه، آماده سفر می شوند، (۱۰) اینكه محتوای این نامه چه بوده است، چرا امام رضا(ع) این نامه را برای شخص حضرت معصومه(س) می نویسند، در نامه از چه اموری خبر می دادند كه حضرت معصومه(س) همراه برادران خود سفر خویش را تدارك می بینند، از نكات مهم و مبهم تاریخ است، زیرا تنها در یك كتاب آن هم بدون سند ذكر شده است.
۷) حضرت معصومه(س) با درك اوضاع سیاسی و تجربه از عملكرد گذشته حكومت در دوران پدر بزرگوار خویش و شهادت امام رضا(ع)، پیش بینی می كرد كه اوضاع سختی بعد از شهادت امام خویش در مدینه خواهند داشت. عملكرد شقاوت آمیز حكومت را در تعرض به خاندان اهل بیت(ع) به یاد داشتند(۱۱) و غارت اموال و قساوت مأموران حكومت را از یاد نبرده بودند.
احتمال می دادند كه پس از شهادت امام و حامی خویش، خاندان اهل بیت(ع) مورد آزار و اذیت حكومت واقع شوند. لذا قبل از رسیدن خبر شهادت برادر خویش، بهانه لازم را برای خروج از مدینه داشتند، بنا به تكلیف و وظیفه خود و نجات جان اهل بیت(ع) از فرصت استفاده كرده و رنج هجرت را به جان خریدند.
۸) حضرت معصومه(س) طبق روال هجرت علویان برای نجات از ظلم و ستم حكومت و نشر و تبلیغ آیین محمدی(ص) و آشكار كردن چهره نفاق عباسیان و مظلومیت خاندان اهل بیت(ع) و روشن ساختن اذهان جامعه نسبت به امامت و ولایت هجرت كردند، همان گونه كه امام رضا(ع) در طول سفر خویش از مدینه به مرو با بیان سخنان بیداركننده خویش، اذهان جامعه را نسبت به اهل بیت(ع) و جایگاه آنها و نقش امامت در جامعه مسلمانان روشن ساختند.
حضرت معصومه(س) به همراه برادران خویش برای آزادی جهان اسلام از ظلم و جنایت عباسیان و بیان حقایق سیاسی روز و مسایل دینی از هر فرصت به دست آمده برای بالا بردن سطح آگاهی شیعیان استفاده كردند و به همین دلیل بنا به انجام وظیفه و تكلیف الهی خویش، رنج هجرت را به جان خریدند و از وطن و زادگاه خویش دور و با ترك خاندان و دوستان خود، سفر خویش را آغاز كردند.
تاریخ نشان داده كه در طول دوران هجرت حضرت معصومه(س) و شهادت امام رضا(ع) و حضور برادران و برادرزادگان او در نقاط مختلف كشور پهناور اسلامی در سرزمینهای فارس، مصر، شهرری، قم، خراسان، ضمن اعتراض به حكومت غاصب، مردم را همراه خود ساخته و دست به شورش و قیام زدند كه سرانجام هر یك به نوعی توسط حكومت به شهادت رسیدند.
۹) خلا حضور امام رضا(ع) در مدینه بسیار محسوس بود. مدینه بی حضور امام، فضای سرد و خاموشی داشت. خاندان اهل بیت(ع) بدون سرپرست و هر آن انتظار دریافت خبر شهادت مقتدای خویش در خراسان را داشتند. این انتظار جانكاه برای حضرت معصومه(س) قابل تحمل نبود. فضای موجود زمینه لازم را برای هجرت فرزندان امام موسی كاظم(ع) فراهم آورده بود، بهانه دیدار برادر بزرگ از سوی حكومت، امری معقول و موجه به نظر می رسید.
لذا آن حضرت خطرهای سفر و دوری از خانواده خویش را با حركت به سوی سرزمینی امن و زندگی در میان محبان اهل بیت(ع) به جان خرید تا با حضور در فضای گرم و صمیمی دوستداران امامت، تحرك و نشاط با اظهار عشق و علاقه به مقام ولایت و امامت را در جامعه اسلامی گسترش دهند.۱۰) خاندان اهل بیت(ع) با اطمینان از شهادت امام رضا(ع) در خراسان، احتمال سخت گیری از سوی حكومت و حتی اقدام به كشتن فرزندان امام موسی كاظم(ع)، هجرت خود را آغاز كردند.
حضرت معصومه(س) و برادرانش، پیش از شروع درگیری و جلوگیری از خروج آنها، با پیش بینی به موقع، آگاهانه و به قصد روشنگری، مدینه را به سوی ایران ترك كردند. آنها قصد داشتند تا در میان مردمی زندگی كنند كه از همراهی آنها در قیام علیه حكومت عباسی كمك بگیرند.
ایرانیان در دوستی و محبت نسبت به خاندان اهل بیت(ع) مشهور بوده، وجود امام زادگان در ایران این فرضیه را ثابت می كند. بخصوص آنكه می بینیم بیشتر آنها از فرزندان امام موسی كاظم(ع) هستند. فرزندان امام كاظم(ع) و برادران امام رضا(ع) به دلیل روشن ساختن اذهان خفته مردم و آگاه كردن آنها نسبت به اجحاف در حق خاندان اهل بیت(ع) و امت اسلامی و افشاگری علیه حكومت و فراهم كردن زمینه قیامهای شیعی در ایران، هجرت خویش را به ایران آغاز كردند.
این هجرت دسته جمعی در مسیرهای عبور، این سؤال را در اذهان ایجاد می كرد كه چرا خاندان و نوادگان پیامبر(ص)، دوری از سرزمین آبا و اجدادی خویش را برگزیده اند.
گذشت زمان ثابت كرد كه این هجرت چه به موقع و لازم صورت گرفت. بسیاری از برادران امام رضا(ع) و نوادگان پیامبر توسط حكومت به شهادت رسیدند و همین قیامها و شهادتهای پی در پی علیه حكومت غاصب عباسی سبب رسوایی بیش از پیش عباسیان و رشد و آگاهی ایرانیان و دیگر ملل مسلمان می شد.
۱۱) از دوران امام صادق(ع) در شهرهای قم، ری، خراسان و مازندران، كانونهای علویان به صورت منسجم در حال شكل گرفتن بود. حضور هر یك از امام زادگان و سادات در میان شیعیان، باعث تقویت و انسجام بیشتر كانونها می شد كه قدرت بالقوه ای برای شروع قیام و خطر برای حكومت عباسیان به شمار می آمد.
از این رو، حاكمان عباسی با دقت و حساسیت شدید این مراكز را تحت نظر داشتند و سعی می كردند از هرگونه عاملی كه باعث انسجام و اتحاد آنها می شد ممانعت كنند، از سوی دیگر علویان و خاندان اهل بیت(ع) از وجود چنین مراكزی آگاهی داشتند و هنگام هجرت بهترین مكانها و امنترین پایگاهها را شهرهای یاد شده می دانستند، زیرا به عمق محبت آنان نسبت به خاندان عصمت و طهارت به خوبی آگاه بودند، لذا حضرت معصومه(س) با اطلاع از چنین مكانی، برای رهایی از شر حكومت عباسیان و ترویج تشیع و تقویت آن به سوی ایران، هجرت خویش را آغاز كردند.
در این هجرت، پیوستن به امام رضا(ع) و دیدار برادر محبوب خویش و تقویت پایگاه شیعیان و ایجاد تشكیلات قوی هم می توانست در نظر باشد. حضرت معصومه(س) پیش بینی می كردند كه حكومت بعد از شهادت امام رضا(ع) اجازه خروج از مدینه و ارتباط آنها با شیعیان را نخواهد داد و چون می دیدند از نظر حكومت هم بهانه منطقی و قابل قبولی دارند به طوری كه مأموران نمی توانند جلوی خروج آنها را بگیرند.
اما حكومت به این خروج و هجرت با دیده تردید می نگریست و نسبت به آن مشكوك بود. به همین دلیل، نتوانست خویشتنداری كند، لذا چنانكه در روایات آمده در طول مسیر با حمله مأموران حكومتی به قافله خاندان اهل بیت(ع)، عده ای از آنان را از جمله حضرت معصومه(س)، با زهر مسموم و عده دیگری از آنان را در مناطق مختلف ایران همچون شیراز و كاشان و... به شهادت رساندند و این گونه جلو رسیدن آنها به مقصد را گرفتند. یكی از مورخان ذكر كرده است كه: «هارون بن موسی همراه با بیست و دو تن از علویان به سوی خراسان می آمد. بزرگ این قافله خواهر امام رضا(ع) یعنی حضرت فاطمه(س) بود. مأمون به مأموران انتظامی خود دستور داد تا بر قافله بتازند و آنها را مجروح و پراكنده كنند.
هارون نیز در این میان مجروح شد و سپس توسط حكومت به قتل رسید. حتی به حضرت فاطمه(س) نیز در ساوه زهر خورانیده شد كه پس از چند روزی او هم به شهادت رسید.» (۱۲) و برخی دیگر از مورخان هم بر این مسأله اذعان كرده اند كه:«حاكم ساوه كه در آن ایام دشمن سرسخت اهل بیت(ع) بود، به خاندان اهل بیت(ع) حمله كرد و همه همراهان حضرت معصومه(س) را به شهادت رساند. حضرت فاطمه(س) از شدت ناراحتی محزون و بیمار شد و بعد از رسیدن به قم پس از چند روز رحلت كرد.» (۱۳)
۱۲) حضرت معصومه(س) براساس اطلاعات و آگاهی كه نسبت به وقایع آینده داشتند، هجرت را آغاز كردند. در روایات و احادیث بسیاری آمده است كه ائمه(ع) در گذشته خبر از سرزمین پاك و مطهر به عنوان عشق آل محمد(ص) دادند كه بانویی از خاندان اهل بیت(ع) با نام و نشان مشخص در آنجا رحلت خواهد كرد (۱۴) كه محل دفن ایشان محل تجمع عاشقان و شیعیان و محل ترویج و تبلیغ معارف اسلامی خواهد شد.
حضرت معصومه(س) با آگاهی و آمادگی از این تقدیر الهی هجرت خویش را آغاز كردند. در روایات به طور متواتر نقل شده است هنگامی كه حضرت معصومه(س) در ساوه به شدت بیمار شدند، سراغ سرزمین قم را گرفتند و بعد از رسیدن به قم، هفده روز بعد رحلت كردند. (۱۵)
● بركات هجرت حضرت معصومه(س)
هجرت حضرت معصومه(س) به قم از ابعاد مختلف دارای تأثیر بوده است. حضور كریمه اهل بیت(ع) عاملی شد كه مهاجرین علوی و سادات و عاشقان اهل بیت(ع) از نقاط مختلف جهان و ایران به این شهر روی آورند كه به مرور باعث جلب و جذب سرمایه و عمرانی و آبادانی آن شد. ایجاد پایگاه علمی و گسترش فقه جعفری و شیعه اثنی عشری و ایجاد مراكز و حوزه های علمیه در قم، از دیگر ثمره های وجود حضرت است.
قم، با قدمت تاریخی خود در نشر تشیع در جهان اسلام، پرورش نخبگان سیاسی، فقهی و علمی و تربیت علمای مبارز و شجاع، پرورش محبان اهل بیت(ع) سهم به سزایی داشته است. به بركت وجود هشتمین آفتاب تابناك امامت، علی بن موسی الرضا(ع) در «مشهد» و حضرت معصومه(س) در «قم» و به علت قرب و منزلت این عزیزان نزد خداوند یكتا و روح عظیم الهی این بزرگواران، همواره كرامات و الطاف الهی شامل حال ملت ایران شده است. امروزه، یكی از افتخارات ایران اسلامی این است كه به بزرگترین پایگاه نشر و ترویج تشیع در جهان تبدیل شده است. ما ایرانیان هنوز وجود این گوهر ناب و نواده پیامبر(ص) را چنانكه باید و شاید نشناخته ایم. از خدا می خواهیم توفیق معرفت و شناخت آن حضرت را به ما عطا فرماید تا بتوانیم با شناخت و آگاهی، از وجود این گنج گرانبهای الهی، بهره ببریم.
چنانكه امام رضا(ع) در حق آن بانوی بزرگوار فرمودند: «من زارها عارفاً بحقه غله الجنه».
«هر كس كه او را زیارت كند، در حالی كه عارف به حق او باشد، بهشت از آن اوست.» (۱۶)

پی نوشت ها:
۱- سوره نساء آیه ۹۷ و ۹۸/ ممتحنه آیه ۸۰/ احزاب آیه ۵۰/ انفال آیه ۷۲/ و...
۲- محمد بن مسعودی، «مروج الذهب»، ج ۳، ص ۱۶۶
۳- ابوالفرج اصفهانی، «مقاتل الطالبین»، ص ۵۹۹
۴- حسن جلالی عزیزیان، «فرزندان چهارده معصوم(ع)»، ص ۱۶۲
۵- زهرا آیت الهی، «زن، دین، سیاست»، ص ۱۲۸ تا ۱۶۵
۶- محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ص ۳۰۹
۷- احمد بانپور، «زندگی و كرامات حضرت معصومه(س)»، ص ۳۰
۸- میرزا محمدخان، ملك الكتاب شیرازی، ریاض الانساب؛ ص ۱۶۰
۹- علی اكبر مهدی پور، «كریمه اهل بیت(ع)»، ص ۱۷۲
۱۰- همان، ص ۴۹۳
۱۱- شیخ صدوق، «عیون اخبارالرضا(ع)»، ج ۲، ص ۱۶۱
۱۲- محمدعلی روضاتی، «جامع الانساب»، مهر آیین، ص ۵۶
۱۳- محمد حكیمی، «حضرت معصومه(س) و شهر قم»، ص ۴۰
۱۴- قاضی نورا... شوشتری، «مجالس المؤمنین»، ج ۱
۱۵- سیدجعفر آل بحرالعلوم، «تحفهٔ العالم»، ص ۳۶
۱۶- آیهٔ ا... حسین بروجردی، «جامع احادیث الشیعه»، ج ۱۲
فرزانه نیكوبرش

منبع : روزنامه قدس