درباره مسعود جلالی مقدم

▪ متولد ۱۳۳۰ تهران
▪ پایان تحصیلات متوسطه در رشته ریاضی
▪ دریافت مدرك كارشناسی فلسفه محض از دانشگاه تهران
▪ دریافت كارشناسی ارشد در رشته ادیان و عرفان
▪ دریافت مدرك دكترا در رشته معارف اسلامی از دانشگاه آزاد اسلامی
▪ دریافت مدرك دكترای ادیان و عرفان تطبیقی از دانشگاه تهران
▪ مدیر بخش «ادیان، اساطیر و عرفان» دانشنامه ایران در مركز دایرهٔ المعارف بزرگ اسلامی
▪ مدیر گروه ادیان و عرفان (كارشناسی ارشد) دانشگاه آزاد اسلامی
(واحد شهر ری)
▪ عضو شورای علمی مركز گفت وگوی ادیان حوزه های مطالعاتی جهت گیری اصلی ادیان
حوزه های فرعی: فرق اسلامی، عرفان اسلامی، تاریخ، روانشناسی، فلسفه، جامعه شناسی و ...
▪ نگارش مقالات متعدد در دایرهٔ المعارف بزرگ اسلامی و نشریات تخصصی
▪ برخی از آثار او عبارت اند از:
ـ هاله انسانی و رنگ های كوكبی (ترجمه) انتشارات گوتنبرگ، ۱۳۶۴
ـ درسهایی از بینش روانی (ترجمه) نشر یاران شید، ۱۳۶۸
ـ آئین زروانی، مكتب فلسفی ـ عرفانی زرتشتی بر مبنای اصالت زمان، چاپ گوته، ۱۳۷۲
ـ نماز در فرهنگ دوم، مركز تحقیقات، مطالعات… صدا و سیمای جمهوری اسلامی، ۱۳۷۶
ـ تنها بازماندگان خوارج، جستاری در تاریخ و معتقدات اباضیه، نگاه سبز، ۱۳۷۹
ـ درآمدی بر جامعه شناسی دین و آرای جامعه شناسان بزرگ دین، نشر مركز، ۱۳۷۹
ـ سه گام كیهانی، رساله در آئین و یشنو پرستی دین هندویی، نشر مركز، ۱۳۸۰
ـ اسلام، پژوهشی تاریخی و فرهنگی (تألیف گروهی) سازمان چاپ وزارت ارشاد
ـ كرانه های هستی انسان در پنج افق مقدس، تحقیق تطبیقی در انسان شناسی پنج دین بزرگ، امیركبیر، ۱۳۸۴؛ آئین زروانی (تجدید چاپ) امیركبیر، ۱۳۸۴
ـ تاریخچه ادیان و مذاهب در ایران، امیركبیر، ۱۳۸۵
«قرآن كریم به ما خبر می دهد كه در زمان سلیمان پیامبر(ع)، در سرزمین سبا، مردم و دستگاه حكومتی آنجا آفتاب را می پرستیده اند ، اما باتوجه به خصوصیت كاملاً توحیدی اسلام، طبیعی است كه این عمل مردود است: قرآن كریم سجده كردن به سوی خورشید (و ماه) را به صراحت منع كرده است و بسیاری از مفسران چون امام فخر رازی، این آیه را درباره مجوس (و صابئین) می دانند كه خورشید و اجرام نورانی آسمان را قبله گاه خود قرار داده اند. به هر تقدیر، در قرآن مجید مردم سبا و یا كسانی از آنان كه به پرستش خورشید دل خوش داشته و معبودهایی جز خداوند برای خود گرفته بودند، از كافران شمرده شده اند .
از پیغمبر اكرم(ص) نقل كرده اند كه ایشان نماز به آفتاب هنگام طلوع را به كفار نسبت داده اند. در جای دیگر پرستش خورشید و ماه را در كنار پرستش خدایان دروغین (طواغیت) جای داده اند. مؤید این حدیث، نص قرآن مجید است كه پرستش خورشید را گمراهی و برخاسته از فریب شیطان می داند.
پیغمبراكرم(ص) نیز در خبری پرستش خورشید (و ماه) رابه گونه ای با شیطان مربوط دانسته و این فعل را از آنجا كه از قیاس ناشی شده، عملی شیطانی شمرده است.
قرآن كریم در سرگذشت حضرت ابراهیم(ع) در منع پرستش كواكب و اجرام سماوی، چنین استدلال می كند كه خورشید از «آفلین» است و آنچه افول كند نمی تواند معبود باشد. به گفته مفسران آنچه افول كند مُحْدَث است و محدثات شایسته پرستش نیستند. هم در قرآن مجید و هم در احادیث نبوی خورشید، آیتی از آیات خداوند است و جز نشانه كوچكی از قدرت پروردگار چیزی نیست. نام خورشید (شمس) در قرآن ۳۳ بار تكرار شده است. خورشید، از آن خداوند است، چنان كه در قرآن كریم بارها آمده كه هرچه در آسمان ها و زمین است از آنِ اوست و خورشید خود آفریده ای است چون دیگر آفریدگان و پرودگار خویش را تسبیح می گوید: «هرچه در آسمان و زمین است ـ ازجمله خورشید و ماه و ستارگان ـ خدا را سجده می كنند، یعنی مقهور سنن اویند» .
خورشید (و ماه) مُسخّر اراده خداوند است و خدا آنها را برای انسان مسخر كرده است . پیغمبر اكرم(ص) در جایی خورشید را مأمور امر الهی دانسته اند كه جز اطاعت فرمان الهی كاری نمی كند. نظم كنونی حركت خورشید (كه در قرآن كریم از آن به شنا كردن تعبیر شده: ) نیز ابدی نیست و به تقدیر خداوند است؛ ولی با این همه، در قرآن كریم از خورشید با احترام یاد شده و خداوند به آن سوگند یاد می كند . به هر حال، خورشید هرچه باشد، زمانی سرد و خاموش خواهد شد . از پیغمبر اكرم(ص) نقل است كه در روز قیامت خورشید و ماه درهم پیچیده و تاریك (مكوّران) خواهند گردید، چنان كه در آن هنگام، بنا بر قرآن مجید، آفتاب و ماه جمع می شوند و هر دو بی نور خواهند شد. این اشاره ای است به تغییرات عظیم كیهانی در آخرالزمان، و دلیل بر باطل بودن پرستش هر معبودی كه خود مخلوق و فناپذیر باشد.
سرانجام، در اسلام دستور داده شده كه به هنگام كسوف (خورشید گرفتگی) نماز آیات بخوانند و معنای این حكم آن است كه به هنگام حدوث هر نوع حادثه كیهانی ـ همچون همه اوقات دیگر ـ فقط باید به خداوند یكتا توجه داشت....»
نوشته بالا بخش هایی از مقاله بلند مسعود جلالی مقدم در دایرهٔ المعارف بزرگ اسلامی است كه زیر مدخل «آفتاب پرستی» نگاشته شده (منابع مقاله در اصل آن موجود است) و حوزه وسیع مطالعاتی و اشراف بر منابع متعدد پژوهش ادیان را به نمایش گذاشته است. دین پژوهی و اندیشه تطبیقی ادیان گرچه دیرزمانی است كه در حوزه های معرفت دینی و نیز حوزه فلسفه ادیان طرح شده، اما در ایران امروز اندك اند افرادی كه به جد و جهد مسیر تحقیق و مداقه در این دریای وسیع را پی گرفته باشند.شاخص ترین نامی كه در این عرصه در نخستین یادآوری به ذهن خطور می كند، استاد فرزانه دكتر فتح الله مجتبایی است كه درباره او در مهرگان نوشته ایم. مسعود جلالی مقدم نیز راه استاد خویش فتح الله مجتبایی را پی گرفته و در حیطه مطالعاتی اش به شناخت جامع از مقوله پژوهش ادیان دست یافته است.
دكتر مسعود جلالی مقدم در سال ۱۳۳۰ در تهران متولد شد. گرچه تحصیلات متوسطه را در رشته ریاضی به پایان برده بود، اما مجذوب مباحث دین پژوهی شد ودر رشته فلسفه و ادیان و عرفان از دانشگاه تهران دوره های كارشناسی و كارشناسی ارشد را گذراند. او دكترای خود را نیز در دو رشته یكی در رشته ادیان و عرفان تطبیقی از دانشگاه تهران و معارف اسلامی از دانشگاه آزاد اسلامی گرفت.
پژوهش ها و تألیف ها و ترجمه های وی همه در زمینه ادیان است. در میان آثار او می توان به كتاب های آئین زروانی، تنها بازماندگان خوارج، درآمدی بر جامعه شناسی دین، آرای جامعه شناسان بزرگ دین، سه گام كیهانی و...، و همچنین ده ها مقاله در نشریه های علمی - پژوهشی معتبر اشاره كرد. جلالی هم اكنون مدیر بخش ادیان دانشنامه عمومی در مركز دایرهٔالمعارف بزرگ اسلامی و عضو شورای علمی مركز گفت و گوی ادیان است.
كتاب «تاریخچه ادیان در جهان» (نخستین گام در شناخت تاریخ ادیان) تازه ترین ترجمه این محقق و مترجم به شمار می آید. او با ترجمه این كتاب به طور فشرده اطلاعات جامعی را درباره تاریخچه ادیان در جهان در اختیار خوانندگان و علاقه مندان قرار می دهد. جلالی مقدم درباره این كتاب می گوید: « تا امروز در ایران كتاب های متعددی درباره تاریخ ادیان به زبان فارسی به چاپ رسیده است اما جز یك كتاب، هیچ یك از آنها خلاصه نیستند. تنها كتاب خلاصه ای هم كه در این زمینه موجود است از مجموعه كتاب های «چه می دانم» است كه انتشارات علمی به چاپ رسانده است كه آن هم از ترجمه مناسبی برخوردار نیست و بسیار مخدوش است.» به گفته او، هدف از ترجمه این كتاب، شناساندن اجمالی تاریخ ادیان به خوانندگان وعلاقه مندان در این زمینه بوده است.كتاب «آئین زروانی» جلالی نیز به بررسی مكتب فلسفی، عرفانی زرتشتی بر مبنای اصالت زمان می پردازد. این كتاب كه از آثار تألیفی جلالی مقدم است در دو بخش تاریخ، اصول فلسفی و عرفانی آئین زروانی تألیف و تدوین شده است.
به گفته او در این كتاب توضیحاتی به لحاظ تاریخی و فلسفی از مكتب زروانی به خوانندگان ارائه می شود و مباحثی در باره این كه چرا در ایران پیش از اسلام به ثنویت توجه شد و آیا در آن دوران مسأله یگانه گرایی مطرح نبوده است و ایرانیان به سمت مبدأ واحد توجه نداشتند و ... در آن به صورت مبسوط شرح داده می شود.هدف نگارنده از تألیف این كتاب، پاسخ به همه این مجهولات و آشنا كردن خوانندگان با این مباحث بوده است.
در دیباچه این كتاب آمده است: «با این فلسفه و تأثیر دیرپایی كه مكتب زروانی داشته غفلت ایرانیان از آن شاید قابل توجیه نباشد. اكنون در دانشگاه های ما كه فلسفه دوران باستان را تدریس می كنند، به فلسفه ۲۵۰۰سال پیش یونانیان می پردازند؛ جلوتر كه بیایند فلسفه هایی را كه در روم، پیش و پس از آغاز مسیحیت مطرح شد، می آموزند، ولی در همین كلاس ها هیچ خبری از فلسفه های ایرانی نیست گویا در ایران چشمه های تفكر خشكیده بوده و تنها در مغرب زمین اندیشه و فلسفه امكان حیات داشته است.
در این باره باید كاری انجام شود. باید تاریخ قدیم فلسفه و عرفان را دوباره به محك زد. قسمت های ناشناخته و تاریك این تاریخ را باید دوباره روشن كرد و مذهب زروانی در این میان جایگاهی مهم دارد، زیرا از فلسفه ای پیچیده و جالب توجه و زمینه ای عرفانی برخوردار است.» كتاب آئین زروانی نگاهی دارد به مكتب فلسفی - عرفانی زرتشتی بر مبنای اصالت زمان. كتاب حاضر از ۶ گفتار سامان یافته است و گفتارها در جمع به ۱۹ فصل بخش می شود.
موضوع متن بررسی و ریشه یابی آئین كهن ایران (آئین زرتشتی) است به گمان مولف، آئین زرتشت یك آئین بسامان مذهبی بود كه از جهان بینی فلسفی دیرپایی بهره داشت ودر جای جای ایران زمین میان عامه و متفكران پیرو داشت و حدود ۱۵۰۰ سال عمر كرد. نفوذ این آئین از ماوراء مرزهای شمال شرقی ایران كهن تا بین النهرین باستانی ادامه داشت. «كرانه های هستی انسان در پنج افق مقدس» كتاب دیگر جلالی است كه به تحقیق تطبیقی در انسان شناسی پنج دین بزرگ می پردازد و انتشارات امیر كبیر آن را در یك جلد به چاپ رسانده است. این كتاب درباره انسان شناسی است و از نگاه ادیان به ابعاد مختلف انسان می پردازد، به طوری كه از پیدایش انسان تا عناصر سازنده او، احوال و سرانجام انسان مورد بررسی قرار می گیرد.
به گفته جلالی، از آنجا كه بحث انسان شناسی از جمله مباحث مهم فلسفه امروز است، باید بتوان به دور از نگاه فلسفی، با نگاه ادیان نیز به سراغ این موضوع رفت و از این منظر به مسأله انسا ن شناسی نیز پرداخت.
او در این كتاب، افتراق ها و اشتراكات دو دیدگاه فسلفی و ادیان را درباره انسان مورد بررسی قرار می دهد، با هدف آن كه بتواند به دیدگاه جامع دینی درباره انسان دست یابد. جلالی مقدم همچنین تألیف كتاب «گزارشی از تاریخ ادیان و مذاهب در ایران» را به پایان رسانده است. او در این كتاب وضعیت مراحل دین در ایران را در سه بخش پیش از اسلام، از اسلام تا حمله مغول و از حمله مغول تا عصر كنونی مورد بررسی قرار داده است.
جلالی مقدم در حال حاضر به نگارش مقالاتی برای دانشنامه ایران و دایر هٔالمعارف بزرگ اسلامی مشغول است و به عنوان پژوهشگر با بخش ادیان مركز دایرهٔالمعارف بزرگ اسلامی همكاری دارد:«بخش ادیان و عرفان دانشنامه ایران از تیرماه ۱۳۷۷ كار خود را آغاز كرده و از همان ابتدا مدیریت آن بر عهده اینجانب بوده است.
مباحث مربوط به ادیان و اساطیر تمام جهان و عرفان اسلامی در این بخش مطرح می شود. اساس كار برترجمه از منابع معتبر و دایرهٔ المعارف های موثق خارجی است، ولی در مورد عرفان اسلامی قاعده بر تلخیص از مقالات تألیفی دایرهٔالمعارف بزرگ اسلامی است». جلالی در دایرهٔالمعارف بزرگ اسلامی مدخل های آسوریان، آفتاب پرستی، اباضیه، ابتریه، ابراهیم بن بن محمد، بن ابی یحیی، ابن ابی العوجاء، ابن حرزهم، ابن حوشب، ابن عاشر، ابوالعباس، ابن كرامه، ابوحاتم رازی، ، احمد، ابوالحسین بصری، ابوزكریاورجلانی، ابو قره، ابومسلمیه، اشرف جهانگیر و... را نگاشته است. یكی دیگر از آثار جلالی «درآمدی بر جامعه شناسی دین» است. امروزه جامعه شناسی دین جایگاه مهمی در مباحث دین شناسی دارد.
این كتاب كه در سال ۱۳۷۹ توسط نشر مركز به چاپ رسیده، شامل یك دیباچه و ۱۰فصل است. از منظر جامعه شناختی سؤالاتی چند در مورد دین ایجاد می شود. از جمله این كه دین چیست؟ چرا آدمیان دیندارند؟ دین به انسان چه می دهد ؟ دین بر انسان به عنوان یك موجود اجتماعی چه تأثیری دارد؟
و در روابط مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی چه نقشی دارد؟ از جنبه های گوناگونی می توان به بررسی دین پرداخت. اما رویكرد جامعه شناسی درصدد است با دوری از هر گونه پیشداوری و قضاوت به آثار اجتماعی دین در جامعه بپردازد. دین وابستگی شدیدی با یكایك وجوه فرهنگی و نیز سیاسی و اقتصادی دارد و بر آنها تأثیر می گذارد و از آنها متأثر می شود.فصول بعدی این كتاب به رویكرد جامعه شناسی دین اختصاص دارد.
همانطور كه در دیباچه كتاب آمده هدف نویسنده هموار كردن راه دانش دین شناسی در ایران است. آنچه كه در این كتاب درج شده تنها یك گام در این راه است. جدا از محتوای كتاب كه به قول نویسنده تنها یك گام به جلو است، از نظر شكلی نیز لغت نامه، فهرست اعلام و منابع برای مطالعه بیشتر در پایان كتاب عرضه شده است. جلالی مقدم درباره دو موضوع دانش ادیان و گفت وگوی ادیان می گوید: «دانش ادیان و گفت وگوی ادیان هر دو به حوزه دین مربوط اند و دارای اشتراكاتی هستند، اما شیوه عملی این دو متفاوت است.
گفت وگوی ادیان از همان زمان كه جوامع بشری تشكیل شد و انسان ها به نوعی با هم ارتباط پیدا كردند، مطرح شد و شاید حركت جوامع به سمت دهكده جهانی ضرورت گفت وگوی ادیان را واجب تر كرده است. مجاب كردن دیگران، تفهیم و تفهم و نزدیكی و تقرب سه هدف اصلی گفت وگوی ادیان است. در شیوه مجاب كردن دو طرف گفت وگو سعی در پیدا كردن نقاط ضعف طرف مقابل از یك طرف و از طرف دیگر اثبات حقانیت خود دارند كه در عالم اسلام این شیوه گفت وگو احتجاج خوانده می شود.
در شیوه تفهیم و تفاهم نیز كه زمینه عملی برای گفت وگوی ادیان فراهم می آورد، دو طرف گفت وگو هدفشان این است كه شناخت روشن تری نسبت به هم به دست آورند و جنبه معرفتی دارد. گفت وگو با هدف نزدیكی و تقرب جستن نیز جنبه اخلاقی دارد. وقتی دو طرف گفت وگو سعی می كنند اشتراكاتشان را پیدا كنند، همین منجر به شناخت و ارتباط نزدیك تر می شود و از اختلاف ها، دشمنی ها و كینه ها كاسته می شود.وحدت انسانیت، وحدت ایمان و وحدت حقیقت به عنوان مقدماتی است كه از طریق تحقق آن ها وحدت دینی امكان پذیر است.
تا زمانی كه اختلاف های ملی و فرهنگی وجود داشته باشد، سودای رسیدن به وحدت فرهنگی و ادیان نتیجه ای نخواهد داشت؛ چرا كه رسیدن به تساهل و تسامح مقدمات زیادی لازم دارد. رویكردهای مختلفی در بحث های مربوط به دین وجود دارد و نخستین آن، رویكرد كلامی یا الهیاتی به دین است كه تلاشی برای اثبات حقانیت یك دین است. رویكرد بعدی، رویكرد فلسفی است و زمانی كه گرایش به تأیید دین دارد، دیندارانه است.
رویكرد سوم، یعنی پدیدارشناسی را باید رهیافتی خاص غیر از رهیافت محض علمی در نظر گرفت. رویكرد علمی به دین نیز شامل سه بخش است: رویكرد توصیفی كه شخص باید دوره تاریخی خود را توصیف كند؛ چرا كه هیچ پدیده اجتماعی ای بدون تاریخ وجود ندارد، بنابراین، در اینجا بحث رویكرد تاریخی مطرح می شود و از آنجا كه در این مرحله باید مقایسه و تطبیق را هم انجام دهیم، رویكرد تطبیقی یا مقایسه ای به وجود می آید. جامعه شناسی و مردم شناسی دین رویكردهای كمكی هستند.
كتاب world religion dialogue برجسته ترین نمونه جدید شناخت تطبیقی ادیان به شكل گفت وگوی ساختگی است. در این شیوه ساختگی به طرح مسائل و اعتقادات آئین ها و دین های مختلف پرداخته می شود و ۶ نماینده از ۵ دین مسیحیت، اسلام، یهودی، هندو و دو نماینده از دین بودا به گفت وگو می پردازند. جلالی معتقد است دانش ادیان می تواند به شكل گفت وگوی ادیان مطرح شود و همچین گفت وگوی ادیان می تواند معرفت دانش ادیان در بالاترین شكل باشد.

منبع : روزنامه ایران