راویان شیرین زبان تاریخ

از زمان پیدایش رمان تاکنون بیش از ۳ قرن نمی‌گذرد، اما طی همین دوران نه چندان طولانی، رمان به یکی از تاثیرگذارترین عناصر زندگی بشر تبدیل شده است.
رمان با ساخت ساده و قابل فهم خود سخت‌ترین و انتزاعی‌ترین مسائل انسانی را برای همه اقشار جامعه بازگو می‌کند؛ مسائلی که گاه از چشم تیزبین علومی چون فلسفه و جامعه‌شناسی نیز پوشیده مانده است. به عقیده صاحبنظران، رمان زاده بحران و تنش است و از تقابل جامعه سنتی و مدرن شکل می‌گیرد. این بحران در اروپا، رنسانس و در ایران دوران مشروطیت است و این یعنی زمانی که هویت فردی معنا پیدا می‌کند و فرهنگ بورژوایی حکومت فئودالی را کنار می‌زند.
● تاریخ در رمان
رمان اقسام گوناگونی دارد یکی از گونه‌های اصلی و اولیه‌ای که در تقسیم‌بندی‌های موضوعی جای می‌گیرد رمان تاریخی است. اهمیت رمان تاریخی در ایران از آن‌رو است که اصولاً رمان فارسی با رمان تاریخی آغاز می‌شود به عنوان مقدمه بد نیست در اینجا تعریف والتر اسکات، پدر رمان تاریخی را از این‌گونه ادبی ذکر کنیم تا تصویر روشن‌تری از آن در ذهن ترسیم شود:
«رمان تاریخی، دوره‌ای از تاریخ را مایه کار خود قرار می‌دهد که در آن دو فرهنگ ـ‌که یکی در حال مردن و دیگری در حال زادن است ـ در حال ستیز و جدال با هم هستند. رمان تاریخی با استفاده از این دوره، «اشخاص داستانی» را خلق می‌کند و این اشخاص را وامی‌دارد تا در میان «شخصیت‌های واقعی تاریخی» شروع به زندگی و فعالیت کنند و در حوادث واقعی تاریخی شرکت جویند و این اشخاص داستانی از حوادث تاریخی که بر مردم آن دوران تاثیر گذاشته، به شدت تاثیر می‌پذیرند و درباره آن سخن می‌گویند و در نتیجه دوران گذشته از طریق روابط و مناسبات مستقیم و نزدیک این اشخاص به نمایش گذاشته می‌شود (محسن سلیمانی، رمان چیست؟، ص ۳۳)
در واقع نویسنده رمان تاریخی، تخیل و واقعیت را درهم می‌آمیزد تا ضمن آنکه مخاطب با حوادث تاریخی آشنا می‌شود، اسباب سرگرمی او نیز فراهم گردد.
● زایشی از دل بحران
گفتیم که اساساً رمان، زاده بحران است، رمان تاریخی که یکی از اقسام رمان به‌شمار می‌رود نیز از این قاعده مستثنی نیست و اوضاع جامعه در شکل‌گیری آن نقش بسزایی دارد. رمان تاریخی، در اروپای قرن ۱۹ میلادی، همزمان با افول امپراتوری ناپلئون بناپارت و تحت‌تاثیر افکار رمانتیک‌ها به وجود آمد. به عقیده بسیاری از پژوهشگران از جمله گئورک لوکاچ ـ در مقاله‌ای با عنوان «زمینه‌های اجتماعی ـ تاریخی تکوین رمان تاریخی» ـ جنبش‌های سیاسی و شرایط اجتماعی مهم‌ترین عامل پیدایش رمان و به‌ویژه رمان تاریخی می‌باشد آنگاه که انقلاب‌های بورژوایی شدت می‌گیرد و احساسات ناسیونالیستی و ملی‌گرایانه به اوج خود می‌رسد، رمان تاریخی متولد می‌شود و مردم را از پیشینه تاریخی و عظمت و اقتدار گذشته آگاه می‌کند تا با تغییر وضعیت کنونی، آینده‌ای متعالی را برای خود رقم بزند. از آنجا که این افکار در انگلستان زودتر از سایر کشورهای اروپایی به وجود آمد، به ناچار رمان تاریخی در این کشور زاده شد.
والتر اسکان اسکاتلندی (۱۸۳۲ـ ۱۷۷۱ م) نخستین کسی بود که با معرفی رمان تاریخی به ادبیات جهان توانست اصولی را برای آن وضع کند و به عنوان یک هنرمند جریان‌ساز آثاری بیافریند که مورد تقلید بسیاری از نویسندگان واقع گردد.
گرچه رمان تاریخی در انگلستان متولد شد اما بی‌شک کشور فرانسه بستر مناسب‌تری برای تکوین و پرورش آن بود. نویسندگان فرانسوی پس از مطالعه آثار اسکات و باتوجه به پشتوانه عظیم تاریخی خود، دست به آفرینش رمان تاریخی زدند، به‌طوری که به‌زودی، خود را به‌عنوان پرچم‌دار این نوع از رمان معرفی کردند. کار اسکات در فرانسه به‌وسیله نویسندگانی چون الکساندر دوما (پدر) با رمان‌های «سه تفنگدار» و «کنت مونت کریستو»، ویکتور هوگو با رمان‌های «بینوایان» و «نتردام پاریس»، شاتوبریان با رمان «شهدا» و مریمه با رمان «وقایع سلطنت شارل نهم» دنبال شد اما در این بین، آثار الکساندر دوما (پدر) از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار بود، چراکه پس از مدت کوتاهی به زبان‌های مختلف ترجمه شد و با ترجمه این آثار بود که قالبی به‌نام رمان تاریخی در ادبیات جهان معنا پیدا کرد و افراد زیادی را در سراسر دنیا به این شاخه از ادبیات علاقه‌مند نمود.
آثار دوما در ایران نیز با استقبال گرمی مواجه شد و این استقبال، هم از طرف مترجمان صورت گرفت و هم از جانب مردم اما اینکه چرا مترجمان ایرانی بیش از همه به آثار نویسندگان فرانسوی روی خوش نشان دادند، چند علت داشت؛ نخست آنکه زبان فرانسه در آن روزگار، زبان مشترک علم و فرهنگ در اروپا بود، بنابراین برای آشنایی با علم و تمدن غرب، چاره‌ای جز یادگیری زبان وجود نداشت.
علت دیگر آنکه وقتی دولت ایران تصمیم گرفت برای آموزش جوانان خود از مدرسان اروپایی دعوت کند، کشور فرانسه را بهترین گزینه یافت، چراکه این کشور، به‌ویژه پس از اضمحلال امپراتوری ناپلئون از انگلستان و روسیه ـ که طمع آنها به ثروت‌های ملی این سرزمین به اثبات رسیده بود ـ مطمئن‌تر به‌نظر می‌رسید. از سوی دیگر، روشنفکرانی که به کشورهای همسایه تبعید می‌شدند، با شرکت در محافل فرانسوی‌زبان با تمدن این کشور آشنا شدند و این افراد کسانی بودند که بعدها نخستین رمان‌های تاریخی را به فارسی ترجمه کردند.
اعزام دانشجو به اروپا، رونق صنعت چاپ و تمایل درباریان به آثار کشورهای دیگر نیز ورود این محصولات فرهنگی را به ایران تسهیل می‌کرد.
● دروازه های آشنایی با آثار دوما
اکنون ببینیم مترجمان ایرانی چگونه با آثار دوما آشنا شدند و این آثار تا چه حد بر رمان فارسی تاثیر نهاد. این رمان‌ها که ارمغان سفرهای ناصرالدین‌شاه به اروپا بود، به‌وسیله مترجمان در دسترس مردم قرار گرفت.
چیزی که اشتیاق مردم را به خواندن این رمان‌ها افزایش می‌داد، تنها کنجکاوی آنها برای آگاهی از فرهنگ کشورهای اروپایی نبود، بلکه نزدیکی و شباهت ساختاری این آثار با داستان‌های کهن فارسی مانند سمک عیار، حسین کرد، امیر ارسلان و... علاقه مردم را به خواندن آنها برمی‌انگیخت.
در‌واقع رمان تاریخی اگرچه به ظاهر یک قالب جدید محسوب می‌شد اما برای مخاطب ایرانی چندان بیگانه نبود. او در رمان‌های دوما همان عناصری را می‌یافت که در داستان‌های کهن فارسی، بارها و بارها با آن مواجه شده بود؛ رمان‌هایی سرشار از حوادث هیجان‌انگیز با قهرمانانی دلیر و پاکباز که به مقابله با قدرت‌های خودکامه برمی‌خاستند و همواره با زیرکی و مهارت خود، دشمنان را مغلوب می‌کردند. قهرمانانی که مظهر فضیلت و اخلاق بودند.
● زبان ساده زیدان
بجز آثار فرانس، مترجمان ایرانی هنوز هم به ترجمه آثاری که به زبان دین و مذهبشان، یعنی عربی نوشته می‌شد، علاقه نشان می‌دادند. این توجه به‌ویژه از زمانی بیشتر شد که نویسنده شهیر عرب، جرجی زیدان (۱۹۱۴ـ۱۸۶۱م)، به نگارش یک سلسله داستان تاریخی پرداخت. او که بیشتر آثارش در زمینه تاریخ بود، با شیوه نگارش خود، تاریخ را به میان مردم برد.
با وجود آنکه جرجی زیدان یک مسیحی عرب بود، اما با پرداختن به تاریخ جهان عرب با محور اسلام، از یک سو فرهنگ و تمدن اعراب و مسلمانان را به جهانیان معرفی کرد و از سوی دیگر، موجب علاقه‌مندی قشرهای متوسط جامعه به مطالعه تاریخ شد.مترجمان ایرانی با فاصله زمانی کوتاهی از انتشار آثار زیدان، آنها را به فارسی ترجمه می‌کردند. بجز سبک ساده و روان و زبان قابل فهم آثار جرجی زیدان که مترجمان را مجذوب خود کرده بود، عامل مهم دیگری وجود داشت که مخاطبان ایرانی را با این آثار همراه می‌کرد و آن، مبانی مشترک دینی میان اعراب و ایرانیان بود، چرا که مضمون اصلی رمان‌های جرجی زیدان را مضامین دینی تشکیل می‌داد و این پیوند و قرابت تاریخی و مذهبی برای خوانندگان ایرانی خوشایند بود.
همچنین آثار زیدان، معمولا دوره‌ای از تاریخ را در بر می‌گرفت که یک دوران پرهیاهو و پرآشوب تاریخی محسوب می‌شد، مانند حوادث صدر اسلام، روی کارآمدن امویان، واقعه کربلا، قدرت یافتن عباسیان و ... گیرایی این داستان‌ها به خودی خود و همراه شدن آنها با چاشنی تخیل و وجود یک رابطه عاشقانه میان شخصیت‌های اصلی داستان، بر جذابیت آنها می‌افزود و باعث می‌شد که ضعف‌های تکنیکی کار کمتر به چشم بیاید.
استاد مجتبی مینوی درباره ترجمه آثار دوما و زیدان می‌نویسد: «از ترجمه‌هایی که از السنه اروپایی شده بود، «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی»، «خانم انگلیسی یا بلوای هند»، «سه تفنگدار»، «کنت مونت کریستو»، «سر مجوس»، «لارن مارگو»، «ژیل پلاس»، «قلماک» و «تاریخ لویی چهاردهم» و نظایر آن را می‌خواندیم و از کتبی که از تصنیفات جرجی زیدان و غیره ترجمه شده بود، «تاریخ سلمی»، «ارمانوس خاتون مصری»، «خانم شامی»، «هفدهم رمضان» و «آدم جدید» و چند تایی دیگر را قرائت می‌کردیم.
(مجتبی مینوی، پانزده گفتار، ص ۳۴۹)
● تاثیر دوما بر رمان ها ی فارسی
هنوز مدت زیادی از انتشار ترجمه رمان‌های تاریخی دوما و زیدان نگذشته بود که نویسندگان ایرانی به فکر استفاده از این قالب ادبی افتادند. البته اوضاع سیاسی ـ اجتماعی آن روزگار بیش از هر چیز در این امر دخالت داشت؛ زیرا ایران این دوره (قرن ۲۰ میلادی/ اواخر قرن ۱۳و اوایل قرن ۱۴ ق) دستخوش تحولات فراوانی بود و زمان زیادی از رویداد مهمی به نام انقلاب مشروطه نمی‌گذشت. در آن زمان ایران اوضاع چندان مساعدی نداشت و در برزخی میان سنت و تجدد گرفتار بود. فرهنگ و ادبیات نیز که آینه اجتماع هستند، از این شرایط بی‌تاثیر نماندند.
هنرمندان عصر مشروطه، پیوسته در حال کسب تجربه‌های تازه بودند و هر چیز تازه و جدیدی را می‌آزمودند تا از آن برای رسیدن به اهداف خود ـ که غالبا سیاسی بود‌ ـ بهره گیرند. در واقع آنها به دنبال قالب تازه‌ای بودند که به کمک آن افکار و عقاید روشنفکرانه خود را بیان کنند و رمان تاریخی تجربه موفقی بود که توانست آنها را در این زمینه یاری کند. به این ترتیب در مدت کوتاهی رمان تاریخی‌ جای خود را در میان مردم باز کرد و نویسندگان با اتکا به تاریخ شکوهمند و البته پرفراز و نشیب ایران دست به قلم بردند و آثاری در قالب رمان تاریخی به رشته تحریر درآوردند و سعی داشتند با نزدیک کردن نوشته‌های خود به آثار مغرب‌زمین، با شتاب بیشتری در مسیر تجدد گام بردارند. این‌گونه بود که نخستین رمان‌های تاریخی فارسی تحت تاثیر رمان‌های الکساندر دوما و جرجی زیدان نگاشته شد.
مهم‌ترین این رمان‌ها عبارتند از: «شمس و طغرا» اثر محمدباقر خسروی، «عشق و سلطنت» اثر شیخ موسی نثری، «دام گستران» به قلم صنعتی‌زاده کرمانی، «دلیران تنگستان» اثر حسین رکن‌زاده‌آدمیت، «آشیانه عقاب» نوشته زین‌العابدین موتمن و «پهلوان زند» اثر ش. پرتو.

سمیه شیخ زاده
منابع:
۱ـ بالایی، کریستف. پیدایش رمان فارسی. مترجمان: مهوش قدیمی، نسرین خطاط. تهران: معین، انجمن ایران‌شناسی فرانسه، ۱۳۷۷.
۲ـ روزبه، محمدرضا، ادبیات معاصر ایران (نثر)، تهران: روزگار ، ۱۳۸۱
۳ـ ریپکا، یان، تاریخ ادبیات ایران. ابوالقاسم سری، تهران: سخن، ۱۳۸۳
۴ـ سلیمانی، محسن. رمان چیست؟ تهران: نی، ۱۳۷۴
۵ـ صبور، داریوش. از کاروان حله. تهران: سخن، ۱۳۸۴
۶ـ غلام، محمد، رمان تاریخی. تهران، چشمه، ۱۳۸۱
۷ـ کامشاد، حسن، پایه‌گذاران نثر جدید فارسی، تهران، نی، ۱۳۸۴
۸ـ میرصادقی، جمال، ادبیات داستانی، تهران، سخن، ۱۳۸۲
۹ـ میر عابدینی، حسن، صد سال داستان‌نویسی ایران. تهران، چشمه، ۱۳۸

منبع : روزنامه تهران امروز