تصویرتلویزیون‌ و تصور‌ مخاطبان

همان‌گونه که هر یک از انسان‌ها دارای خصلت‌ها، نام، چهره و تیپولوژی خاص خود هستند که آنها را از دیگران متمایز می‌کند، پدیده‌های مجازی نیز دارای هویت و شناسنامه مخصوص به خود هستند که بتدریج و بنا بر عملکرد و کاربردهایی که دارند به این هویتمندی می‌انجامند. از سوی دیگر، انسان‌ها به دلیل قوه تخیل و ذهن تصویرسازی که دارند از اشیا و پدیده‌های بی‌جان پیرامون زندگی‌شان نیز موجودی هویتمند خلق می‌کنند و به آن جان می‌دهند؛ مثل انیمیشن‌هایی که مثلا خانه یا اتومبیل در آن حرف می‌زنند و همچون یک موجود زنده و هوشمند عمل می‌کنند. این تصویرسازی، خاصیت ذهن خلاق و تخیل‌پرور انسان است که سعی می‌کند با پدیده‌ها و اشیای پیرامونش تعاملی پویا برقرار کند. نمونه بارز این میل را می‌توان در صنعت انیمیشن‌سازی پی گرفت. اگر دقت کرده باشید، بیشتر ما از روزهای هفته یا اعداد، تصویر خاصی در ذهن داریم و آنها را به شکل‌ها یا رنگ‌های گوناگون درک می‌کنیم. این مساله را می‌توان به شبکه‌های تلویزیون هم نسبت داد. شبکه‌های سیما اگر چه موجود زنده نیستند و آنها را به عنوان مظاهر و نمادهای فناوری ارتباطی می‌شناسیم، اما آنها یک مفهوم یا پدیده کاملا انتزاعی هم نیستند که صرفا بنا به تعریفی مشخص و از پیش تعیین شده تصویر شوند. شبکه‌های تلویزیونی بنا به عقبه تاریخی، نوع کیفیت برنامه‌ها و سطح و طیف مخاطبانش مستقل از تاویل‌های فردی واجد هویت مجازی و رسانه‌ای ویژه‌ای هستند که از شباهت و اشتراک‌های زیادی بین مخاطبان برخوردارند. نگارنده می‌کوشد در این مقاله تصویر ذهنی خود را از این شبکه‌ها ارائه کند که بدیهی است این تصورات هم شخصی است و هم می‌تواند وجوه مشترکی با تصور خوانندگان این متن داشته باشد. در واقع سوژه متن، واجد خاصیت هرمنوتیکی و تاویل‌پذیر است.
● شبکه یک ـ پیشکسوت و پدر خوانده:
شبکه یک به عنوان قدیمی‌ترین کانال تلویزیونی، جایگاه یک پیشکسوت را در میان شبکه‌های مختلف پیدا کرده و همچون یک پدر و استاد، دارای اقتدار و احترام ویژ‌ه‌ای است. عمومیت برنامه‌های آن و گستردگی دریافت آن در سراسر کشور به لحاظ کمی نیز موجب بزرگی و ابهت آن شده است. به همین دلیل به آن شبکه ملی یا سراسری نیز می‌گویند. بسیاری از برنامه‌های سیما در ژانرهای مختلف تلویزیونی برای اولین بار از این شبکه پخش شده است و بسیاری از مخاطبان بویژه میانسالان و قدیمی‌ترها نسبت به آن دارای نوعی حس نوستاژیک هستند؛ مثلا هیچ‌یک از بخش‌های خبری جایگاه و منزلت اخبار ۲۱ شبکه اول را در میان مردم پیدا نکرده و حتی تاسیس شبکه خبر هم نتوانسته موقعیت این بخش خبری را نزد مخاطبان تنزل دهد و کمرنگ کند یا مثلا برنامه ورزش و مردم با این‌که برنامه‌های متعدد و جذاب‌تر ورزشی بویژه در شبکه سوم تولید شد، اما همچنان از یک جایگاه و ارزش تاریخی برخوردار است. در واقع برخی آیتم‌ها و برنامه‌های یک شبکه به کلیت و ماهیت آن شبکه اصالت و هویت می‌بخشند. زمانی شبکه‌های تلویزیونی اینقدر گسترده نبود و هر شبکه‌ای برای خود آیتم سینمایی تاسیس نکرده بود، فیلم‌های عصر جمعه بود که علاقه‌مندان به سینما را بر سر ذوق می‌آورد و بعدها تولید برنامه هنر هفتم به شکل تخصصی‌تری به نیاز علاقه‌مندان خاص سینما پاسخ می‌داد. در زمان جنگ نیز برنامه‌هایی مثل روایت فتح و اخباری که از جبهه گزارش می‌دادند، متعلق به این شبکه بود. سخنرانی رهبران دینی و سیاسی و اطلاعیه‌های مهم نیز هنوز از این شبکه پخش می‌شود. بسیاری از هم‌نسلان ما دوران کودکی خود را با کارتون‌ها و برنامه کودک شبکه اول به یاد می‌آورند. همچنین دلتنگی عصر‌های جمعه با برنامه گزارش هفتگی این شبکه عجین بود. مجموع این عوامل و عناصر هویت مقتدرانه و پدرگونه‌ای به این شبکه تلویزیونی داده که همچون فرزند اول خانواده دارای جایگاه ویژ‌ه‌ای نزد مردم است. به عبارت دیگر باید گفت تاریخ تلویزیون با شبکه یک آغاز می‌شود.
● شبکه ۲ - برادر بزرگتر
شبکه ۲ به دلیل دوستی و هم‌نسل بودن با شبکه یک برای من شبیه به عمو یا برادر بزرگ‌تر است. برخی سریال‌های ایرانی و خارجی و برنامه‌های علمی بیشتر از این شبکه پخش می‌شد و در مقایسه با شبکه یک تنها رقیب حرفه‌ای‌اش بود، نخبه‌گراتر بود و عمومیت کمتری داشت. در دهه اخیر ۳ برنامه از شبکه ۲ به موقعیت آن امتیاز بیشتری بخشید. یکی برنامه گفتگوی خبری با اجرای مرتضی حیدری و دیگری برنامه صبحگاهی مردم ایران سلام و برنامه خبری ۳۰/۲۰ بود که باعث انتخاب این شبکه از سوی مخاطبان میان شبکه‌های مختلف شد. سال‌ها بعد که شبکه سوم به خانواده کانال‌های تلویزیونی اضافه شد، شبکه ۲ در میان اقتدار شبکه یک و پویایی شبکه ۳ کمتر دیده شد. اما همین مساله باعث شد شاهد تحولات و تنوع بیشتری در این شبکه باشیم. در زمانی که شبکه تلویزیون دوتایی بود، اخبار شبکه دوم در ساعت ۳۰/۲۳ فرصتی بود تا آنانی که خبر ۲۱ شبکه یک را ندیدند، به این شبکه مراجعه کنند. یکی دیگر از برنامه‌های پر طرفدار این شبکه برنامه دیدنی‌ها بود که مخاطبان زیادی را جذب خود می‌کرد. در نهایت حس من این بود که شبکه ۲ زیر سایه شبکه یک قرار داشت که بعدها به دلیل توسعه شبکه‌های سیما و رقابت شبکه‌ای، روند رو به پیشرفتی را آغاز کرد. ولی به طور کلی شبکه ۲ شبکه‌ای مظلوم و در حاشیه است.
● شبکه ۳ - ‌جوان و با نشاط
شبکه ۳ اولین شبکه تازه تاسیسی بود که پس از سال‌ها به شبکه تلویزیونی کشور پیوست و با تولدش هم راه را برای تولد شبکه‌های دیگر باز کرد و هم به رقابت‌ شبکه‌ها دامن زد. شبکه ۳ هم به لحاظ عمر حرفه‌ای و هم محتوای برنامه‌هایش، شبکه‌ای جوان به حساب می‌آید که نسبت به ۲ شبکه قبلی وجوه سرگرم‌کنندگی بیشتری دارد و متعلق به اوقات فراغت است. پخش زنده مسابقات ورزشی بویژه فوتبال و همزمان شدن آن با رشد موسیقی پاپ و ساخت کلیپ و نماهنگ در این زمینه که با مخاطبان این شبکه سنخیت بیشتری داشت، همچنین افزایش ساخت سریال‌های طنز ۹۰ شبی از این شبکه با توجه به جوان بودن جمعیت کشور، شبکه ۳ را به رقیبی سرسخت برای ۲ شبکه قبلی بدل کرد. با ساخت برنامه‌های جدید ورزشی مثل برنامه ۹۰ این شبکه به مرجع برنامه‌های ورزشی تبدیل شد که در مقایسه با برنامه‌های مشابه از فضای دموکراتیک‌تری برخوردار بود و جذابیت بالایی داشت. طیف مخاطبان جوان این شبکه موجب شد بیشتر ژانرهای تلویزیونی در این کانال از نشاط و پویایی بیشتری برخوردار باشند حتی بخش خبری ساعت ۱۰ شبکه ۳ نسبت به شبکه‌های دیگر به پوشش و انتشار اخبار جذاب و جوان‌پسندتری می‌پردازد که طرفداران زیادی هم دارد. در نهایت این‌که شبکه ۳ تصویر زنده و پر تحرک تری در ذهن من دارد، حتی اگر چندان به تماشای آن ننشینم.
● شبکه ‌۴ - آشتی فرهیختگان با تلویزیون
تلویزیون به عنوان قدرتمندترین ابزار صنعت سرگرمی همواره مورد نکوهش روشنفکران قرار داشت و فرزانگان از تماشای آن به دلیل عوام زدگی و سطحی بودن اجتناب می‌کردند؛ اما تاسیس شبکه ۴ کمی از این بدبینی کاست و به آشتی این قشر با جعبه جادو کمک کرد. برنامه‌هایی که در این شبکه تولید و پخش می‌شد، حال و هوای متفاوتی در مقایسه با شبکه‌های دیگر برخوردار بود و سعی می‌کرد با تهیه برنامه‌های علمی و فرهنگی و هنری به نیازهای مخاطبان خاص پاسخ دهد. لذا در این شبکه دیگر از برنامه‌های سرگرم‌کننده و لایت خبری نبود و حتی در اوایل کار هیچ تبلیغات بازرگانی‌ هم از آن پخش نمی‌شد، شبکه‌۴ با تولید برنامه‌های علمی و مستند، گفتگوها و میزگردهای تخصصی، سینما ۴ و پوشش خبری همایش‌های علمی طیف محدودتری از مخاطبان اما فرهیخته‌تر را به خود جذب کرد. البته در حال حاضر با گسترش و تنوع برنامه‌های این شبکه و افزایش تحصیلکردگان و دانشگاهیان در جامعه دامنه مخاطبان این شبکه نیز گسترش یافته است. این شبکه اکنون تلاش می‌کند در حین تولید برنامه‌های فرهنگی برخی عناصر مخاطب‌پسند و جاذبه‌های تلویزیونی را به آن اضافه کند تا در رقابت شبکه ‌ها بر سر جذب مخاطب بیشتر عقب نماند. برنامه دو قدم مانده به صبح نمونه‌ای از این دست است. یکی دیگر از ویژگی‌های شبکه ۴ این بود که زمانی که هنوز شبکه‌ها برای اعلام برنامه مجری داشتند، فاقد مجری و گوینده بود و در نهایت این که شبکه ۴ با توجه به این‌که زمان چندانی از تولدش نمی‌گذرد، ولی به دلیل محتوی و ماهیت برنامه‌هایش گویی، در مقایسه با شبکه‌های دیگر مسن‌تر و پخته‌تر است و از احترام و منزلت والایی برخوردار است. شبکه ۴ در ذهن من همچون استاد پیر فرزانه‌ای است که باید پای سخنان حکیمانه اش نشست و تلمذ کرد.
● شبکه ۵ ‌- شبکه‌ای شدن قومیت‌ها
۴ شبکه‌ای که از آنها سخن گفتیم، در عین تفاوت یک ویژگی مشترک داشته اند و آن ملی بودن آن به لحاظ جغرافیایی و محتوایی بود، اما شبکه ۵ با تولدش به قومی و محلی شدن تلویزیون کمک کرد استانی بودن این شبکه ب اعث شده است مخاطبان قومی در کنار مخاطبان ملی متولد شوند این شبکه توانست با تنوع زبانی و فرهنگی به تکثر و تنوع تلویزیونی یاری رساند و شاید از این منظر در نقطه مقابل شبکه یک قرار بگیرد به این معنی که شبکه یک شبکه ملی و شبکه ۵ شبکه استانی تعریف شد. در واقع با توجه به معیارهای جغرافیایی ما دارای ۲ شبکه هستم یک و ۵. از سوی دیگر، شبکه ۵ تنها شبکه‌ای است که دارای شعبه در سراسر کشور است که هر یک از این شعبه‌ها برنامه‌های خاص خود را متناسب با نیاز منطقه ارائه می‌کنند و بعکس شبکه‌های دیگر به شکل غیر متمرکز ارائه می‌شود، لذا شبکه ۵ در ذهن من شبیه یک بانک تصویری و نوعی ایرانشناسی است.
● شبکه خبر- شیپورچی
تخصصی‌ترین شبکه تلویزیون به لحاظ رسانه‌ای شبکه خبر است، شبکه‌ای که یکی از آیتم‌های مهم تلویزیونی یعنی اخبار را به اندازه یک شبکه بسط داده است. اوایل احساس می‌شد شبکه ویژه خبر که صرفا به پخش اخبار بپردازد، هم خسته کننده می‌شود و هم تامین اخبار آن کار دشواری است؛ اما تغییر و تحولات روز افزون جامعه جهانی و تنوع موضوعات خبری و علاقه مخاطبان به کسب آگاهی از دنیایی که در آن زندگی می‌کنند در روند این شبکه مشکلی ایجاد نکرد و رشد حرفه خبرنگاری در کشور به همراه تخصصی کردن بخش‌های مختلف خبری طیف‌های مختلفی از مخاطبان را مجذوب خود کرد؛ به طوری که بسیاری از افراد که حوصله یا انگیزه تماشای شبکه‌های دیگر را ندارند، به این شبکه رجوع می‌کنند. وجود تحلیل‌ها و تفسیرهای خبری و گفتگو‌های تخصصی در شبکه ۶ در تکامل و تحول بخش اخبار در تلویزیون تاثیر فراوانی داشته است. لذا شبکه خبر شبیه یک دایره‌المعارف یا روزنامه یا خبرگزاری می‌ماند و زنده بودن بیشتر قسمت‌های آن به پویایی این شبکه کمک کرده و به خبررسانی سرعت بیشتری بخشیده است.
● شبکه قرآن - شبکه دینی
تنها شبکه‌ای که از موضوع واحد و مشترک برخوردار است، شبکه قرآن است که در میان شبکه‌های گوناگون تلویزیون دارای جایگاه و منزلت مقدسی است که علاوه بر هویت رسانه‌ای دارای هویت دینی و ایدئولوژیک نیز هست و تفاوت آن با دیگر شبکه‌ها مثل تفاوت مسجد با ساختمان‌های دیگر است. شبکه قرآن را همچنین می‌توان شبکه مذهبی نامید که با توجه به گستردگی مخاطبان مسلمان می‌تواند طرفداران زیادی پیدا کند، به شرط این‌که در کنار محتوای ارزشمند آن به فرم تکنیکی و صورت‌بندی رسانه‌ای برنامه توجه شود. لذا شبکه قرآن به نظر من شبیه یک مسجد و مکان مقدس است.
● شبکه آموزش - کلاس و معلم
آموزش و انتقال میراث فرهنگی همواره به عنوان یکی از وظایف و رسالت‌های رسانه تلویزیون شناخته شده است و بویژه پس از انقلاب بر تبدیل شدن صدا و سیما به دانشگاه عمومی تاکید فراوانی شده است. شبکه ۷ یا شبکه آموزش، پاسخ عملی به این خواسته است که سعی می‌کند به آموزش مجازی و از را دور دانشجویان بپردازد. کارکرد آموزشی و جامعه هدف این شبکه البته مخاطبان محدودی را برای این شبکه رقم زده و به دلیل وجوه آموزشی بودن نیز شاید یکی از خشک‌ترین و رسمی‌ترین شبکه‌های تلویزیونی باشد، لذا تصور من از این شبکه، کلاس و مدرسه است. هریک از شبکه‌های تلویزیونی با توجه به سابقه تاریخی، عملکرد، نوع خدمات و برنامه‌هایی که ارائه می‌کنند و طیف مخاطبانی که دارند، در ذهن ما دارای هویت و شخصیت ویژه‌ای هستند و سیمای خاصی را در خیال ما تداعی می‌کنند. البته این تصورات با توجه به تنوع سلیقه‌ها و تکثر مخاطبان متفاوت است، اما وجود خارجی دارد. این هویت بخشی درباره شبکه‌های رادیویی هم صادق است و جالب‌تر آن‌که هویت انسان معاصر در سلطه جهان شبکه‌ای شده کنونی خود هویتی رسانه‌ای و شبکه‌ای است.

سیدرضاصائمی
http://ssaemi.blogfa.com