عوارض نوسازی

در مقابل این نظر، برخی معتقدند که استقبال مردم از خاتمی و پروژه ی توسعه ی سیاسی معلول چالش های سیاسی، فکری، اداری و اقتصادی دهه ی قبل از آن بود که در نتیجه ی شکاف نسلی، تحول فکری، افزایش آگاهی های سیاسی و اجتماعی اقشار جوان و تحصیل کرده ایجاد شده بودند.(۱)
معتقدین به این دیدگاه، از منظر تحولات اجتماعی و دگرگونی های ساختاری- اجتماعی به بحث هایی همچون بالا رفتن خواست مردم برای مشارکت و جامعه ی مدنی می پردازند که با ایجاد علایق و سوابق جدید، جامعه را از حالت ثبات و تعادل خارج کرد. در حالی که تحولات فکری و اجتماعی، تحت تأثیر سیاست های نوگرایانه، جامعه را به سوی گرایش های باز می برد، بخش های دیگری از جامعه به صورتی توجیه نشده و داوطلبانه به مقابله با آنچه بی هویتی و تهدید تلقی می کرد، می پرداخت.
نارضایتی ها و شکاف ایجاد شده در چارچوب نظریه ی عوارض نوسازی در بالا بردن انتظارات و توقعات فرهنگی و سیاسی افراد می تواند تبیین شود. براساس این دیدگاه، گسترش تحصیلات متوسط و عالی، مطبوعات، افزایش سازمان های دولتی و غیردولتی و ارتباطی، انتظارات فراوانی برای اقشار مختلف جامعه ایجاد کرد، در حالی که نهادهای دولتی و غیردولتی قادر به پاسخگویی و جواب دادن به این انتظارات و توقعات ایجاد شده نبودند و در انتخاب ها و تصمیم ها توجهی به نظر و خواست های آنها نمی شد.
«انتظار می رفت با افزایش دگرگونی در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی بویژه افزایش در نرخ سواد، تعداد مراکز آموزشی، تحول فکری و آگاهی های سیاسی و اجتماعی شهروندان، مشارکت سیاسی و اجتماعی به تدریج افزایش یابد و آزادی های اساسی و مشروع نیز به تدریج نهادینه گردد، ولی در عمل مشارکت و آزادی ها، حتی در سطح نسبی آن عینیت نیافت و انسداد سیاسی نسبی بر کشور حاکم شد.» (۲)
این دیدگاه اگرچه در حوزه ی سیاست و موضوع مشارکت و افزایش آن در روند توسعه مطرح است، ولی نمی توان آن را با چالش های فرهنگی و بحران هویت ایجاد شده، جداگانه تلقی کرد و می توان هر دو را تحت عنوان زمینه های اجتماعی و سیاسی تصور کرد.
«... اندک اندک مردم به تماشاگران فیلمی تبدیل شدند که در کارگردانی و در نویسندگی سناریو و حتی در تعیین موسیقی متن و هنرپیشه های آن چندان سهم و نقش نداشتند. تنها واکنش شان این بود که عده ای از آنان از پاره ای از صحنه های فیلم دچار شعف و خرسندی شده، عده ی دیگرشان از همان صحنه رنج می بردند و آه و فغان بر می کشیدند.» (۳)
شرایط اقتصادی و اجتماعی پیش آمده، فقدان انضباط مالی، ریخت وپاش دستگاه های اقتصادی و سرازیر شدن درآمدهای گسترده و ثروت های کلان به طبقه ی مدیران نوخاسته نوعی بدبینی در جامعه ایجاد کرده بود. سیاست تعدیل و اجرای توصیه های بانک جهانی آثار نامطلوبی بر زندگی طبقات و اقشار کم درآمد جامعه بجا گذاشته بود و برعکس رانت خواری، تجارت دلالی و افزایش فقر نسبی، در برخی نقاط حاشیه ای شهرهای بزرگ نارضایتی ایجاد کرده بود. این واقعیت در حالی بود که افزایش آگاهی های عمومی مردم، افزایش آموزش، باسوادی و وسایل ارتباطی نسبت به شرایط جامعه بالا می رفت.
تغییر شایان توجه دیگری که در دهه ی سازندگی ایجاد شده بود، تغییر در نیروی انسانی جامعه بود. براساس آمار، در دهه ی دوم انقلاب رشد چشمگیری در نرخ باسوادی مردم ایجاد شد. در سال ۱۳۷۵ یعنی یک سال مانده به رخداد دوم خرداد باسوادی حدود ۲۰ درصد نسبت به سال ۱۳۶۵ افزایش یافته بود و افزایش نرخ باسوادی جمعیت شهرنشین نسبت به روستائیان حدود ۱۶ درصد بود.(۴) در طی این مدت، رشد کمی دانشجویان، مراکز آموزش عالی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشدی بالای چهارصد درصد پیدا کرده بود.
«وجود دو میلیون دانشجوی مراکز آموزش عالی پراکنده در سطح کشور، نشان دهنده ی ظهور گروه مرجعی مهم در تحولات جامعه ی ایران است. این امر با خردگرایی رو به رشد جامعه همخوانی و هماهنگی کامل نشان می دهد. در دوم خرداد گروه مرجع یاد شده در شکل دهی به رأی مردم نقش بسزا ایفا نمود.»(۵)
ساختار جمعیت فعال ایران به طور کلی بسیار جوان بود، به طوری که بیش از ۴۰ درصد کل جمعیت در گروه سنی کمتر از ۱۵ سال و بیش از ۶۰ درصد کل جمعیت در گروه سنی کمتر از ۲۵ سال قرار داشتند. در شرایطی که نزدیک به ۲۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در مقاطع مختلف در حال تحصیل بودند، ورود نسبی آنها به بازار کار تعادل عرضه و تقاضای این بازار را برهم زده بود.
در حوزه ی فرهنگ، در حالی که از یک سو بر سینماها، فرهنگ سراها، کتاب فروشی ها و مراسم جشن و شادی نوعی محدودیت اعمال می شد، بخش های عمده ای از جامعه در جهت عکس این محدودیت ها عمل می کردند. مطبوعات، تعداد کتاب ها و روزنامه ها افزایش یافته بود. در عرصه ی سینما، محصولات جدید با گرایش های جدید پدید می آمدند. تولید و اکران فیلم هایی همچون نوبت عاشقی، شب های زاینده رود، ای ایران و آژانس شیشه ای بیانگر دگرگونی های ارزشی در این حوزه بود. هنجارها و اولویت های مدرن مادی و معنوی از سوی سیاست گذاران فرهنگی و طبقات بالا و میانه ی شهرها، گسترش می یافت. مصرف گرایی، مدرک گرایی، تجمل گرایی، روابط باز در رفتارها و برخوردهای جنس های مخالف، شیفتگی به غرب، شادی های جدید، دگرگونی در چگونگی گذراندن اوقات فراغت، جلوه هایی از تغییرات فرهنگی و فکری ایجاد شده در جامعه بودند. جوانان و نوجوانان در عرصه ی روابط اجتماعی، معاشرت ها و نحوه ی پوشش و آرایش رنجیده شده بودند. پیروی از گروه ها و سمبل های فرهنگی غربی مثل رپ و متالیکا در خیابان های شهرهای بزرگ مشاهده می شدند و مرجعیت آنها از گروه های سنتی به گروه های مدرن تغییر یافته بود.

به قلم : دکترجهاندارامیری
۱ . خلیل سردار آبادی، «گذار به توسعه ی سیاسی»، مجله ی آفتاب، شماره ی ۲۲، دی و بهمن ۱۳۸۱، ص ۴۸
۲ . «زمینه های اجتماعی- اقتصادی رخ دادن دوم خرداد»، مجله ی آفتاب، شماره ی ۲۲، بهمن ۱۳۸۱، ص ۵۲
۳ . محمدرضا تاجیک، جامعه ی امن در گفتمان خاتمی، نشر نی، تهران، ۱۳۷۹، ص ۹۴
۴ . «زمینه های اجتماعی- اقتصادی رخ دادن دوم خرداد»، پیشین، ص ۵۱
۵ . پرویز پیران، «تحلیل هایی جامعه شناسانه از واقعه ی دوم خرداد»، ص ۳۴

منبع : روزنامه کیهان