افسونگری پروین‌

شناخت بشر از خوشهِ انگور‌مانند ستارگان پروین به‌دوران باستان بازمی‌گردد. درحالی که تصویر پروین را می‌توان حتی در نخستین نقاشی‌ های بشر از آسمان شب یافت، این خوشهِ بارز هنوز پُر رمز و راز و دستمایه پژوهش‌های اخترشناسی است تا ماهیت ابر گاز و غبارِ در بر گیرندهِ آن و برهم‌کنش آن با ستارگان پروین شناخته شود. این مقاله مروری است بر درک ما از خوشه پروین از اسطوره‌ها و ادبیات تا اخترفیزیک امروز.
شامگاه ۱۹ اکتبر سال ۱۸۵۹، اِرنِست ویلهِلم لِبرِشت تمپِل (۱۸۲۱-۱۸۸۹)، کارمند لیتوگرافی، تلسکوپ ۴ اینچی خود را برای یک شب رصدی در اِی­وان یک کاخ وِنیزی برپا کرد. او از سرزمین ساکسون‌ها (بخشی از آلمان امروز) برای تجربه ‌اندوزی در تجارت به‌ایتالیا سفر کرد، اما دلباخته نجوم شد.
در آن شب، با طلوع ماه تَثلیث از شرق، تمپِل تلسکوپ خود را به‌طرف خوشه معروف هفت خواهران، پروین، نشانه رفت. همان‌طور که ناحیه اطراف ستاره نورانی مِروپ را بررسی می‌کرد متوجه لکه نورانی محوی شد- یک سحابی. دیگر اخترشناسان چندان متقاعد نشده بودند، ولی طولی نکشید که رصدگران بسیاری سحابی بودن آن را تأیید کردند. تقریباً یک قرن پیش از آن، شکارچی بزرگ دنباله‌دارها، شارل مسیه، پروین را با شماره ۴۵ (۴۵(M به‌فهرست رو به‌افزایش خود اضافه کرد. قصد مسیه از اضافه کردن این خوشه به‌فهرستش بیش از آنکه جلب‌توجه جستجوگران دنباله‌دارها در آینده باشد، پُرکردن فهرست بود. اوهیچ اشاره‌ای به‌سحابی در این ناحیه نکرد. تا سال ۱۸۸۵ ، زمانی که نخستین عکس‌ها را از خوشه پروین گرفتند، شکوه واقعی این خوشه آشکار نشده بود.
شناخت ما از پروین بی‌گمان سابقهِ کهن‌تری از رصدهای قرن نوزدهم دارد؛ سابقه‌ای که در تمام فرهنگ‌های کهن زمین پیدا می‌شود. اسطوره و رازی که هفت‌خواهران را در بر گرفته به‌اندازه سحابی بازتابی اطراف ستاره‌های آن زیباست. در عصر اساطیر، شکارچی بزرگ عاشق دخترانِ اطلس و پلیون (اساطیر یونانی) می‌شود. بانوان جوان، آلسیون، مِروپ، کالائِنو، تایگِتا، استروپ، اِلِکترا، و مائیا نام داشتند. پیشنهادهای شکارچی، دختران را مُنزَجر کرد اما او پافشاری می‌کرد. زِئوس برای نجات بانوان جوان، آنها را به‌ کبوترانی تبدیل کرد تا برای امنیتشان به‌آسمان پرواز کنند. افسانهِ زئوس و هفت‌خواهران یکی از نخستین ارجاعات به‌این خوشه است. چینی‌ها رصد آن را در سال ۲۳۵۷ پیش از میلاد ثبت کرده‌اند، درحالی که هِسیود، تاریخ‌نویس یونانی، دراثر خود طالِع در حدود ۷۰۰ پیش از میلاد به‌آن اشاره کرده است. او این گروه ستاره‌ها را <هفت خواهر طوفانی> نامید.
توجه به‌خوشه پروین ممکن است حتی به‌گذشته‌های دورتر برگردد. چپاولگران آثار باستانی، در دهه ۱۹۹۰ میلادی در آلمان، یک شیء عصر مِفرَغ پیداکردند. این دست‌ساخته، که به‌نام قرص آسمان نِبرا معروف شده است، بین اخترشناسان و باستان‌شناسان هیجان برانگیخت. صفحه مفرغی با قطری حدود ۳۲ سانتی‌متر متعلق به‌حدود ۱۶۰۰ سال پیش از میلاد است. به نظر می‌رسد تزیینات طلایی در آن ماهِ کامل و هلال ماه را نشان می‌دهند. روی قرص آسمان همچنین تصویر <کَشتی خورشید>، ستاره‌های پراکنده و گروهی از هفت ستاره طلا‌یی -که ممکن است نشان‌دهنده خوشه پروین باشد- دیده می‌شوند. اگر این تعابیر درست باشد، احتمالا‌ً قرص آسمان کهن‌ترین نقشه جیبی آسمان موجود است. یعنی رصدگران باستان، تقریباً ۹۰۰ سال پیش از این که هسیود تقویم منظوم‌اش را بنویسد، خوشه پروین را نشانگر تقویم خود قرار داده بودند.
هزاره‌های بی‌شماری بومیان استرالیا زیر آسمانی پُرستاره‌تر و تاریک‌تر از آنچه امروز ممکن است تصور کنیم زندگی می‌کردند. هزاران سال پیش، در زمانی که <دوره رویاها> نامیده می‌شد، این مردم خوشه پروین را در اوایل دسامبر (نیمهِ آذر) کمی پس از غروب خورشید درحال ارتفاع گرفتن می‌دیده‌اند. سپس دور آتش می‌نشستند و داستان‌هایی از هفت بانو می‌گفتند -درست مانند اساطیر یونان- که مردی هوسباز آنها را تعقیب می‌کرد. در اینجا مرد یکی از ستاره‌های درخشان کمربند شکارچی بود. آن هفت بانو برای فرار به‌صورت آتش در‌آمدند و به‌سوی آسمان زبانه کشیدند. تعقیب و گریز اما همچنان ادامه دارد چون ستاره‌های کمربند جبار همیشه در همان نزدیکی‌اند.

ریموند شلینسکی‌

منبع : ماهنامه نجوم