دزد خاموش سلامت جوانی

پوکی استخوان (Osteoporosis) بیماری استخوانی شایعی است که سبب تضعیف استخوان ها می شود. تضعیف استخوان به شکستگی ستون مهره ها، لگن و مچ دست به دنبال افتادن یا حتی عطسه و سرفه منجر می شود. در ایالات متحده حدود ده میلیون نفر که حدود ۸۰ درصد آنها زن هستند از این بیماری رنج می برند. از هر دو زن یکی شکستگی ناشی از پوکی استخوان را در طول عمر خود تجربه می کند. خوشبختانه این بیماری قابل پیشگیری و درمان است.
● سبب شناسی
استخوان بافت زنده یی است که به طور عمده از پروتئینی به نام کلاژن تشکیل شده است و رسوب فسفات کلسیم سبب سختی آن می شود. استخوان های ما به طور مکرر در طول زندگی بازسازی می شوند، یعنی استخوان های قدیمی جذب شده و استخوان های جدید رسوب داده می شوند. در دوران کودکی، استخوان های جدید بیشتری تشکیل شده و استخوان های قدیمی کمتری جذب می شوند. استخوان ها در سی سالگی بیشترین سختی و استحکام را دارند. بعد از این سن، جذب استخوان های قدیمی بیشتر از تشکیل استخوان های جدید است. از علت های عمده و اصلی پوکی استخوان می توان به نبود توده استخوانی کافی در سن زیر سی سال و تحلیل استخوانی سریع در سن بالای سی سال اشاره کرد.
● علائم
تا زمانی که فرد به دنبال ضربه کوچک یا افتادن دچار شکستگی لگن یا ستون مهره ها نشود ممکن است متوجه پوکی استخوانش نشود. خوابیدگی ستون مهره ها روی هم، ممکن است باعث درد شدید کمر، تغییر شکل ستون فقرات و وضعیت خمیده (قوز) شود. این بیماری می تواند اکثر استخوان های بدن را گرفتار کند ولی لگن، ستون فقرات، مچ و بازوها شایع ترین محل شکستگی هستند. شکستگی سبب درد شدید و ناتوانی مفرط می شود. استخوان ها آنقدر ضعیف می شوند که حتی عطسه و سرفه نیز باعث شکستگی ستون مهره ها می شود.
● علل
اگر فردی کلسیم و ویتامین D کافی دریافت نکند، پوکی استخوان در سنین پایین تری رخ خواهد داد. پس از رسیدن به حداکثر قدرت و استحکام استخوانی در سنین ۲۵ تا ۳۰ سالگی، سالیانه ۴/۰ درصد قدرت استخوانی تحلیل می رود. با این سرعت به شرط مصرف غذای مناسب، فرد نباید به پوکی استخوان مبتلا شود.
بعد از یائسگی، زنان با سرعت سه درصد در سال استخوان از دست می دهند. در این زمان بدن استروژن کمتری می سازد. خوشبختانه درمان های جایگزین هورمون استروژن برای زنان یائسه وجود دارد که از پوکی استخوان جلوگیری می کند.
● عوامل خطر
جنسیت یکی از مهم ترین عوامل خطر است. زن بودن یکی از عوامل مستعدکننده این بیماری است. زنان (بخصوص در سنین بعد از یائسگی) در معرض خطر بیشتری قرار دارند. در صورت درآوردن تخمدان ها به هر دلیلی (با توجه به اینکه این عضو منبع اصلی استروژن در خانم ها است)، خطر بروز بیماری بیشتر می شود. سایر عوامل خطر اصلی عباتند از؛
ـ سن بالا؛ با بالا رفتن سن استخوان ها تحلیل می روند.
ـ اندازه بدن؛ وزن زیر ۵۷ کیلوگرم خطر بیماری را بیشتر می کند.
▪ دو عامل خطر غیر قابل کنترل عبارتند از؛
ـ نژاد؛ زنان سفیدپوست و آسیایی در معرض خطر بیشتری هستند.
ـ خانواده؛ احتمال بروز بیماری در صورت ابتلای بستگان به خصوص مونث (مثل مادر، مادر بزرگ و...) بیشتر می شود.
▪ عوامل خطر قابل کنترل عبارتند از؛
- عدم دریافت کافی کلسیم و ویتامین D
- سیگار کشیدن
- مصرف بیش از حد الکل
- عدم فعالیت و تحرک
- مصرف بعضی داروها مثل استروئیدها (کورتون)، آنتی اسیدهای حاوی ترکیبات آلومینیوم، برخی داروهای تیروئیدی و ضدتشنج و نیز هپارین (این داروها در صورت مصرف طولانی مدت می توانند سبب بروز بیماری شوند.)
● تشخیص
برای تشخیص بیماری تراکم استخوانی را باید اندازه گرفت. عکس های رادیولوژیک معمول، نازک شدن استخوان ها را نشان می دهند. سنجش تراکم استخوان (دانسیتومتری) آزمون رادیولوژیکی مناسبی برای تشخیص بیماری در مراحل ابتدایی و پیش از بروز علائم است (این روش به طور سرپایی و بدون درد، انجام می شود). این آزمایش هم با اشعه ایکس و هم با سونوگرافی قابل انجام است. تراکم استخوان برآورد مقدار کلسیمی است که در استخوان یافت می شود و در نهایت با تراکم استخوانی معیار همان جامعه سنجیده می شود. بدیهی است که هرچه تراکم بالاتر باشد استخوان محکم تر است. حسب نتیجه به دست آمده بیمار در سه گروه طبیعی، قابل پیشگیری و نیازمند درمان تقسیم می شود. این آزمایش باید هر دو الی سه سال تکرار شود تا روند پیشرفت یا پسرفت بیماری (در اثر درمان) مشخص شود. دانسیتومتری (سنجش تراکم) کلاً بی ضرر بوده ولی دستگاه هایی که با اشعه ایکس کار می کنند در زنان باردار نباید مورد استفاده قرار گیرند، هرچند با توجه به ماهیت بیماری معمولاً این کار در سنین بعد از یائسگی که احتمال حاملگی وجود ندارد، انجام می پذیرد.
● درمان
برای درمان پوکی استخوان از روش های ذیل استفاده می شود؛
۱) غذاهای حاوی کلسیم و ویتامین D
۲) مکمل های کلسیم
۳) داروها
مهم ترین غذاهای حاوی کلسیم و ویتامین D لبنیات شامل شیر، پنیر و نیز انواع مرکبات است. مکمل های کلسیم به اندازه کلسیم غذا موثر هستند. این مکمل ها ارزان بوده و معمولاً به خوبی تحمل می شوند. گاهی اوقات مکمل های کلسیم باعث یبوست شده که با نوشیدن آب فراوان و غذاهای سرشار از فیبر (سبزیجات و انواع میوه ها) می توان از این عارضه جلوگیری کرد.
کلسیم، یکی از عناصر معدنی مورد نیاز بدن و فراوان ترین آنها است که در ترکیب با فسفر و به شکل فسفات کلسیم ماده معدنی سختی را تشکیل می دهد که در دندان ها و استخوان ها رسوب می کند. ثبات سطح خونی کلسیم برای حفظ اعمال حیاتی مانند ضربان قلب و نیز عملکرد طبیعی اعصاب و عضلات الزامی است. این عنصر حتی در روند انعقاد خون نیز موثر است. منبع تامین این ماده به طور عمده لبنیات است. غذای روزانه هر فرد بالغ باید حداقل حاوی هزار تا ۱۲۰۰ میلی گرم کلسیم باشد. در زنان باردار، شیرده، یائسه، افراد مسن و بچه ها نیاز به این ماده بیشتر است. همان طور که گفته شد فرآورده های لبنی مانند شیر، ماست، پنیر، کشک و... از منابع بسیار مهم تامین کلسیم مورد نیاز بدن هستند.
ویتامین D یکی از چند ویتامین محلول در چربی بوده که خوشبختانه تحت تابش نور خورشید (اشعه ماورای بنفش) و در پوست ساخته می شود و به طور عمده در روغن کبد ماهی و زرده تخم مرغ یافت می شود. با این حال باید دانست که منبع اصلی این ویتامین، پوست است. مهم ترین عمل این ویتامین، افزایش جذب کلسیم از دستگاه گوارش است که سبب تشکیل طبیعی استخوان و دندان ها می شود.
به رغم اثرات مثبت استروژن در پیشگیری از پوکی استخوان، این دارو باید تحت نظارت مستقیم متخصص زنان مصرف شود و از مصرف خودسرانه آن باید خودداری شود. این درمان (جایگزینی هورمون استروژن) گرچه دارای اثرات مفید زیادی است ولی عوارض جدی متعددی نیز به همراه دارد. برخی داروها مثل کلسی تـونین که به شکل اسپری بینی نیز وجود دارد، سبب رسوب کلسیم در استخوان می شوند. بعضی داروها مثل آلندرونات (فوزاماکس) نیز باعث کاهش سرعت تحلیل استخوان می شوند. نشان داده شده است که این داروها سبب افزایش تراکم استخوان و کاهش شانس شکستگی در آینده می شوند. مهم ترین عارضه این دارو، سوزش سر دل ناشی از التهاب مری است. رالوکسیفن (اویستا) اثرات مشابه استروژن را بر استخوان دارد ولی متاسفانه باعث افزایش احتمال بروز پیدایش لخته در پاها (که عارضه خطرناکی است) می شود.
● پیشگیری
در صورت رعایت مسائل ذیل در طول زندگی، خطر بیماری کاهش خواهد یافت؛
۱) غذای سالم و متعادل سرشار از کلسیم و ویتامین D
۲) فعالیت زیاد و امتناع از بی حرکتی
۳) اجتناب از کشیدن سیگار
۴) عدم مصرف الکل
ورزش و فعالیت باید تحت نظارت و هدایت پزشک باشد زیرا در صورت فعالیت شدید و ناگهانی اعمال فشار روی استخوان ها باعث شکستگی آنها می شود. با بالا رفتن سن و تضعیف استخوان ها، جلوگیری از سقوط و شکستگی ناشی از آن که سبب زمینگیری می شود اهمیت حیاتی دارد. افراد مبتلا به پوکی استخوان باید از بلند کردن، هل دادن و نیز کشیدن اجسام سنگین پرهیز کنند و رعایت احتیاط در زمان راه رفتن به خصوص روی سطوح صاف، لغزنده و لیز به ایشان خاطرنشان شود. خانه این افراد باید همیشه روشنایی کافی داشته باشد. استفاده از وسائل کمکی مثل عصا و واکر، علی الخصوص در مکان های نامانوس مفید خواهد بود.
● نتیجه
پوکی استخوان بیماری شایعی است که با تغذیه مناسب و سبک زندگی پرتحرک قابل پیشگیری است. در حال حاضر داروهای فراوانی برای پیشگیری و درمان این بیماری وجود دارد. مکمل های کلسیم و ویتامین D نیز ارزان و در دسترس هستند، اگرچه اکیداً توصیه می شود که بدون تجویز پزشک نباید آنها را مصرف کرد. مجدداً بر به کارگیری روش هایی برای پیشگیری از سقوط و افتادن سالمندان و مبتلایان، مانند تامین روشنایی کافی در منزل و نیز استفاده از وسائل کمکی در زمان راه رفتن تاکید می شود.

دکتر رامین علاسوند

منبع : روزنامه اعتماد