داس مه نو

رویت هلال ماه و عوامل موثر در موفقیت آمیز بودن رصد یکی از بحث های نجومی است، اما از آنجایی که ملاک شروع همه ماه های قمری رویت هلال است، همچنین از آنجا که مسلمانان باید در ماه های رمضان، شوال و ذیحجه اعمال مذهبی خاصی انجام دهند، رویت هلال ماه در این ماه ها بسیار اهمیت می یابد. به همین دلیل نگاهی داریم به شرایط تشکیل هلال و عوامل موثر بر رویت آن.
کره ماه تنها قمر زمین است که در هر ۳۳/۲۷ روز یک بار به دور زمین می گردد. به این مدت دوره تناوب نجومی می گویند. البته در این مدت زمین نیز در مدار خود به دور خورشید جابه جا می شود و ماه را به دنبال خود می کشد. به همین دلیل برای آنکه یک دور از تغییر صورت های ماه تکمیل شود، بیش از
۳۳/۲۷ روز لازم است. این گردش اضافی مستلزم سپری شدن زمانی برابر ۱۷/۲ روز است. به همین دلیل دوره هلالی یا دوره تغییر ماه ۵۳/۲۹ روز است.
گردش ماه موجب می شود که ناظر زمینی آن را به شکل ها و حالت های مختلفی ببیند که دلیل آن تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگامی که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد، هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست. در اصطلاح به این حالت مقارنه ماه و خورشید می گویند. به عبارت دیگر مقارنه لحظه تولد ماه است. هر ماه نجومی زمانی آغاز می شود که مقارنه ماه و خورشید صورت گیرد یعنی مرکز ماه، زمین و خورشید روی یک خط قرار گیرد. پس از مقارنه ماه با سرعت زیادی از خورشید فاصله می گیرد و به سنش اضافه می شود. (سن ماه مدت زمانی است که از مقارنه گذشته است.) انتظار داریم که مدتی پس از گذشت مقارنه ماه را در آسمان مشاهده کنیم، اما اخترشناسی به نام آندره دانژون نشان داد که در ساعت های اولیه پس از مقارنه و در جدایی کم از خورشید (جدایی زاویه یی به زاویه یی گفته می شود که بین چشم ناظر زمینی و ماه و خورشید تشکیل می شود.) نور خورشید به قله کوه های لبه ماه می تابد و سایه این رشته کوه ها، مانع از روشن شدن سطح ماه و آشکار شدن هلال می شود. (مشابه چنین پدیده یی در زمین نیز روی می دهد. در دقیقه های نخستین طلوع خورشید از پشت کوه، دامنه کوه ها در سایه قرار می گیرد.) طبق محاسبه های دانژون تا جدایی زاویه یی ۷ درجه، هیچ هلالی تشکیل نمی شود. از این رو برای هلالی با جدایی زاویه یی هفت درجه امکان رویت وجود ندارد. اما اگر پس از تشکیل هلال، باز هم مدت زمان بیشتری بگذرد، هلال ماه ضخیم و فاصله اش از خورشید زیاد و درخشندگی آن بیشتر می شود و می توان انتظار داشت که هلال را دید. بنابر تجربه برای رویت هلال ماه با چشم مسلح جدایی زاویه یی باید ۵/۷ و با چشم غیرمسلح باید ۲/۹ باشد. با افزایش سن هلال به تدریج هلال ماه ضخیم تر و امکان رویت آن فراهم می شود. منجمان تلاش دارند تا هلال های هر چه جوان تر را رصد کنند. (به هلال هایی با سن کمتر از بیست ساعت هلال جوان می گویند.) علیرضا موحدنژاد توانست هلال ماه جمادی الثانی ۱۴۲۲ را که جدایی زاویه یی آن از خورشید ۶/۷ درجه و سن آن ۱۲ ساعت و ۱۵ دقیقه بود، رویت کند و رکورددار رویت هلال ماه شود. محسن قاضی میرسعید نیز هلال بسیار جوان رجب ۱۴۲۳ را با سن ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه رویت کرد و رکورد تازه یی بر جای گذاشت.
● تقویم های قمری
بسیاری از اقوام از ماه و شکل هلال های آن برای تنظیم تقویم خود استفاده می کنند.
ماه با حرکت خود به دور زمین از حالتی به حالت دیگر می رود. در اول هر ماه، هلال شامگاهی را می توان دید. پس از گذشت چند روز، ماه به تربیع اول می رسد. تربیع یعنی اینکه ماه یک چهارم مدار خود به دور زمین را طی کرده است. در این حالت نیمی از سطح ماه روشن است.
بعد از گذشت چند روز دیگر ماه نصف مدار خود را طی می کند. در این وضعیت تمام سطح روشن آن مقابل زمین است که به آن ماه کامل یا بدر می گوییم. با ادامه این روند به تربیع سوم و ماه نو بعدی می رسیم. به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می شود.
● عوامل موثر بر امکان مشاهده هلال
۱) مدت زمان گذشته از مقارنه؛ هر چه مدت زمان گذشته از مقارنه بیشتر باشد، جدایی ماه از خورشید بیشتر و رویت ماه آسان تر می شود.
۲) زمان غروب خورشید؛ پس از مقارنه خورشید هر چه دیرتر غروب کند، بهتر است زیرا مدت زمان گذشته از مقارنه بیشتر می شود و هر چه به سمت مناطق غربی برویم وضعیت رصدی ماه بهتر می شود.
۳) زمان غروب ماه؛ پس از غروب خورشید، هر چه ماه دیرتر غروب کند، احتمال مشاهده ماه بیشتر است زیرا رصدگر فرصت بیشتری برای رصد در اختیار دارد. زمان غروب ماه به میل ماه و عرض جغرافیایی ناظر بستگی دارد.
۴) موقعیت ماه در مدارش به دور زمین؛ اگر ماه هنگام مقارنه در حضیض (یعنی در نزدیک ترین فاصله تا زمین) باشد، با سرعت بیشتری به دور زمین می گردد. در این حالت از دید رصدکننده زمینی، ماه در مدت کمتری به جدایی از خورشید می رسد.
۵) سرعت تاریک شدن آسمان؛ پس از غروب خورشید، هنگامی که خورشید به ۶ درجه زیر افق می رود، تاریکی آسمان در نزدیکی افق بیشتر می شود و بهترین زمان برای رصد هلال فراهم می شود.
۶) مکان رصد و شرایط جوی؛ مکان رصد بسیار مهم است. نواحی کوهستانی بهترین مکان برای رصد هلال های جوان است زیرا در این نواحی غبار هوا کمتر است.
● شیوه های تعیین آغاز ماه قمری
آنچه تاکنون گفتیم به مبانی علمی و نظری رویت هلال مربوط بود، با این همه فقیهان شرط های متفاوتی برای اثبات شرعی رویت هلال ماه دارند، در نتیجه کشورهای مختلف جهان معیارهای متفاوتی برای آغاز ماه قمری دارند که در اینجا به اختصار بررسی می کنیم؛
۱) در برخی کشورها گزارش های رویت هلال دریافت می شود و مستندات آن با محاسبات نجومی مقایسه می شود. این روش مطمئن ترین و درست ترین شیوه تایید یا رد یک گزارش رویت است که در کشور ما نیز از این شیوه پیروی می شود.
۲) در برخی کشورها مانند عربستان محاسبه های نجومی انجام می شود و معیار آغاز ماه قمری، غروب ماه پس از غروب خورشید است. در تقویمی که عربستان از آن استفاده می کند، شهر مکه ملاک است و اگر در افق مکه ماه پس از خورشید غروب کند، روز بعد اول ماه قمری است. البته از آنجایی که ماه های رمضان، شوال و ذی القعده از اهمیت بسیار برخوردارند، به گزارش های رویت هلال استناد می کنند.
۳) برخی از کشورها، گزارش ها و ادعاهای رویت هلال را از نقاط مختلف کشور دریافت می کنند و یک قاضی آنها را بررسی می کند و در نهایت آنها را تایید یا رد می کند مثل هند، پاکستان، بنگلادش، مراکش و...
۴) در برخی از کشورهای دیگر همانند مصر محاسبه های نجومی صورت می گیرد، ولی ملاک آغاز ماه قمری این است که مقارنه روی داده باشد و ماه حداقل پنج دقیقه پس از خورشید غروب کند.
۵) در برخی از کشورها، محاسبه های نجومی انجام می شود و ملاک های پیچیده یی برای آغاز ماه وجود دارد. در مالزی، سنگاپور، برونئی و اندونزی، ملاک آغاز ماه قمری این است که در غروب روز قبل، سن ماه بیش از ۸ ساعت، ارتفاعش بیش از ۲ درجه از افق و جدایی ماه و خورشید بیش از ۳ درجه باشد. در کشورهایی مانند الجزایر و تونس عوامل دیگر از جمله مکث ماه پس از غروب خورشید را نیز در نظر می گیرند. (به مدت زمان بین غروب خورشید تا غروب ماه مکث ماه می گویند.)
۶) بسیاری از کشورهای اسلامی از تقویم عربستان تبعیت می کنند مثل قطر، کویت، امارات متحده عربی، عمان، بحرین، یمن، ترکیه، لیبی، افغانستان و غیره. برخی از کشورهای کوچک از تقویم کشورهای بزرگ همسایه پیروی می کنند، برای مثال نیوزیلند از استرالیا و سورینام از گویان تبعیت می کنند. برخی از کشورها و قومیت ها نیز تابع تقویم های از پیش محاسبه شده هستند.
● باورهای نادرست در مورد ماه های قمری
ناآشنایی بسیاری از مردم با تقویم باعث شده است باورهای نادرستی در ذهن آنها شکل بگیرد. یکی از این باورهای نادرست این است که ماه های قمری یک در میان ۲۹ روزه و ۳۰ روزه هستند. این باور از اینجا شکل می گیرد که متوسط طول ماه های قمری ۵۳/۲۹ روز است، یعنی فراوانی ماه های ۳۰ روزه اندکی بیش از ماه های ۲۹ روزه است. اما از اینجا نمی توان نتیجه گرفت که ماه های ۲۹ روزه و ۳۰ روزه یک در میان هستند، اما می توان گفت که حداکثر سه ماه قمری ۲۹ روزه و حداکثر ۴ ماه قمری ۳۰ روزه می توانند پشت سر هم قرار گیرند.
باور اشتباه دیگر این است که همه کشورهای اسلامی باید در یک روز ماه قمری را آغاز کنند یا به پایان برسانند. این باور نیز نادرست است زیرا طول و عرض جغرافیایی (که عامل تعیین کننده رویت است) در مناطق مختلف تفاوت دارد، دیگر آنکه کشورهای مختلف ملاک های متفاوتی برای رویت هلال و آغاز ماه دارند. هر چند که یک روز اختلاف طبیعی است، اما هیچ گاه این اختلاف به دو روز نمی رسد. برخی نیز معتقدند که رویت هلال در شرق برای مناطق غربی حجت است، زیرا امکان رویت هلال در مناطق غربی نسبت به شرق به مراتب بهتر است و هلال را با سهولت می توان رویت کرد. اما باید دانست که این موضوع همیشه درست نیست زیرا در نقشه های رویت پذیری هلال، خط هایی که این مناطق را از هم جدا می کنند، به شکل سهمی هستند. در نتیجه در برخی از منطقه ها می توان هلال را دید، ولی در شمال غرب یا جنوب غرب آنجا امکان رویت وجود ندارد. اما می توان گفت در یک عرض جغرافیایی خاص، رویت هلال در شرق برای منطقه های غربی آن حجت است.
● معیار آغاز ماه قمری در ایران
تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران که توسط مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک استخراج می شود، دقت بسیار بالایی دارد و نظرات فقهی مقام معظم رهبری نیز در آن گنجانده شده است. طبق نظر مقام معظم رهبری، هلال شب اول ماه را باید با چشم رویت کرد و استفاده از ابزارهای اپتیکی مانند تلسکوپ یا دوربین های دوچشمی مانعی ندارد. از نظر مقام رهبری، دیدگاه کارشناسان در مورد رویت ناپذیری هلال، حجت است. یعنی اگر عده یی ادعا کنند که هلال را دیده اند، اما کارشناسان نجوم امکان رویت را مردود اعلام کنند، ادعای رویت پذیرفته نمی شود. از نظر مقام معظم رهبری، در صورتی که در بخشی از ایران ماه رویت شود اما در دیگر بخش های کشور این امکان وجود نداشته باشد، وضعیت شهرهای بزرگ کشور ملاک اصلی اعلام وضعیت رویت است که البته در این میان امکان رویت ماه در شهر تهران بسیار اهمیت دارد. به عبارت دیگر اگر هلال ماه در شهر تهران رویت شود، آغاز ماه قمری اعلام می شود.
● معیارهای شرعی آغاز ماه
اختلاف نظر کشورهای مختلف درباره زمان دقیق آغاز و پایان ماه مبارک رمضان، بارها برای روزه داران پرسش برانگیز شده است. مومنان بارها می پرسند آیا نمی توان ترتیبی اتخاذ کرد که این ناهماهنگی ها در اعلام آغاز و پایان ماه رمضان پیش نیاید. در پاسخ به این پرسش باید گفت علاوه بر عوامل موثر بر امکان مشاهده هلال و همچنین شیوه های تعیین آغاز ماه قمری، فقیهان معیارهای شرعی گوناگونی برای اعلام آغاز ماه های قمری دارند.
● مشکلاتی که در مورد تعیین آغاز ماه پیش می آید را می توان در چند بخش دسته بندی کرد؛
۱) اینکه ماه از مقارنه بگذرد کافی است یا باید زمانی برسد که ماه قابل رویت باشد. به نظر برخی از فقیهان همین که ماه از مقارنه گذشت کافی است و نشان دهنده آغاز ماه قمری است. اما برخی دیگر از فقیهان عقیده دارند حتماً باید عمر ماه به اندازه یی باشد که بتوان رویت کرد.
در توضیح این بخش باید گفت به نظر برخی از فقیهان همین که ماه از مقارنه خارج شد، در حقیقت هلال ماه تشکیل شده است، اما برخی دیگر معتقدند که هلال ماه زمانی تشکیل می شود که حداقل زمان مشخصی از لحظه مقارنه گذشته باشد (مثلاً هشت ساعت) زیرا در این حالت ماه قابل رویت می شود.
۲) موضوع دیگری که باعث اختلاف نظر فقها می شود این مساله است که برخی از فقیهان معتقدند باید ماه را با چشم دید و برخی دیگر معتقدند که خود عمل دیدن چندان مهم نیست، به عبارت دیگر هر زمان علم پیدا کردیم که شروع هلال است، ماه قمری آغاز می شود، چه ببینیم و چه نبینیم و دیدن و ندیدن ماه نو اهمیتی ندارد. یکی از دلایلی که این دسته از فقیهان ذکر می کنند آن است که در موارد بسیاری هلال ماه تشکیل شده اما از آنجا که هوا ابری است یا در افق گرد و غبار فراوانی وجود دارد، در عمل نمی توان هلال را رویت کرد. در نتیجه به نظر این دسته از فقیهان امکان رویت کفایت می کند. به عبارت دیگر اگر به روش های دیگر بتوان از تشکیل هلال ماه مطمئن شد باید آن را به منزله آغاز ماه در نظر گرفت.
۳) مساله دیگری که در سال های اخیر مطرح شده است اینکه ماه را باید با چشم غیرمسلح دید یا استفاده از ابزارهای پیشرفته رصدی همانند دوربین ها یا تلسکوپ بی اشکال است. به نظر بسیاری از فقیهان منظور از رویت همان دیدن با چشم عادی و بدون استفاده از تجهیزات است. اما برخی از فقیهان بر این باورند که رویت هلال با استفاده از تلسکوپ یا دیگر ابزارها نیز کفایت می کند. به عقیده آنها حتی اگر منجمان اعلام کنند که می توان هلال را با تلسکوپ رویت کرد، کافی است و باید آغاز ماه قمری را اعلام کرد.
۴) پرسش دیگری که به تازگی مطرح شده است اینکه رویت ماه در چه ارتفاعی باید انجام شود؟ با توجه به اینکه در ارتفاعات غباری وجود ندارد و امکان رویت در ارتفاعات بیشتر است، چند سالی است که گروه های رصدی سوار بر هواپیما و با پرواز در ارتفاع به رصد ماه می پردازند. به باور برخی رویت هلال در سطح زمین ملاک است، برخی دیگر نیز رویت در ارتفاع را کافی می دانند، برخی دیگر نیز بر این عقیده اند که حداکثر ارتفاع پرواز باید مطابق با ارتفاع مناطق مسکونی یا حداکثر ارتفاع کوه های زمین باشد.
۵) مساله پنجم این است که آیا رویت در یک منطقه برای همان منطقه کفایت می کند یا اگر شخصی هلال را در یک منطقه رویت کرد برای همگان در همه جا معتبر است. برخی معتقدند رویت هلال برای منطقه ملاک است و دیگر مناطق باید ماه را رویت کنند. اما برخی دیگر از علما بر این عقیده اند که رویت هلال در یک مکان برای همه مسلمانان در همه مناطق کفایت می کند و می توانند عید فطر را اعلام کنند. برخی دیگر از علما نیز بر این باورند که رویت هلال در یک منطقه فقط برای مناطقی که با آن افق مشترک دارند کفایت می کند یا در مناطقی که در بخشی از شب با آن مشترکند.

رقیه علی نژاد

منبع : روزنامه اعتماد