مدافع حاکمیت ملی

نام جبهه‌ملی ایران و پرویز ورجاوند بعد از انقلاب همیشه مترادف بوده؛ اگرچه میراث‌داران راه مصدق بسیارند که مصدق هنوز هم یک جریان است. به‌رغم کودتا و نامردمی‌ها که در حیات و ممات او در حقش شد و هنوز هم می‌شود، ولی دوامش و نامش تاریخ‌ساز بوده و هست که استقلال ما در برابر غرب سلطه‌گر و حتی دشمنان داخلی‌اش که هنوز دست از انتقامجویی برنمی‌دارند، مدیون سیاستمداری داهیانه اوست.
غربی که هنوز با تمام ادعاها می‌خواهد مسائل خاص خود را با اسلحه حل کند و نمونه‌ای چون «عراق» آن را اثبات می‌كند. ورجاوند یکی از مدافعان همیشگی مصدق و هویت ملی ما بود. به‌همین دلیل در تحصیلات آکادمیک خود به ایران باستان پرداخت.
تاریخ معاصر ایران با جنبش ملی شدن نفت و تشکیل جبهه‌ملی آغازی دوباره یافت چه مصدق با حرکتی از «درسنگی» در خیابان کاخ که «مردم ما را تنها نگذارید» در انتخابات دوره چهارده به بسیج مردمی پس از انقلاب مشروطه همت گمارد، به علاوه در مجموعه‌ای از روزنامه‌نگاران و حتی رجالی که زیاد مورد اعتماد نبودند، نوعی انگیزه عام ایجاد کرد که عارف و عامی به صحنه کشیده شده و ساختار پوسیده قدرت را که یکبار در انقلاب مشروطه فروریخته بود و بعد با کمک خارجی و نفتی‌ها مجددا بر پاشد، متزلزل سازد.
شرکت در انتخابات در آن ایام گامی تازه بود که بعد از دیکتاتوری رضاخان مردم برای اولین بار «قدرت سیاسی» وابسته را به‌ چالش کشیدند و آن ‌را در تصمیم‌گیری‌ها به‌حاشیه راندند. یکی، دوبار مجلسی را شاهد شدیم که در آن منافع ملی اصل مرجح بود.
فضای گفتمانی آن دوره، فضای سیاسی وحقوقی در رابطه با اصل «حاکمیت ملی» بود که با رجال پوسیده باقیمانده از دوره قاجار مدت‌ها به ‌فراموشی سپرده شده و با دیکتاتوری رضاخان و قرارداد جدید نفتی از دست رفته و کسی هم به ‌فکرش نبود. مدت شصت سال دیگر اختناقی سنگین‌تر را برای مردم ایران تدارک دیده بودند غافل از آنکه «ملت ایران غیر قابل پیش‌بینی است».
ناسیونالیسم ایرانی در این مقطع کارساز شد، ناسیونالیسمی که به‌رغم ناسیونالیسم غربی به فاشیسم منجر شد؛ این ناسیونالیسم بیشتر به‌نوعی «سوسیال دموکراسی» معطوف بود. این دوره، نه تنها برای نسل‌های بعدی ایران که برای جهان زیرسلطه الگو شد. كسانی كه امروز با تكیه بر پول نفت عنوان می‌كنند كه «حالمان از دموكراسی به‌هم می‌خورد»، نمی‌دانند اگر پول نفتی و رانتی برای آنان هست، محصول یک ‌دوره نظام دموکراتیک و انتخابات آزاد در دوره نهضت ملی است.
در آن دوره بود که احزاب تازه نفس توانستند در برابر حزب وابسته توده و رجال وابسته و نفتی و دربار فاسد پهلوی سربرآورند و دموكراسی را تقویت كنند و بار دیگر نشان دادند که دموکراسی بدون حزب غیرممکن است. در این‌ میان، مهمتر از همه تشکیل اولین نهاد موثر و مردمی یعنی «جبهه‌ملی» بود که توانست گروهی از رجال مختلف‌السلیقه را جمع كند که بعضی‌شان از ابتدا داعیه‌ای دیگر داشتند.
این جبهه توانست احزابی را در خود متشکل کند تا جایی‌که نوعی ایدئولوژی بومی در عین حال مدرن را در برابر ایدئولوژی‌های وارداتی که از آن برنامه «سوسیال دموکراسی» برمی‌آمد، تجربه کردیم. اما در نهایت، روند حوادث به‌گونه‌ای دیگر شد که کسی جرات گریز نداشت.
اگرچه با کودتا بالاخره گروهی با وسوسه دربار و خارج سرانجام در مقابل این روند ایستادند ولی پروسه استقلال‌طلبی با دموکراسی‌خواهی، در گذر زمان کامل‌تر وانگیزه‌ای برای مقاومت شد. «نهضت مقاومت ملی» راهی بود كه پس از مصدق شكل گرفت و به ‌خاطر ارزش‌های مدرنی كه تعقیب می‌كرد، رهروانی فراوان یافت.
بعد از چند سال با یکی، دو انتخابات قلابی، در شرایطی میلیتاریزه و غالبا با حکومت نظامی که نیکسون به ایران آمد و شانزده آذر به خون کشیده شد، تظاهرات جوانان، دانشجویان، احزاب ملی و اصناف و پیشه‌وران و... رژیم را راحت نگذاشت و اجازه نداد سکوت رضاخانی حاکم شود.
با تغییر جمهوری‌خواهان در آمریکا اوضاع دیگر شد و فضا به طور نسبی باز شد. بعد از مدتی جبهه‌ملی دوم با حضور روشنفکران، روحانیون ملی (میلانی، انگجی، شبستری، برادران زنجانی و بسیاری دیگر)، دانشگاهیان، اصناف وپیشه‌وران،احزاب و گروه‌های اولیه جبهه‌ملی (حزب ایران، جمعیت آزادی مردم ایران، خداپرستان سوسیالیست، حزب ملت ایران و بخشی از نیروی سوم خلیل ملکی وخنجی) شكل گرفت.
بعد از مدتی با جابه‌جایی نسلی و اختناق افزون‌تر، گروه‌های فوق‌الذکر بعضا شاهد انشعاباتی رادیکال شد؛ چرا كه عدالت اجتماعی پررنگ‌تر از آزادی شد و در نهایت نوعی سوسیال دموکراسی ذهنیت نسل جوان را به‌ خود مشغول داشته بود که جبهه‌ملی دوم جوابگوی آن نبود.شعارهایی كه با برنامه‌های مصدق یک‌دوره تجربه شده بود.اعضای جبهه‌ملی آن روز بیشتر با «سیاست صبر و انتظار» موافق بودند.
در مقابل، جوانان جبهه با نامه‌ای به مصدق ضمن اعتراض به عملکرد و حضور نیروهای غیرحزبی در جبهه، به غیبت بعضی احزاب اعتراض کردند که مصدق در جواب ضرورت حضور احزاب را بیش از افراد غیر حزبی و تشکیلاتی برای رسیدن به هدف دانست. در این دوره، شادروان ورجاوند در اروپا از چهره‌های پیشگام بود.
در این مرحله جبهه‌ملی سوم متشکل از احزاب قبلی به ‌اضافه نهضت آزادی اعلام موجودیت کرد. وجود تشکل‌ها واحزاب ملی هسته‌های مقاومتی بود که اجازه نداد استعمار کهنه ونو، هرگونه که می‌خواهد عمل کند. این درحالی بود كه روش قهرآمیز کم‌کم تبدیل به خشم انقلابی می‌شد و شد.
قیام پانزده خرداد که با بازداشت آیت‌الله خمینی آغاز شد، در این فضا شكل گرفت. کم‌کم مساجد پایگاه انقلابیون و فضای سیاسی گذشته تبدیل به فضایی مذهبی شد. از سویی حکومت کارتر وحقوق بشر جهانی او پشت تمام دیکتاتورها را خالی كرد. از این مرحله (در دهه پنجاه) جبهه جدیدی اندک‌اندک از نیروهای ملی – مذهبی تشکیل شد که چپ و راست خود را داشت.
در ضمن سازمان‌هایی جدید چون «جمعیت دفاع از حقوق بشر» متشکل از نیروهای ملی (جبهه‌ملی)، مذهبی ملی (نهضت آزادی) و جاما(منشعبین حزب مردم ایران) وگروهی غیرحزبی زمینه را برای جابجایی قدرت آماده می‌كردند.
البته مبارزه در طیف‌های مختلف با جابه‌جایی نسلی یکی، دوبار تغییر روش داده از جنگ‌های چریکی تا مبارزات سیاسی و مذهبی و حضور روحانیت از دهه چهل و رهبری آیت‌الله خمینی که با نوعی اجتهاد تازه فراتر رفته و «جمهوری» را با پسوند «اسلامی» با طرح قانون اساسی اولیه که مورد تایید شورای انقلاب و دولت موقت و تمام گروه‌ها از جمله جبهه‌ملی بود، ایران را وارد دوره‌ای دیگر از تاریخ خود كرد.
روندی که چنانچه ادامه می‌یافت، شرایط غیر از آن می‌شد که بعد‌ها شد. چه عملا «میزان رای ملت می‌شد». در این زمان که روند حوادث به‌خوبی و اصلاح‌طلبانه جلو می‌رفت، تسریع انقلاب توسط ضدانقلاب با هدفی تخریبی، با نامه‌ای کذایی در روزنامه اطلاعات توسط داریوش همایون توده‌های روستایی را به خیابان‌ها کشاند که اگر رهبری داهیانه آیت‌الله خمینی نبود، مهار اوضاع از دست همه کس خارج می‌شد و چه‌بسا شاهد تجزیه بودیم(۱).
پس از آن، در روزهای آخر مانده به پیروزی انقلاب و در دوره‌ای كه ما در یک هفته دو دولت «شاهپوربختیار» و مهندس «مهدی بازرگان» را شاهد شدیم، جبهه‌ملی كه بختیار از اعضای آن بود، عمل بختیار را محکوم کرد و شادروان صدیقی شجاعانه پیشنهاد نخست وزیری شاه را رد کرد.
دولت موقت به نسبتی دولت ائتلافی بود كه از این جمع، شادروان ورجاوند در آن وزیر فرهنگ و شادروان سنجابی وزیر خارجه از جبهه ملی بودند؛ گرچه این دولت کم‌کم در نهضت آزادی بیشتر منسجم شد و مابقی به ‌عللی از جمله وجود مراکز مختلف تصمیم‌گیری، از آن جدا شدند. سرعت حوادث و ناشی‌گری رادیکالیسم به ظاهر «چپ» که همیشه در همه جای دنیا به‌ سود راست عمل كرده، در آن مقطع اوضاع را بدتر ساخت.
از گروگانگیران تا گروه‌های چپ مارکسیستی تا مجاهدین چنین راهبرد اشتباهی را در پیش گرفتند. در نتیجه، گروهی از باقیمانده‌های جبهه‌ملی در موضع اپوزیسیون قرار گرفتند كه عنوان «جبهه‌ملی چهارم» را بر خود نهادند. اعضای این دوره جبهه‌ملی و از جمله شادروان ورجاوند در اوایل دهه ۶۰ مدت‌ها به‌ زندان رفتند، ولی از پرنسیب‌های خود که تحقق دموکراسی وآزادی‌های مصرح در قانون اساسی بود، دست نکشیدند.
در این مرحله، ورجاوند با وجود تمام فشارها خوش درخشید. حتی در بدترین شرایط بعد از انقلاب در برابر ریگان که به ملت ایران توهین کرد، این جبهه‌ملی و یاران قدیمی‌اش چون شاه‌حسینی، علی اردلان، ادیب برومند، حسن لباسچی، اسدالله مبشری، ناصرمجللی، کورش زعیم و البته ورجاوند با اعلامیه‌ای بعد از زندان، به توهین ریگان جواب دادند. آنها با وجود تمام فشارها حاضر نشدند منافع ملی وتوهین به هویت ایرانی را بی‌جواب بگذارند.
پس از ماجرای گروگانگیری، نهضت آزادی هم از قدرت کناره گرفت وقدرت یک‌دست شد. جنگ تحمیلی، فضای منطقه و كشور را امنیتی‌تر ساخت و روند حوادث به‌گونه‌ای شد که مدت‌ها ادامه داشت، ولی جبهه‌ملی جدید در موقعیت اپوزیسیون باقی ماند.
حتی در جریان جنبش دوم خرداد و دوران اصلاحات، جبهه‌ملی از موضع اپوزیسیون ظرفیت‌های مثبت قانون اساسی را نادیده گرفت و راه‌حل را «تغییر قانون اساسی» معرفی کرد، پیشنهادی كه به‌نظر بخش‌هایی دیگر از اپوزیسیون، امکان تحقق آن فراهم نبود.
از این ‌پس، ما با جابه‌جایی طبقات اجتماعی و نسل جوان میراث‌دار چند جریان سیاسی – اجتماعی در کل حرکت‌های موجود سیاسی مواجه شدیم. جریان اصلاح‌طلب، جریان اصولگرا (سنتی) و جریان تحریمی‌ها که رهبری تحریمی‌ها بیشتر با این جبهه‌ملی بود. درحالی‌كه بخشی از احزاب جبهه‌ملی سابق سیاست اصلاح‌طلبی پیشه کرده وحمایت از اصلاح‌طلبان را برگزیدند؛ نهضت آزادی، جاما و بخشی از ملی- مذهبی‌ها از این دسته بودند.
گروهی که از تبعات تحریم آگاه بودند و تجربه بعدی هم ثابت کرد حق داشته‌اند. این طیف به واقعیت‌های اجتماعی، شرایط جهانی و ممکنات سیاسی نظر داشتند که حاصل آن، شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری هفتم و رای به دکتر معین بود. این تجربه همچون تجربه‌های پیشین سیاسی در ایران ثابت کرد که فرصت‌ها استثنایی و غیرقابل تکرار است. اگرچه دموکراسی «جبر زمانه ماست»، ولی گام اول آن حضور در صحنه است که اگر این حضور مستمر و گسترده باشد، چه بسا معادلات بازی قدرت را برهم بزند.
در هرصورت، ورجاوند خالصانه و مخلصانه نامش برای همیشه در فهرست مبارزان آزادی و دموکراسی در ایران ثبت شد. او از نسلی بود که همه از دبیرستان و دانشگاه شروع کرده بودند.نسلی که به ‌قول شریعتی، اجازه نداد برایش تصمیم بگیرند و هنوز هم نمی‌دهد. اگرچه برای پدرانشان همیشه تصمیم گرفته بودند.
نسلی که وقتی بعد از کودتا فضا بسته شد، به فضای باز غرب هجرت کرد و کنفدراسیون را تشکیل داد و از آنجا به افشای رژیم شاه و سیاست‌های غرب در جهان سوم پرداخت. جالب آنکه روزنامه «ایران آزاد» ارگان آن بیش از همه متعلق به جبهه‌ای بود که از یک‌سو شریعتی را داشت و از یکسو ورجاوند را، که یکی مذهبی بود و ملی و یکی ملی بود و مذهبی؛ همچنانكه بازرگان در آخر گفت: «ما دین را برای ایران می‌خواهیم» و بعد‌ها مهندس سحابی گفت:«برای ما منافع ملی اصل مرجح است که حافظ دین، خداست».
نسلی که اگر به ظاهر در حوزه سیاست ناکام ماند، ولی در حوزه جامعه نمی‌شود گفت كه پیروز نبود. طیف‌های مختلف این نسل معتقد بودند كه دموکراسی یک پروسه تدریجی است که ما باید مواردی را تجربه می‌کردیم من‌جمله «حضور در صحنه» یا ازسوی جمعی «غیبت» به علاوه پی‌آمدهای هر کدام.

محمود نكوروح
پانوشت:
(۱) شخصا بعد از پژوهش‌هایی که در این مورد در مراکز پژوهشی تاریخی كردم بعد از شایعاتی در مورد صاحب نامه که هویدا بوده یا...دانستم شخص شاه فرستنده نامه بوده است تا شاید با ۲۸ مردادی دیگر آب رفته به جوی باز آید. که انقلابیون به ویژه رهبری انقلاب، به خاطر توطئه‌های قبلی آگاه‌تر از آن بودند که این بار را به نفتی‌ها و عواملشان ببازند.

منبع : روزنامه هم‌میهن