جلوگیری از آلودگی محیط زیست

آدمی در آغاز زندگی، موجودی تابع طبیعت بوده و برای زیستن خود به سخاوت آن نیاز داشته است. هم چنین از قدرت طبیعت به هنگام وقوع طوفان، طغیان آب و فوران آتش فشان و حوادثی مانند آن ترس و وحشت داشته است. انسان خود را ناچار دید تا برای استفاده بهتر و بیشتر از مواهب طبیعی و نیز حفاظت از خود در برابر محیط، بر دامنه اطلاعات خویش بیفزاید. به این ترتیب آموخت كه حیوانات را اهلی كند، از گیاهان بهتر استفاده كند و پناهگاه های محكم تری برای خود بسازد. رفته رفته در طبیعت نفوذ و دخالت كرد، اقلیم مناطق را دگرگون ساخت، رودها و حتی دریاچه های مصنوعی به وجود آورد و با دخالت هایش، تعادل طبیعت را بر هم زد و باعث بی نظمی و نابسامانی در آن شد. بشر به موازات این اقدامات، متوجه خساراتی شد كه به محیط زیست وارد ساخته است و این آگاهی به تدریج افزایش یافت. در پاره ای از كشورهای جهان مانند ایتالیا، یونان و فرانسه قدمت انجام بعضی از اقدامات زیست محیطی به قرن ها قبل بر می گردد، اما در سطح جهان چنین نبوده است و مهم ترین اقداماتی كه در این زمینه انجام گرفته مربوط به قرن بیستم است. در سال۱۹۰۹ كمیته مشترك بین المللی بر اساس معاهده آب های مرزی میان آمریكا و كانادا تشكیل شد. این كمیته به عنوان یكی از اولین كمیسیون های بین المللی مسئول كنترل امور آلودگی آب شیرین شناخته شده است. ضرورت تشكیل چنین كمیته ای به این دلیل بود كه اصولاً مشكلات ناشی از آلودگی رودخانه ای بین المللی و دریاها تنها از راه اقدامات ملی و داخلی برطرف نمی شود و به همكاری دیگر كشورهای ذی نفع نیاز دارد. در خاتمه جنگ جهانی دوم اقداماتی صورت گرفت كه بسیاری آن را فقط در چارچوب مسائل نظامی مورد توجه قرار دادند. این اقدامات مانند تشكیل دادگاه نظامی نورنبرگ، تنها امور نظامی را مدنظر قرار نداده است، بلكه ابعادی از انهدام و تخریب محیط زیست نیز در لوای جرایم جنگی مورد بررسی قرار گرفته است. تعدادی از متهمان، به اتهامی مانند روش به كارگیری زمین های سوخته، كه در عقب نشینی نیروی های آلمان از شوروی سابق، بالكان و نروژ به اجرا در آمد، مورد محاكمه قرار گرفتند. اما در كشور ما، حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن موضوعی است كه از دیرباز مورد توجه بوده است. در روزگاران كهن، متاثر از افكار دینی توجه خاصی در این باره وجود داشته است و با ظهور مكتب نورانی اسلام بر میزان و چگونگی این حمایت نیز افزوده شد.
حفاظت از محیط زیست از نگاه ادیان الهی
بشر همواره از معنویت و فرهنگ دینی تاثیر پذیر بوده و زندگی خود را براساس آن استوار نموده و كوشش كرده است تا جایی كه برای او امكان دارد اصول زندگی اش را براساس آن و ملاك های خود را از این طریق به دست آورد. نگرش او به محیط زیست به عنوان یكی از مسایل حیاتی نیز، تا میزان زیادی نتیجه تاثیر پذیری از فرهنگ های آسمانی است. از این رو آگاهی یافتن از دیدگاه های این ادیان به معنای ریشه یابی این اقدامات حمایتی است.
ادیان غیر اسلامی
برای آنكه نگرش ادیان عبری را درباره محیط زیست بدانیم باید به مجموعه كتاب های مقدس یهودیان مراجعه كنیم، این كتاب ها شامل تورات و كتاب های دیگر منتسب به دیگر پیامبران قوم یهود است. در این كتاب ها از كیفیت خلقت جهان، آسمان و زمین و از طبیعت و منابع طبیعی همچون آب، خاك، گیاهان، درختان، جنگل و نیز حیوانات سخن گفته شده است. در كتاب آفرینش آمده است كه خداوند باغی را در عدن به طرف شرق آفرید و آدم را كه خلق كرده بود، در آنجا سكنی داد. در كتاب مزامیر در بخشی از سرود یكصد و چهار آمده است: «چشمه ها را در وادی ها جاری می سازند، تا در میان كوه ها روان بشوند، حیوانات صحرا را سیراب می سازند، تا گورخران تشنگی خود را فرو نشانند. بر آنها مرغان هوا ساكن می شوند و از میان شاخه ها آواز خود را سر می دهند. نباتات را برای بهائم می رویاند و سبزه را برای خدمت انسان، و نان را از زمین بیرون می آورد ... ای خداوند، پدیده های تو چه بسیار است. جمیع آنها را به حكمت كرده ای و زمین از دولت تو پر است» در این سرود، خلقت طبیعت و موجودات به تصویر كشیده شده و جایگاه انسان را در آن توصیف كرده است. به عبارت دیگر نیاز انسان به طبیعت و ضرورت حفظ آن برای استمرار حیات نشان داده شده است. در آئین مسیحیت نیز طبیعت و محیط زیست مورد توجه قرار گرفته است. در كتاب (اعمال رسولان) به بشر توصیه شده است كه در پدیده های طبیعی بیاندیشید و از این راه به خدا پی ببرید. در قسمتی از باب چهارم این كتاب آمده است: «به شما بشارت می دهیم كه از این اباطیل رجوع كنید به سوی خدای حی كه آسمان ها و زمین و دریا و آنچه را كه در آنهاست آفرید.»به این ترتیب سعی شده است تا انسان از راه توجه به طبیعت، به سوی خداوند هدایت شود و همواره طبیعتی كه وسیله رسیدن بشر به خالق هستی است مورد احترام قرار دارد. برخی از دانشمندان مانند وایت (White) و توین بی (Toynbee) معتقد بوده اند كه فرهنگ و تعالیمِ یهودیت و مسیحیت سبب شده است كه انسان طبیعت را در خدمت خود بداند و به خود حق بدهد كه به هر گونه كه مایل است در طبیعت تصرف كند، اما این اندیشه درست نیست و حاكی از برداشت نادرست آنها از تعالیم ادیان مزبور است. زرتشت نیز، از نخستین پیامبران ادیان الهی است كه درباره محیط زیست و حمایت از آن سخن گفته و مقرراتی نیز وضع كرده است. از جمله در كتاب وندیداد- كه جزء سوم اوستا و حاوی احكام شریعت زرتشت است، درباره مسائل گوناگون آلودگی ها و راه های برطرف كردن آنها مقرراتی وضع شده است. (در همین زمینه و درباره ایرانیان باستان كه خود از نگاهبانان اولیه محیط زیست به شمار می روند، توجه شما را به مقاله ای جلب می كنیم كه در شماره نهم ماهنامه نفت پارس درج شده است)
محیط زیست از نظر دین اسلام
تردیدی وجود ندارد كه هیچ مكتبی مانند اسلام به طبیعت و محیط زیست اهمیت نداده است. قرآن كریم در بسیاری از آیات. انسان ها را به مطالعه طبیعت و عناصر آن فراخوانده است. هم چنین بسیاری از سوره های قرآن كریم به نام یكی از عناصر طبیعت خوانده می شود مانند سوره شریفه بقره، رعد، نحل، نور، عنكبوت، نجم، فجر، شمس، حدید، لیل، قمر، تین، ناس و ... خداوند منان، سرنوشت بشر را به گونه ای رقم زده است كه در دامان طبیعت رشد كند و به آن نیازمند باشد. طبیعت به شكلی خلق شده است كه در خدمت انسان باشد و نیازهای او را برطرف كند. با در نظر گرفتن این نكته كه به حكم قرآن كریم همه چیز در جهان آفرینش بر پایه نظم و عدالت استوار است و هر چیزی به اندازه لازم آفریده شده است (سوره شریفه قمر آیه۴۹) این نتیجه به دست می آید كه نابسامانی های موجود در طبیعت و آلودگی های زیست محیطی ناشی از بهره وری نادرست از طبیعت و منابع آن است. فعالیت های انسان برای رسیدن به رفاه و توسعه اقتصادی و اجتماعی، خود باعث تخریب محیط زیست شده است. این تخریب آن چنان در وضعیت آب و هوای كره زمین دگرگونی ایجاد كرده كه سلامتی و حیات او و سایر موجودات زنده به خطر افتاده است. شرایط به وجود آمده به حدی وخیم است كه امروزه از آن به عنوان «بحران محیط زیست» یاد می شود. برای رهایی از این بحران، باید به اصول اخلاقی و متون دینی به ویژه اسلام مراجعه كنیم، زیرا مبنای پیدایش بحران زیست محیطی كنونی، بحران اخلاق در میان انسان ها است. در قرآن كریم از نابود كردن و تخریب محیط زیست به عنوان اعتداء (تجاوز) نام برده شده است و بر این اساس كسانی كه رفتار ناشایست نسبت به محیط زیست داشته باشند، از رحمت و محبت خداوند محروم خواهند بود. (سوره شریفه مائده آیه۸۶) درست است كه خداوند طبیعت را مقهور انسان آفریده است و انسان را به عنوان جانشین خود در زمین قرار داده است، اما این به آن معنا نیست كه او آزاد باشد تا هر گونه كه مایل است رفتار كند. انسان در برابر خداوند و تمامی آفرینش مسئول است. او باید در برابر اراده خداوند تسلیم باشد و با صلح و صفا در بشر طبیعت زندگی كند به عبارتی، انسانی كه جانشین خداوند در زمین است باید همواره در راه حفظ و سلامت طبیعت بكوشد.

نویسنده: مهندس احمد كسائیان