جمعه, ۱۴ دی, ۱۴۰۳ / 3 January, 2025
مجله ویستا
از صنعا تا سمرقند، از طنجه تا تهران
شكل می‌دهد.
در جست‌وجو برای یافتن عواملی كه چنین تصورات ذهنی و واكنش‌هایی را موجب می‌شوند، پیش از هر چیز دو عامل مهم را به‌وضوح می‌توان دید. نخست آنكه؛ بخش اعظمی از این آثار را خبرنگاران و روزنامه‌نگاران و نویسندگان كم‌مایه‌یی تهیه و تدوین و تحریر كرده‌اند كه شناختی سطحی و قشری از مشرق‌زمین و بویژه از اسلام دارند و از این طریق برداشت‌های قالبی و نگاه‌های كلیشه‌یی خود را به‌خیل عظیم علاقه‌مندان به آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم سرزمین‌های شرقی انتقال داده‌اند. نویسندگان این نوع آثار غالبا از پی‌بردن به نهان فرهنگی جوامع شرقی اعراض می‌كنند و شاید بخاطر خصلت حرفه‌یی، اصولا در موقعیتی قرار ندارند كه بتوانند پوسته مشاهدات خود را بشكافند و به ژرفای مسائل و امور جاری در این جوامع راه یابند. گزارش‌هایشان بیشتر بازتاب‌دهنده رویدادهای سیاسی زودگذر و حوادث جنجال‌برانگیز و ظواهر زندگی مردمان این جوامع است كه البته برای جلب خریداران و خوانندگان بیشتر، با ساده‌نگری و صحنه‌های ساختگی همراه است و به‌لحاظ روان‌شناختی به‌گونه‌یی تنظیم شده است كه به توهمات ذهنی دامن می‌زند و پیشداوری‌های قدیمی مخاطبانشان را تایید و تقویت می‌كند.
عامل دوم را كه به‌گمان من عامل اصلی و در واقع زمینه‌ساز بروز و گسترش عامل اول و تقویت‌كننده آن است، در درون كشورهای شرقی اسلامی باید جست‌وجو كرد. روش اقتدارگرایانه و رفتارهای افراطی حاكم بر مناسبات اجتماعی در اغلب كشورهای اسلامی، موجب شده است كه تصویری ناهنجار از این جوامع در افكار عمومی جهان شكل گیرد كه در نهایت نه‌تنها به‌زیان منافع ملی این كشورها تمام شده، بلكه تصوری خلاف واقع از اسلام و فرهنگ و آداب و رسوم مردمان این سرزمین‌ها در اذهان به‌وجود آورده است. یكسان دانستن حكومت‌های اقتدارگرا كه زمام امور را در این كشورها به‌دست دارند با اسلام از جمله مواردی است كه سبب ایجاد این سوءتفاهم فاحش شده است و پیداست كه كار نویسندگان و گزارشگران یا روزنامه‌نگاران سهل‌انگار را نیز آسان كرده است تا بدون هیچ‌گونه مطالعه و بررسی مقدماتی پیرامون مساله و موضوع مورد نظر، با سفر و اقامت چند روزه در یكی از این كشورها، كتابی به رشته تحریر درآورند و از سر تفنن به داوری درباره ملت‌ها و سرزمین‌هایی نشینند كه عمق ریشه‌های ستبر فرهنگ و تمدنشان به‌آغاز تاریخ مكتوب انسان می‌رسد.
از اینرو گهگاه كه در میان این‌همه كتاب و مقاله و گزارش، به معدود آثاری برمی‌خوریم كه به‌دور از برداشت‌ها و برخوردهای قالبی و كلیشه‌یی، به‌گونه‌یی متفاوت و با نگاهی منصفانه به بررسی جوامع اسلامی پرداخته‌اند، این امید قوت می‌گیرد كه با نفوذ و گسترش چنین آثاری بتدریج از شدت پیشداوری‌ها كاسته شود و نگاه واقع‌بینانه جایگزین آنها شود. یكی از این آثار كه ابتدا به‌زبان اسپانیولی و بتازگی به‌زبان آلمانی منتشر شده است، كتابی است با عنوان قبله سیر و سیاحت در جهان اسلام. آنچه این كتاب را از سایر آثار مشابه كه در سال‌های اخیر منتشر شده است، متمایز می‌كند و خوانندگان علاقه‌مند را به‌مطالعه آن ترغیب و تشویق می‌كند، موضوعات تازه و مضامین بكری است كه نویسنده برای بررسی‌های گزارش‌گونه خود برگزیده است. خووان گویتیسولو نویسنده و گزارشگر اسپانیایی در این كتاب پاره‌یی از پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی در سرزمین‌های اسلامی را از منظری به تماشا نشسته است كه تاكنون كم‌تر مورد توجه نویسندگان اروپایی قرار داشته است. مطالب كتاب، حاصل تاملات نویسنده است در سیر و سیاحت‌هایش به‌گوشه و كنار جهان پهناور اسلام؛ از بندر طنجه تا شهر سمرقند؛ از صنعا با خانه‌های هشت طبقه‌اش كه چند قرن قدمت دارند تا تكایا و خانقاه‌های فرقه بكتاشی؛ از زورخانه‌های تهران تا سینماهای مراكش؛ از قبرستان‌های استامبول تا جای پای ابن‌بطوطه در غرناطه. او در سفرهایش به كشورهایی چون تركیه، ایران، یمن، عربستان، مراكش، سنگال، مالی، نیجریه و نیز به برخی جمهوری‌های آسیای مركزی مثل ازبكستان، تركمنستان و تاجیكستان كوشیده است تا با كنار زدن پوسته‌یی كه نگاه عمیق به‌پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی این سرزمین‌ها را مانع می‌شود، تصویری نزدیك به‌واقعیت از جهان اسلام به‌دست دهد.
نویسنده مسافری است كه همواره میان شرق و غرب در گشت و گذار بوده است. اسپانیایی است و زاده شهر بارسلون (برشلونه)، ولی خانه‌یی در شهر پاریس دارد و منزلی در شهر مراكش. نگاهی از غرب به شرق مسلمان داردأ اما نگاهش عمیق است و خالی از پیشداوری‌های معمول گزارشگران غربی. نگاه گزارشگری است كه از پیشینه تاریخی و فرهنگی سرزمین‌های اسلامی شناخت كافی دارد؛ زیرا پیشینه تمدنی اسلام، بخشی از هویت فرهنگی او را نیز تشكیل می‌دهد و از این منظر، سفرش به سرزمین‌های اسلامی، سفری است برای یافتن جای پای نیاكانش و بازشناسی آنچه به‌واقع میراث مشترك بشریت است.
او در این سفرها می‌بیند كه نیكانش نه‌تنها به اسلام به‌مثابه قدرتی سیاسی نظر داشتند، بلكه به اسلام به‌منزله هماوردی پرقدرت در عرصه‌های فلسفه و فرهنگ و هنر نیز می‌نگریستند و هنوز بعد از گذشت قرن‌ها، آثار تمدن اندلس از مسجد قرطبه گرفته تا مدرسه طلیطله در گوشه و كنار سرزمین اسپانیا اعجاب مسافران دور و نزدیك را برمی‌انگیزد.گویتیسولو در اولین مقاله كتاب كه عنوان «اسلام، واقعیت و اسطوره» را برپیشانی دارد، با نگاه نقادانه‌خود به بررسی آنچه اغلب مورخان و نویسندگان و گزارشگران و روزنامه‌نگاران غربی در طول قرن‌ها از مشرق‌زمین برای خوانندگان غربی به‌تصویر كشیده‌اند، می‌پردازد و در نتیجه‌گیری خود نه‌تنها غربیان كه مردمان و دولتمردان كشورهای شرقی اسلامی را نیزمخاطب قرار می‌دهد و می‌نویسد: آنان كه به‌منظور بسیج توده‌های مسلمان، ارزش اسلام را تا حد اسلحه‌یی ایدئولوژیكی یا سیاسی تنزل می‌دهند، كاری جز تحریف و تعجیز اسلام و كاستن از قدر آن انجام نمی‌دهند. چرا كه به‌این طریق اسلام را از ابعاد فرهنگی و فلسفی‌اش، از تجربه غنی عرفانی‌اش و نیز از میراث‌های ادبی و هنری‌اش بی‌نصیب و محروم می‌سازند.
اسلام یعنی معماری صنعا، اسلام یعنی كلام پیامبرانه ابن عربی، شعر و ادبیات عارفانه، خلاقیت حكیمان شیعی ایرانی، شفافیت اعجاب‌انگیز معنوی و نیز نمونه تاریخی دوران درخشان زمامداری مسلمانان در اندلس. و قرآن به‌بیان زیبای محمد آركون این (هماهنگ‌سازی موسیقایی و معناشناسی)، اسلحه نیست، هدیه است، موهبت است.
پهلوانان علی عنوان یكی از مقاله‌های كتاب است كه نویسنده در آن گزارشی جالب از زورخانه‌های تهران به‌دست داده و در بررسی كوتاهی كوشیده است منشاء سنت پهلوانی و چگونگی پیدایش زورخانه‌ها را در ایران شرح دهد. اصطلاحات مرسوم در زورخانه چون گود، سر دم، نوچه، نوخاسته، میان‌دار و مرشد و نیز لباس‌های مخصوص پهلوانان و تمرین‌های بدنی ورزش باستانی مثل تخته شنو، میل گرفتن، چرخیدن، كباده كشیدن و سنگ گرفتن را از ورود ورزشكاران به‌گود تا خروج آنان از گود، یك‌به‌یك برشمرده و به‌تفصیل تشریح كرده است. نویسنده فضای حاكم بر مراسم و سنت‌های دیرپای ورزش باستانی و سلسله مراتب در زورخانه‌ها را از نزدیك دیده و به‌منظور آشنایی بهتر و شناخت بیشتر از ریزه‌كاری‌های این ورزش سنتی، پای صحبت مرشد یكی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های تهران كه در میدان بهارستان قرار دارد، نشسته است. از میان پهلوانان قدیمی به پوریای ولی و از میان پهلوانان معاصر به جهان‌پهلوان تختی اشاره می‌كند و از نقش و جایگاه اجتماعی و محبوبیت آنان در میان مردم سخن می‌گوید و از بخل و حسد حاكمان وقت نسبت به‌ایشان.
ایام سوگواری در تهران، گزارشی است از روزهای عاشورا و تاسوعای حسینی و ایام عزاداری در ماه محرم. نویسنده این مقاله را با نقل جملاتی از نامه علی بن ابی‌طالب(ع) به فرزندش، حسن ابن علی(ع) (در كتاب اشتباها حسین ابن علی(ع) آمده است) آغاز می‌كند به این مضمون: پسركم! مبادا فریفته شوی كه بینی دنیا داران به دنیا دل می‌نهند، و بر سر دنیا بر یكدیگر می‌جهند. همانا دنیا پرستان سگانند عوعوكنان و درندگانند در پی صید روان. برخی را برخی بد آید و نیرومندانشان ناتوان را طعمه خویش نماید و بزرگانشان بر خرد دست چیرگی گشاید. دنیا را پروردگار خود گرفته‌اند و دنیا با آنان به بازی پرداخته و آنان سرگرم بازی دنیا و آنچه را پس از آن است فراموش ساخته.نویسنده سپس به شرح وقایعی كه پس از رحلت پیامبر اسلام برای تعیین جانشین وی به‌وقوع پیوست و سرانجام واقعه كربلا و شهادت امام حسین و یارانش را موجب شد، می‌پردازد. جالب آنكه او در شرح این وقایع تاریخی همه‌جا به روایات شیعیان استناد می‌كند. او متذكر می‌شود كه تاكنون سوگواری شیعیان ایران در ماه محرم همواره به‌صورت خودجوش بوده است و حكومت‌ها دخالتی در راه‌اندازی دسته‌های عزادار و برپایی مجالس سوگواری نداشته‌اند.
نویسنده كه بطور محسوسی متاثر از مراسم عزاداری ماه محرم و بخصوص علم و كتل و دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی قرار گرفته است، می‌گوید كه كم‌تر مسافر غربی می‌تواند این مراسم را ببیند و تحت تاثیر قرار نگیرد. گویتیسولو در یكی از سفرهایش به ایران كه مصادف با ماه محرم بوده است، چند بار نیز به تماشای یكی از مجالس تعزیه‌خوانی در تهران كه هر سال در چادری در تقاطع خیابان امام خمینی ولی‌عصر برپا می‌شود، می‌رود و به‌طرز بسیار جالبی مشاهدات خود را شرح می‌دهد و اشاره می‌كند كه در سفرهایش به كشورهایی چون ایران، معمولا قیافه شرقی‌اش باعث می‌شود كه كم‌تر توجه افراد بومی را به‌خود جلب كند؛ ولی در ایام ماه محرم و بخصوص در دفعاتی كه در مجلس تعزیه‌خوانی در تهران شركت داشته است، نگاه‌های تماشاچیان، بویژه نگاه زنان كنجكاو را متوجه خود می‌بیند و بعد از مدتی در می‌یابد كه نپوشیدن لباس سیاه كه نشانه عزاداری است و همچنین اصلاح هر روزه صورت علت آن نگاه‌های كنجكاوانه بوده است.از دیگر مقاله‌های جالب و جذاب كتاب، سینما فردوس است كه گویتیسولو در آن حال و هوای سینماها را در چند شهر و از آن‌جمله در عدن و مراكش و بندر طنجه به‌تصویر كشیده است. او در ابتدای این مقاله، خاطرات دوران كودكی و دیدن اولین فیلم وسترن را در دوران فرانكو در اسپانیا بازگو می‌كند و اینكه امروز سینماهای مراكش و عدن و طنجه همان حال و هوای سینماهای قدیمی بارسلون را دارند؛ سالن‌های بزرگ سینما با لژ و بالكن، پلاكت‌های بزرگ رنگارنگ با تصاویر آرتیست‌های فیلم، صف طولانی خرید بلیط، خیل جوانان‌كه مشتری‌های دایم سینماهایند، موتورسوارهایی كه حلقه فیلم‌ها را از این سینما به‌آن سینما می‌برند و فروشندگان دوره‌گرد تنقلات كه دور و بر سینما پرسه می‌زنند و با دیدن گشتی‌های پلیس، بساط خود را جمع می‌كنند و پا به‌فرار می‌گذارند. در اغلب شهرهای كشورهای اسلامی سینما هنوز بزرگ‌ترین و بهترین و تنها سرگرمی مردم بخصوص جوانان روستایی است كه برای یافتن كار به شهرها آمده‌اند. برنامه سینماها معمولا دو فیلم است؛ یك فیلم ملودرام هندی و یك فیلم كاراته‌یی كونگ‌فویی! هر چند كه آنچه در این سینماها تماشایی و دیدنی است، نه فیلم‌ها كه خود تماشاچیان و داستان زندگی این جوانان روستایی است.
فضای شهر اسلامی، مسلمانان آسیای مركزی، قبرستان‌های مسلمانان، یمن، سرزمین خانه‌های هشت طبقه، آرتور رمبو، در آن‌سوی عدن، زیارت خانه خدا، اسلام در قاره سیاه و میراث شفاهی بشریت از جمله مقاله‌های دیگر این كتاب است. برخی از این مقاله‌ها پیش‌تر بین سال‌های ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۵ میلادی در مشهورترین و معتبرترین روزنامه اسپانیا، یعنی ال‌پاییس به‌چاپ رسیده‌اند و اكنون به‌همراه مقالاتی تازه در این مجموعه انتشار می‌یابند.
از خووان گویتیسولو تاكنون آثار بسیاری به‌زبان‌های گوناگون ترجمه و منتشر شده است كه از آن جمله‌اند: فرشته و پری، چشم انداز جنگ در چچن، پوست‌انداختن مار، یادداشت‌های سارایوو، دفتر خاطرات الجزیره و نه‌جنگ و نه‌صلح؛ وضعیت كنونی فلسطین و اسراییل.
او در یكی از آخرین گفت‌وگوهای خود در پاسخ دبیر بخش فرهنگ و اندیشه روزنامه آلمانی دی‌ولت DieWeltكه از گویتیسولو می‌پرسد: گهواره اسلام مدرن در كدام سرزمین قرار دارد؟ صریح و روشن می‌گوید: ایران. در درجه اول ایران؛ به‌دلایلی كه خواهم گفت. و از سوی دیگر اروپا؛ چرا كه اسلام در اروپا با نظام سیاسی و اجتماعی این قاره به‌سازگاری و هماهنگی رسیده و در نمود خود، غربی و مدرن شده است. منظور من مهاجران مسلمان در فرانسه و آلمان نیستند، بلكه منظورم برای مثال مسلمانان بالكان است. در جنگ بالكان، مسلمانان بوسنی به دموكراسی و كثرت‌گرایی استناد می‌كردند؛ درحالی كه صرب‌های مسیحی از خون و خاك می‌گفتند. در جهان اسلام، اروپا دو متحد طبیعی دارد: مراكش و تركیه. سیاستمداران دوراندیش در اروپا به‌این امر واقفند و مقدمات نزدیكی این دو كشور را به‌قاره اروپا تدارك می‌بینند. البته مراكش هرگز به‌عضویت در اتحادیه اروپا نخواهد رسید، اما نقاط مشترك بسیاری در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی میان این كشورها وجود دارد.
اما در مورد ایران. فرانسیس فوكویاما معتقد است كه تنها از دل بنیادگرایی است كه جنبشی اصلاحی در اسلام سر بر خواهد آورد؛ برای نمونه در ایران. البته من بدون قید و شرط با نظرات او موافق نیستم ولی می‌پذیرم كه در كانون اسلام شیعی می‌تواند تغییر و تحولاتی ایجاد شود. علی شریعتی هم كه از متفكران مسلمان انقلابی بود، بسیار پیش‌تر می‌گفت كه شیعه به‌عنوان جریانی در درون اسلام كه همواره تحت پیگرد و آزار قرار داشته است، طبعا بدگمانی و سوءظن بسیاری نسبت به‌قدرت مركزی از خود نشان می‌دهد و از این رو بیشتر به‌چندپارگی گرایش دارد.
به‌همین دلیل هم امروز در ایران، مثلا نظام سیاسی و سیستم اقتصادی با هم تفاوت دارند. فراموش نكنیم كه امروز درحالی كه تفسیر آزاد از اسلام در جاهای دیگر كمابیش محو شده است، در ایران گفتمانی انتقادی و بحث‌های روشنفكرانه پرشوری در جریان است.
باری، با نگاهی گذرا به‌آثار این نویسنده و اندیشمند اسپانیایی درمی‌یابیم كه شناخت او از مسائل جهان اسلام و معضلاتی كه جوامع مسلمان با آنها روبروست، نه تنها شناختی آكادمیك، بلكه بر اساس تحقیقات میدانی او حاصل شده است. به‌عبارت دیگر، گویتیسولو در كنار مطالعات گسترده پیرامون تاریخ و فرهنگ سرزمین‌های اسلامی، با سفرهای پژوهشی به‌این كشورها و حضور در میان مردم و آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم و خلقیات آنان، همچون یك محقق مردم‌شناس، خود را با جنبه‌های گوناگون زندگی مسلمانان مشغول داشته است. از این رو دیدگاه‌ها و اظهار نظرهای او در مورد مسائلی كه جهان اسلام با آنها دست به‌گریبان است، از اهمیت و عمق بسیار برخوردار است و در حال حاضر یكی از معدود كارشناسان اروپایی است كه حتی بعد از رویداد شوم یازده سپتامبر و به‌رغم فضای بدبینانه و تنش‌هایی كه میان كشورهای غربی و جهان اسلام وجود دارد، بر دیدگاه‌های معتدل و منطقی خود ایستاده است. او خشونت و تروریسم را جزو لاینفك تعالیم اسلام نمی‌داند و به سازگاری جوامع اسلامی با دموكراسی باور دارد.
خسرو ناقد
منبع : روزنامه اعتماد
![استشهاد الامام الباقر (ع) [7 ذی الحجه]](/mag/i/4/61rmp.jpg)
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست