کالا‌های فرهنگی و رفتارهای ایرانیان‌

گرد‌آوری داده‌های فرهنگی به منظور رفع كمبود اطلاعات از فعالیت‌های فرهنگی جامعه یكی از انتظاراتی است كه می‌توان از اولیای امور فرهنگی داشت. سیاستگزاران فرهنگی به‌دلیل كمبود این اطلاعات دشواری‌های بسیاری داشته و در پی‌ریزی سیاست‌های كلان فرهنگی با موانع جدی روبه‌رو بوده‌اند. به منظور رفع این معضل، نخستین ایده‌های تهیه اطلاعات و آمار از فعالیت‌های فرهنگی از سال‌های ۷۴ مطرح شد و بالاخره نهال این ایده در سال ۷۸ به بار نشست و در قالب پژوهش‌های ملی در مفاد قانونی برنامه گنجانده شد. گردآوری داده‌ها و اطلاعات فرهنگی به منظور ارائه سیمایی عینی از وضعیت فرهنگی كشور منوط به روشی قابل اعتماد و جامع بوده است.
روشی كه در آن از نمونه‌های آماری گسترده استفاده شود و تنها به چند شهر بزرگ كشور محدود نشده و با برنامه‌ریزی دقیق تمام شهرها به‌ویژه مراكز استان‌ها مورد توجه قرار گیرد و جامعه‌ای آماری بررسی شود كه بتوان بر صحت اطلاعات بدست آمده تكیه كرد و سیاستگزاران فرهنگی با اتكای به آن، برنامه‌های فرهنگی جامعی برای كشور پیش‌بینی كنند.
بی‌تردید مطالعات فرهنگی، به طرز جدایی‌ناپذیری به ساختار اجتماعی و معانی موجود در آن مربوط می‌شود و فقط در چارچوب آن ساختار و پیشینه توضیح‌پذیر است. تلقی مردم از فرهنگ و كالاهای فرهنگی، بر ساخته‌هایی از هویت اجتماعی آنان است و این نكته لزوم مطالعه جدی در این عرصه را می‌طلبد. معانی فرهنگی مردم در یك جامعه و شیوه استفاده آنان از كالاهای فرهنگی، انعكاس كوچكی از نگرش اجتماعی آنان است. به معنایی دیگر، مردم در بستر یك جامعه، آن‌گونه با كالاها و پدیده‌های فرهنگی مواجه می‌شوند، كه نگرش اجتماعی‌شان ایجاب می‌كند.
آنان به اقتضای فرهنگ غالب و حتی خرده فرهنگ‌های موجود در جامعه مواجهه‌ای خاص با كالاهای تولید شده فرهنگی دارند و بی‌تردید، مطالعه این پدیده و كسب اطلاعات و داده‌ها و آمار می‌تواند، سیاستگزاران فرهنگی را در پیشبرد اهداف‌شان موفق‌تر كند.
احمد مسجد جامعی، رئیس شورای سیاستگزاری پژوهش‌های ملی، با بیان شكل‌گیری نخستین ایده‌های تهیه اطلاعات و آمار از فعالیت‌های فرهنگی در سال ۱۳۷۴، اذعان می‌دارد: <ایده انجام پژوهش‌های ملی با چنین رویكردی در سال ۱۳۷۸ پذیرفته و در مفاد قانون برنامه گنجانده شد. این پژوهش‌ها در سه عرصه، وظیفه گردآوری داده‌های فرهنگی را عهده‌دار شدند.
طرح جامع‌ آمارگیری فرهنگی با هدف گردآوری اطلاعاتی در زمینه امكانات فیزیكی و انسانی به اجرا درآمد. طرح پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها با هدف شناخت نگرش‌‌های مردم، محیط اجتماعی و فرهنگی اجرا شد و سرانجام هدف طرح فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی به رفتار خانوار در زمینه مصرف فرهنگ تجسم یافته پرداخت.>
مسجد‌جامعی، طرح مصرف كالاها و فعالیت‌های فرهنگی را از نخستین پژوهش‌های ملی در عرصه فرهنگ دانسته و اشاره می‌كند: <مطالعات اولیه این طرح در سال ۷۴ در چند شهر كشور اجرا شد و براساس تجربیات به دست آمده به صورتی ملی در سطح مراكز استان‌ها انجام شد.>
●طرح پژوهش مصرف كالاهای فرهنگی
یافته‌های طرح پژوهش فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی در كشور كه به عنوان یكی از رفتارهای فرهنگی ایرانیان مورد مطالعه قرار گرفته، به بررسی حیات و فعالیت فرهنگی افراد و مشاركت آن‌ها، نهادها، سازمان‌ها، تشكل‌ها، انگاره‌ها، روندها و تسهیلات فرهنگی می‌پردازد. این طرح پژوهشی،در هجده فصل به گردآوری اطلاعاتی پیرامون ویژگی‌های فردی و خانوادگی و زمان فراغت ایام‌‌هفته افراد جامعه، كتاب و كتابخوانی، مطالعه روزنامه‌ها و مجلات، استفاده از رادیو و تلویزیون، استفاده از ویدئو و ضبط صوت، رفتن به سینما و تئاتر، فعالیت‌های مذهبی، فعالیت‌های اجتماعی، فعالیت‌های هنری و دستی، گردش و تفریح، مسافرت، ورزش، بازی، تسهیلات فرهنگی و بالاخره تقاضای فرهنگی می‌پردازد. جامعه آماری این طرح پژوهشی در ۲۸ شهر مركز استان بوده و اطلاعات جمعیت آماری از سرشماری سال ۱۳۷۵ مركز آمار ایران به دست آمده است. تعداد نمونه منتخب در هر شهر ۵۰۰ خانواده بوده كه در بعضی شهرها به بیش از این تعداد افزایش یافته است. شیوه نمونه‌گیری دو مرحله‌ای بوده است. در مرحله اول از تعداد بلوك‌های هر شهر، بین ۱۲۵ تا ۱۳۴ بلوك با احتمال متناسب با حجم خوشه(p.p.s) انتخاب و در مرحله دوم، در هر بلوك ۴ خانواده به صورت تصادفی ساده انتخاب شده است.
نمونه‌گیری بلوك‌ها براساس اطلاعات سرشماری سال ۷۵ مركز آمار و نمونه‌گیری درون بلوك در محل و براساس فهرست تهیه شده از پلاك منازل به‌صورت تصادفی ساده انجام شده است.
در بعضی از شهرها، به‌دلیل مشكلاتی كه پیش آمده، تعدادی از پرسشنامه‌ها كنار گذاشته شده است. اما در مجموع، اطلاعات مربوط به ۱۳۹۷۶ خانواده با جمعیت ۶۵۴۴۰ نفر افراد ۶ ساله و بیشتر تحلیل شده است.
●شیوه جمع‌‌آوری اطلاعات‌
جمع‌آوری اطلاعات در شهرها، بعد از تمهید مقدمات و آموزش پرسشگران، توسط گروه‌های ۵‌‌نفره (یك سر پرسشگر و ۴ پرسشگر)، در پاییز و اوایل زمستان ۱۳۷۸ انجام شده است (جز زاهدان كه اطلاعات آن در اواخر زمستان جمع‌آوری شده است). پرسشگران دانشجو و بعضاً دارای سابقه پرسشگری در طرح‌های مشابه بوده‌‌اند. شیوه جمع‌آوری اطلاعات، مصاحبه همراه با پرسشنامه بوده است. در مراجعه به خانواده، بعد از ارائه كارت شناسایی و معرفی‌نامه، معرفی طرح، تقدیم هدیه‌ای به خانواده و جلب نظر آن برای پاسخگویی، پرسشنامه با حضور خانم خانه و اعضای مؤنث باسواد آن پر شده است. پرسشنامه بار اول در محل و بار دوم در محل ستاد هر شهر توسط سرگروه‌ها كنترل و اشكالات آن مرتفع گردیده است.
●مفاهیم اصلی و پایه‌ای‌
پژوهش فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی كشور با توجه به فعالیت فرهنگی افراد، مصرف كالاهای فرهنگی، تسهیلات (امكانات) فرهنگی، تقاضای فرهنگی و اوقات فراغت سازمان یافته است. در این پژوهش فعالیت فرهنگی به‌عنوان یكی از مفاهیم كلیدی مرتبط با حیات فرهنگی شناخته شد. این مفهوم در مقابل مفهوم فعالیت سیاسی، فعالیت اقتصادی و تا حدی فعالیت اجتماعی قرار گرفت. بنابه ‌تعریف ارائه شده این فعالیت عبارتست از: فعالیتی كه حول محور تولید، به‌كارگیری، انتقال، استفاده و مصرف معانی و نمادها و شكل‌دادن، تغییر و ارتقای حیات روحی و معنوی افراد شكل می‌گیرد.
اگر آن را به نحو سلبی تعریف كنیم، می‌توان به فعالیت غیراقتصادی و سیاسی تعریف كرد. چنان كه در درك معمول هم‌چنین تلقی وجود دارد و به‌طور ضمنی فعالیت اجتماعی آزادانه را هم شامل می‌شود.
این فعالیت در اشكال ناب و خلاق آن، به آفرینش و خلق فرهنگی منجر می‌شود. كاری كه هنرمندان، شعرا، فلاسفه، اندیشمندان و پدیدآورندگان صور مكتوب، صوتی و تصویری و... انجام می‌دهند. اما در اشكال معمول و مرسوم آن، فعالیتی را شامل می‌شود كه در آن فرد با مصرف و استفاده از آنچه پدپد آمده است، با امر فرهنگی آشنا می‌شود و با استفاده از آن به رشد و شكوفایی وجود خود كمك می‌كند. آنچه به‌عنوان فرهیختگی از آن یاد می‌شود، می‌تواند نتیجه فعالیت فرهنگی از این نوع باشد.
مصرف كالاهای فرهنگی، بعدی است از حیات فرهنگی كه در این پژوهش بدان توجه شده و این مقوله، عمدتاً با توسعه صنعت و فرهنگ مرتبط است و در خصوص جوامع جدید بیشتر كاربرد دارد تا جوامع سنتی و بر استفاده از رسانه‌ها و وسایل فرهنگی (وسایلی كه با آن فعالیتی فرهنگی انجام می‌شود) متمركز می‌شود.
تسهیلات (امكانات) فرهنگی به‌عنوان یكی دیگر از ابعاد مورد بررسی در این پژوهش با فعالیت فرهنگی همبسته دانسته شده است. ازاین‌رو بررسی فعالیت فرهنگی مستلزم اطلاع از امكانات و تسهیلاتی مانند: كتابخانه‌ها، كتاب‌فروشی‌ها، سینماها، موزه‌ها و... خواهد بود.
تقاضای فرهنگی مفهوم دیگری است كه با فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی مرتبط بود و مورد بررسی قرار گرفته است. منظور از تقاضای فرهنگی، انتظاراتی است كه افراد درخصوص گذران اوقات فراغت خود دارند و صورت‌هایی از كالاها و فعالیت‌های فرهنگی است كه خواهان آنند. هرچند ممكن است به دلیل موانعی كه وجود دارد، برآورده نشود.
اوقات فراغت یكی از عوامل عمده فعالیت فرهنگی بوده است. به‌بیان‌دیگر، با فرض وجود زمان فراغت است كه فعالیت فرهنگی امكان‌پذیر است. فعالیتی كه اعضای جامعه فارغ از اجبارهای محیط كار و الزامات زندگی، استعدادهای خود را توسعه بخشیده و شخصیت خود را گسترش می‌دهند. فعالیت‌هایی كه هدف اقتصادی در آن نبوده و بیشتر در راستای پیوند با دیگران (نفس رابطه اجتماعی)، تحقق امری اخلاقی، هنری عام‌المنفعه، دینی و... به‌صورت اختیاری انجام می‌شود. اوقات فراغت در مقابل زمانی قرار می‌گیرد كه فرد در الزامات اجتماعی نظام تقسیم‌‌كار درگیر است.
●مقولات مورد بررسی‌
طرح پژوهشی فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی كه در قالب رفتارهای فرهنگی ایرانیان انجام شده است به بررسی فعالیت فرهنگی، مصرف كالاهای فرهنگی و تقاضای فرهنگی در قالب مقولات متعدد می‌پردازد.
یكی از این مقولات فعالیت مذهبی ایرانیان به‌عنوان یك رفتار فرهنگی است. این نوع فعالیت شاخصی است كه با آن می‌توان عرصه رفتار دینداری و به‌عبارت‌دیگر عرصه مناسكی دین را تا حد زیادی سنجید.
براساس همین فعالیت، شبكه‌ای از روابط در جامعه شكل می‌گیرد كه می‌توان به آن <اجتماع دینی> گفت. ازاین‌رو فعالیت مذهبی در چند محور مورد پرسش قرار گرفته است:
الف: انجام اعمال مذهبی (مستحب) یا سنت كه شركت در مجالس جشن مذهبی، رفتن به مجالس عزاداری، شركت در نماز جماعت مساجد و حسینیه‌ها، رفتن به جلسات قرآنی از این نوعند.
ب: متوسط زمان فعالیت مذهبی در روز، هفته، ماه متناسب با میزان فعالیت. به این نحو كه برای كسانی‌كه دارای فعالیت مذهبی زیادی هستند، به روز و برای كسانی‌كه دارای میزان فعالیت مذهبی محدود بوده، به هفته و ماه سؤال شده است.
ج: برگزاری مراسم و مجالس مذهبی در منزل كه علاوه بر انجام آن، تعداد مراسم برگزار شده در طول‌ سال و نوع فعالیتی كه در این مراسم انجام می‌شود مورد پرسش قرار گرفته است.
د: مطالعه قرآن و كتب دینی به‌صورت مطلق ذیل مقوله كتاب‌خوانی‌
ه‌‌: استفاده از انواع نوارهای صوتی مذهبی از جمله قرآن، نوحه، روضه و تواشیح و غیره‌
و: مسافرت به قصد زیارت فعالیت دیگری است كه اگرچه در آن وجه تفریحی هم ممكن است مدنظر افراد باشد، اما می‌توان آن را به‌عنوان فعالیتی مذهبی به حساب آورد.
فعالیت اجتماعی به‌عنوان یكی از مقولات مورد بررسی این پژوهش بود. محور این نوع فعالیت تعامل و روابط با دیگران است. فعالیت اجتماعی در چند مقوله مورد بررسی واقع شده است:
الف) مشاركت در فعالیت‌های اجتماعی و اجتماعات مدنی، مانند انجمن‌های علمی و فرهنگی و اتحادیه‌های صنفی و بسیج و تشكل‌های سیاسی و غیره.
ب: رفت‌وآمد با ۱) اقوام و خویشان ۲) همسایگان ۳) دو ستان و آشنایان ۴) همكاران و...
مؤلفه‌های مختلفی كه ذیل این مقوله مورد پرسش قرار گرفته، علاوه بر این كه حجم روابط به بیانی تراكم اخلاقی موجود در جمعیت نمونه را ارزیابی می‌‌كند، نوع رابطه و تغییر آن از اشكال سنتی به جدید را هم تا حد زیادی می‌سنجد.ج: برگزاری جشن تولد در خانواده، مقوله دیگری است كه از آن به‌عنوان فعالیت اجتماعی می‌توان یاد كرد.
د: رفتن به قهوه‌خانه و كافه از دیگر فعالیت‌های اجتماعی معرفی شده است. به‌ویژه به لحاظ تاریخی نقش قهوه‌خانه‌ها و كافه‌ها و ایجاد تعامل میان افراد در آن دارای اهمیت بوده و به نوعی پاتوق و محلی برای رد‌وبدل اخبار و اطلاعات محسوب می‌شده است.
ه : مسافرت به قصد دیدن اقوام و خویشان از دیگر فعالیت‌های اجتماعی محسوب شده است.
از دیگر فعالیت‌های مورد بررسی قرار گرفته در این پژوهش، فعالیت ورزشی فعالیت فردی و در خدمت باز تولید انرژی هدر رفته در زمان كار و ضامن سلامتی و روان و دوم به‌عنوان نوعی فعالیت كه در آن مجموعه‌ای از روابط و تعامل‌ها شكل می‌گیرد. دراین‌نگاه، در كنار اجتماع دینی و عرصه فعالیت‌های اجتماعی كه اجتماع جامعه‌ای را شكل می‌دهد، می‌توان از اجتماع ورزشی یاد كرد كه نهادهای ویژه خود را دارد و تعامل‌های ویژه خود را شكل می‌دهد.
فعالیت ورزشی در محور اول با پرسش از:
۱) ورزش اعضا در خارج و داخل منزل،
۲) نوع ورزش،
۳) محل ورزش،
۴) متوسط زمان ورزش
و در محور دوم با پرسش از
۱) عضویت افراد در باشگاه و كلوپ یا تیم ورزشی،
۲) تماشای ورزش در اماكن ورزشی،
۳) متوسط تماشای ورزش در مكان مورد نظر.
به این مجموعه می‌توان مطالعه نشریات ورزشی و استفاده از رادیو و تلویزیون برای تماشای ورزش را افزود. فعالیت تفریحی به‌عنوان یكی دیگر از مقوله‌ها مورد بررسی قرار گرفته و عبارت است از اوقات فراغتی كه به استراحت و تفریح و گردش بگذرد.
در این زمینه:
۱- رفتن به پارك و مراكز تفریحی،
۲- گردش در بازار و خیابان،
۳- استراحت در منزل مورد پرسش واقع شده. علاوه بر این مسافرت به‌عنوان یك فعالیت مهم اوقات فراغت با هدف گردش و تفریح مورد بررسی قرار گرفته است.
بازی از دیگر فعالیت‌های مورد توجه بوده كه می‌توان آن ‌را ذیل فعالیت‌ تفریحی آورد. اما مقوله‌ای است كه به جهت پی‌آمدهای روانی و جامعه‌پذیرانه آن، در خور توجه جداگانه‌ای است.
سؤالات این حوزه عبارت‌اند از:
۱- وسایل بازی مورد استفاده اعضای خانواده،
۲- متوسط زمان بازی در هفته،
۳- استفاده از كامپیوتر برای بازی،
۴- مراجعه به مراكز بازی بیرون از منازل.
فعالیت هنری دستی از دیگر موارد مورد نظر بوده است. این نوع فعالیت از جهت ایجابی و تولیدی مورد توجه قرار گرفته و سؤالاتی نظیر ۲۴ مورد فعالیت هنری و دستی، زمان صرف شده برای انجام فعالیت‌ها، هدف انجام فعالیت هنری و نحوه یادگیری فعالیت، پرسیده شده است.
كتاب و كتابخوانی نیز از مقولات بررسی شده است. در بررسی این فعالیت مطالعه انواع كتاب، متوسط زمان مطالعه در هفته، رفتن به كتابخانه، امانت كتاب و محل و میزان آن و تعداد تقریبی كتب غیردرسی موجود در منزل و بالاخره خرید كتاب در یك سال گذشته مورد توجه قرار گرفته است. روزنامه و مجله‌خوانی كه در آن از اعضای خانواده در مورد میزان مطالعه، متوسط زمان مطالعه و نوع مجله و روزنامه و از خانواده هم درباره سابقه مطالعه نشریه، نحوه تهیه، محل مطالعه نشریه، هزینه پرداختی بابت خرید روزنامه و مجله سؤال شده است.
استفاده از رادیو و تلویزیون به عنوان یكی دیگر از فعالیت‌های فرهنگی مورد توجه بوده است . در این زمینه:
۱- داشتن رادیو و تلویزیون،
۲- مدت زمان روشن بودن آن در شبانه‌روز،
۳- مهمترین برنامه‌های مورد استفاده خانواده،
۴- متوسط زمان استفاده،
۵- استفاده از ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیون خارجی و مدت زمان سؤال شده است.
ویدئو و ضبط‌صوت هم از موارد مورد توجه بوده است. تماشای ویدئو، متوسط زمان استفاده، نحوه تهیه نوار ویدئویی، آخرین برنامه مورد استفاده و در مورد ضبط‌صوت هم نكاتی چون داشتن ضبط‌صوت، نوع نوار، زبان نوار مورد استفاده، متوسط زمان استفاده، تعداد نوار موجود در منزل و چگونگی تهیه آن مورد پرسش قرار گرفته است.
سینما و تئاتر هم از فعالیت‌های فرهنگی است، رفتن به سینما و تئاتر، تعداد فیلم‌ها، تماشای فیلم در مراكزی غیر از سینما و متوسط تماشای تئاتر در سال و محل تماشای تئاتر مورد بررسی قرار گرفته است.
از دیگر موارد مورد مطالعه تسهیلات (امكانات) فرهنگی بوده است تا اطلاعاتی چون فاصله خانواده‌ها تا كتاب‌فروشی‌ها، دكه مطبوعاتی، ویدئوكلوپ و فروشگاه عرضه محصولات فرهنگی، پارك و فضای سبز، سالن و زمین ورزشی و مساجد و حسینیه‌ها و زیارتگاه‌ها، از طریق مراجعه به افراد آشنا در محل جمع‌آوری شده است.
زمان فراغت با دو رویكرد، زمان فراغت اعضای خانواده در روزهای معمول هفته و زمان فراغت اعضا در روزهای تعطیل هفته مورد پرسش قرار گرفته است.
تقاضای فرهنگی كه به بررسی نوع فعالیت مورد انتظار برای روزهای معمول و تعطیل آخر هفته و نوع فعالیت‌ مورد انتظار برای تعطیلات سالانه و موانعی كه افراد و خانواده‌ها برای تحقق این فعالیت‌ها بر سر راه خود دارند، پرداخته است.
در راستای تحلیل عمیق‌تر فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی، مجموعه‌ای از متغیرهای فردی چون: ۱- سن،
۲- جنس،
۳- دین،
۴- زبان،
۵‌- محل تولد،
۶‌- تحصیلات،
۷‌- مدت اقامت،
۸‌- وضع تأهل،
۹‌- وضع فعالیت
۱۰- شغل، در مورد اعضای خانواده و در سطح خانواده اطلاعاتی مربوط به محل سكونت خانواده به عنوان شاخصی برای شناخت تقریبی پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده از جمله:
۱- نوع ملك،
۲- نوع مالكیت،
۳- متراژ و زمین و بنا ،
۴- تعداد اتاق،
۵- قیمت زمین و بنا در محل (در سؤال از بنگاه معاملاتی و افراد آشنا)
۶- ارزیابی منطقه سكونت در عرف محل به لحاظ طبقه‌بندی آن به منطقه بالا و پایین مورد پرسش قرار گرفته است. پرسشنامه به نحوی سازماندهی شده كه اطلاعات مربوط به خانواده و اعضای شش سال و بیشتر، توسط مصاحبه‌گر در آن درج گردیده است. علاوه بر این، در مورد هر بلوك پرسشنامه‌ای تدوین شده كه در آن اطلاعات مربوط به تسهیلات فرهنگی، قیمت زمین و بنا در محل و جایگاه محل در شهر به لحاظ بالا و پایین بودن منطقه مسكونی با مراجعه به بنگاه معاملاتی و افراد آشنا در محل توسط سرپرسشگر تكمیل شده است.

منبع : فرهنگ و پژوهش