بی خوابی و پر خوابی

بی‌خوابی، ناتوانی در ایجاد یا حفظ تداوم خواب می‌باشد، در صورتی که وقت کافی برای خوابیدن موجود باشد. بی‌خوابی یک پدیده شایع است و عوامل زیادی در بروز آن نقش دارند. بی‌خوابی یا گذرا و موقتی است و یا به صورت مزمن و طولانی می‌باشد.
▪ بی‌خوابی را به دو نوع :
۱) بی‌خوابی اولیه
۲) بی‌خوابی ثانویه تقسیم می‌کنند.
بی‌خوابی یا منشأ فیزیکی دارد و یا زمینه روحی و روانی
● علل بی‌خوابی گذرا :
۱) آلودگی صوتی و دیگر عوامل محیطی نظیر بیش از حد گرم بودن یا سرد بودن اتاق خواب
۲) تغییر مکان خواب
۳) خوردن مقادیر زیاد چای یا قهوه قبل از خوابیدن
۴) استرس ، غم و اندوه، داشتن یک امر مهم نظیر امتحان، داشتن چک مهلت دار
۵) احساس دفع ادرار در طول شب
۱) بی‌خوابی اولیه :
ناشی از اختلال عملکرد مکانیسم‌های خواب و مراکز خواب در ساقه مغز می‌باشد و در مجموع بی‌خوابی اولیه نادرتر است.
۲) بی‌خوابی ثانویه :
یک علت زمینه‌ای سبب بی‌خوابی می‌شود، شایع‌تر است، علل زمینه‌ای موجب بی‌خوابی عبارتند از: وجود بیماری‌های جسمی، درد، مشکلات روحی نظیر اضطراب، افسردگی و مصرف بعضی از داروها و الکل
● بی‌خوابی مزمن :
بی‌خوابی که بیش از یک ماه طول بکشد را بی‌خوابی مزمن می‌گویند. در زنان سالمند شایع‌تر است و به درمان دارویی مقاوم است.
● عوامل محیطی تداخل کننده با خواب طبیعی :
عبارتند از گرما، سرما، سر و صدا، نور، حرکت بیش از حد فرد هم خواب، خوابیدن در محیط ناآشنا، احساس ترس و خطر. افراد دچار اضطراب در شروع به خواب رفتن دچار مشکل هستند. افراد افسرده مشکلی در به خواب رفتن ندارند ولی حدود ۴ - ۳ ساعت زودتر از موعد مقرر بیدار شده و دیگر به خواب نمی‌روند. فشارهای روحی و شکست‌های زندگی سبب بی‌خوابی گذرا می‌شوند.
از فرد مبتلا به بی‌خوابی سوالات زیر پرسیده می‌شود :
ـ نحوه و زمان شروع بی‌خوابی؟
ـ آیا هر شب بی‌خوابی دارد یا فقط در مواقع خاص و به طور متناوب؟
ـ آیا به داروهای خواب‌آور پاسخ داده است؟
ـ عوامل برطرف کننده و تشدید کننده بی‌خوابی کدام هستند؟
ـ وجود درد یا بیماری‌های جسمی؟
ـ مصرف داروهای محرک سیستم عصبی یا الکل؟
ـ وجود سابقه افسردگی، اضطراب و اختلال شخصیت؟
ـ نوع شغل، کار در شیفت شب، میزان و حجم کار؟
ـ از نزدیکان و هم‌خواب فرد مبتلا به بی‌خوابی سوالات زیر پرسیده می‌شود :
ـ خرناس کشیدن یا خروپف کردن؟
ـ قطع موقت تنفس در هنگام خوابیدن؟
ـ موقع خواب سر و صدای زیاد کردن؟
ـ آیا پاها هنگام خواب پرش دارند؟
● ادراک نادرست از خواب :
برخی افراد تصور می‌کنند خواب کافی ندارند و مدعی هستند که اصلا هیچ شبی خواب خوب ندارند ولی بررسی ثبت منحنی خواب شبانه یا پلی‌‌سومنوگرافی در کلینیک خواب نشان می‌دهد که این افراد خوابی با ساختار طبیعی دارند و مراحل خواب عادی می‌باشد(خواب طبیعی شامل : خواب بدون حرکات سریع چشم یا خواب NREM و خواب با حرکات سریع چشم یا خواب REM است، خواب NREM شامل چهار مرحله ۱، ۲، ۳، ۴ است).
این افراد ادراک نادرست از حالت خواب دارند و باید بدانند که مدت زمان خواب افراد متفاوت است و یک فرد با ۴ – ۳ ساعت خوابیدن، روز بعد کاملا سرحال است و فرد دیگر با ۸ – ۷ ساعت خوابیدن هنوز خوش خواب است و بدش نمی‌آید که باز هم بخوابد. از نظر فیزیولوژیک حداقل خواب که سبب تأمین نیازهای فیزیولوژیک بدن می‌شود ۴ ساعت می‌باشد.
درمان بی‌خوابی شامل دو قسمت است :
الف) رعایت بهداشت خواب:
۱) در طول روز از خوابیدن خودداری شود.
۲) قبل از خواب ورزش و کار بدنی سنگین نشود، هنگام غروب قدم بزنند.
۳) از خوردن غذاهای سنگین در شب و صرف محرک‌های سیستم عصبی و الکل یا داروهای آرام بخش قبل از خواب پرهیز شود.
۴) سعی شود زمان خوابیدن و برخاستن از خواب ثابت باشد.
۵) از اتاق خواب صرفا برای خوابیدن استفاده شود.
۶) اتاق خواب آرام، خنک و تاریک و دارای پنجره باشد.
۷) از انجام کارهای فکری شدید و کار طولانی با کامپیوتر قبل از خواب احتراز شود.
۸) لباس خواب راحت و فراخ باشد.
ب) درمان داروئی
- استفاده از داروهای خواب‌آور بایستی برای مدت کوتاهی باشد زیرا سبب وابستگی، خواب‌آلودگی در روز بعد و افت عملکرد درسی و شغلی و اجتماعی می‌شود.
- یک داروی خواب‌آور مناسب داروئی است که سبب تسهیل در شروع خواب و حفظ تداوم خواب شده و موجب خواب‌آلودگی در روز بعد نشود.
- در مبتلایان به درد همراه داروی خواب‌آور از داروهای ضد درد و مسکن نیز استفاده می‌شود.
- در افراد دچار افسردگی و بیماران مبتلا به بی‌خوابی اولیه از داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای استفاده می‌شود.
● پرخوابی روزانه (Daytime Sleepiness)
درمقایسه با بی‌خوابی شیوع کمتری دارد. پرخوابی روزانه یک علت مهم حوادث محیط کار و تصادفات جاده‌ای است.
ارتباط پرخوابی با اختلالات عصبی روانی بایستی مدنظر باشد.
▪ پرخوابی به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود:
۱) پرخوابی اولیه یا نارکولپسی :
حالتی است که بیمار با وجود اینکه کمبود خواب نداشته، گرایش شدیدی به خوابیدن دارد. قادر نیست جلوی این خواب را بگیرد. بیمار ممکن است روزانه چندین نوبت در حالی که سر کلاس درس یا در جلسه سخنرانی نشسته یا مشغول تماشای تلویزیون یا در حال گفتگو با دیگران است یا در هنگام رانندگی احساس سنگینی پلک‌ها نماید و چشم‌هایش بسته و عضلاتش شل شود و به خواب برود، مدت این خواب بیشتر از ۱۵ دقیقه طول نمی‌کشد و شخص با تحریک لمس و یا قطع شدن صدای گوینده بیدار می‌شود
۲) پرخوابی روزانه ثانوی :
علل : کم کاری تیروئید، چاقی، آپنه خواب(قطع موقت تنفس هنگام خواب)، محرومیت از خواب یا ناکافی بودن خواب شبانه.

دکتر احمد چیت ساز - متخصص مغز و اعصاب

منبع : فصلنامه پزشکی اجتماعی هوم