از معرفت دینی تا هنر دینی

نوشتار پیش رو که به صورت سلسله گزارش‌هایی ارائه می‌گردد، چکیده سخنرانی‌ها و نشست‌های اساتید در جمع هنرمندان، دانشجویان و طلاب حوزه‌های علمیه می‌باشد که با موضوع کلی “از معرفت دینی تا هنر دینی” به صورت سلسه‌ همایش‌هایی با عنوان “آیینه‌های حقیقت” به همت حوزه هنری استان تهران برگزار گردیده است.
باتوجه به غنای بالای مباحث ارائه شده و نیز بدیع بودن آنها، ارائه این گزارش‌ها هرچند به صورت چکیده و مختصر جهت استفاده عموم مخاطبان علاقه‌مند به مباحث فرهنگی و هنری خالی از لطف نبوده و می‌تواند قدمی هرچند کوچک جهت بالاتر بردن غنای فکری و فرهنگی علاقه‌مندان باشد.
از آنجا که امروزه در جامعه ما بحث‌های فرهنگی و هنری و فعالیت‌های موجود در این زمینه در رسانه‌ها، مراکز آموزشی و حتی در سطح عامه مردم و جوانان از اهمیت و جایگاه ویژه‌ برخوردار می‌باشد، لذا پرداختن به جوانب نظری و عمیق‌تر فرهنگ و هنر بویژه جهت آشنایی هرچه بیشتر با دیدگاه‌های اسلامی در این زمینه و اصولا شناخت نوع تعامل دین و معارف اسلامی با فرهنگ و هنر و تلاش جهت نایل گشتن به مقام هنر دینی و فرهنگ متعالی اسلامی جایگاه ممتازی در میان اندیشمندان و هنرمندان متعهد و متخصص دارا می‌باشد. این نوشتار نیز تلاشی در همین راستا است.
در این جلسه استاد محمد صادق کوشکی ابتدا به تبیین کلیات بحث مورد نظر پرداخت و در این زمینه دو وجهه نظر کلی را بیان داشت به طوری که اگر دو دیدگاه کلی دین‌مدار و غیردینی رادر نظر بگیریم یک طرف فرض خود را بر این می‌گذارد که معرفت و هنر با دین نسبتی وجود دارد و اینها باهم مرتبط هستند.
سپس وی به تعریف و تبیین اجزای موضوع یعنی “چیستی معرفت و چیستی هنر” پرداخت .
چیستی معرفت: ایشان با بیان نکاتی سعی در تقریب اذهان به مفهوم معرفت داشت از جمله: “معرفت وقتی ایجاد می‌گردد که بین ذهن انسان و آنچه در بیرون از ذهن است نسبتی برقرار می‌گردد و اتفاقی می‌افتد که به آن معرفت یا حکمت و یا حتی علم گویند.
هرچند این واژه‌ها با یکدیگر متفاوت هستند لکن قدر مطلق کلی آنها چنین است برخی فلاسفه می‌گویند که ذهن از بیرون تصویر می‌گردد و آن را فیلتر می‌کند و بعد اتفاق می‌افتد که ما نسبت به عالم بیرون علم و معرفت پیدا می‌کنیم.
▪ چیستی هنر: از طرفی در مورد هنر می‌توان گفت: “گزارش و محصولی از ذهن ما در خصوص آنچه در بیرون از ذهن ما رخ می‌دهد البته با بیان احساسی”
در قسمت بعد این نکته مورد توجه قرار گرفت که: آیا میان این دو مقوله یعنی معرفت و هنر با دین ارتباطی هست یا نه؟ اگر هست چگونه توجیه می‌گردد؟
به عبارت دیگر آیا یک اثر هنری مثلا نقاشی یک گل، دینی و غیر دینی دارد؟ همان طوری که می‌توان پرسید آیا فیزیک دینی و غیر دینی وجود دارد یا نه؟
در ادامه جلسه پس از گذشت از کلیات به این نکته اشاره رفت که تفاوت انسان دیندار با انسان غیر دیندار چیست؟ اولین و مهمترین تفاوت آنجاست که انسان دیندار دنیا را در یک چارچوب تعریف می‌کند. یعنی دنیا را در ارتباط با معنایی می‌بیند که از آسمان آمده و بشر در خلق آن نقش ندارد. در حالی که انسان غیر دیندار دنیا را صرفا یک پدیده می‌بیند که اگر من آن را نفهمم ممکن است اصلا نمود خارجی و حتی وجود نداشته باشد.
بنابراین انسان دیندار هر امری را از زاویه و عینک دیانت خود می‌بیند.
لازم به تذکر است که این بحث هرچند انتزاعی، به نظر می‌رسد اما بسیار کاربردی است به طوری که انسان دیندار هر هنر و معرفتی را به این شرط می‌پذیرد که با آن مقیاس و چارچوب دینی سازگار باشد و اگر از آن خارج باشد حتی اگر به ظاهر هنرمندانه باشد آن را اصلا هنر نمی‌داند.
لذا امکان ندارد انسان دیندار محصول غیردینی تولید کند و یا حتی ورودی غیردینی داشته باشد.
من از آن روز که در بند توام آزادم
● شادمانم که به دست تو اسیر افتادم
“از طرفی انسان غیردینی تنها قید و بندش خودش است پس خودش هنر را تعریف می‌کند و شاخص می‌گذارد و هرگاه خواست به میل خود آنها را عوض می‌کند. نتیجه ا ین روند هم آن می‌شود که ممکن است در تعریف هنر، انسان تا آنجا پیش رود که بگوید: اصلا انسان خودش نباید در هنر دخالت کند و به طور ناخودآگاه هرچیز از او به وجود آمد هنر است و یا بالعکس به گونه‌ای مضیق و با صدها شرط به تعریف هنر بپردازد.
همان طور که می‌بینید به این ترتیب هنر غیردینی بسته به آنکه چه کسی آن را تعریف کند به تعداد آدم‌های روی زمین متفاوت خواهد بود همان طور که امروزه در مباحث پست مدرنیسم معرفت نیز مثل هنر به گونه‌ای افراطی نسبی شده است.”
دکتر محمد صادق کوشکی در ادامه بحث با مقایسه‌ای میان سیستم معرفت و هنر سیال غیردینی و هنر و معرفت دینی بیان داشت : معرفت و هنر دینی کاملا استاندارد است و چارچوب دارد. که این چارچوب هم به سلیقه آدم‌ها نیست بلکه آدم‌ عالم یا هنرمند می‌تواند آن را بپذیرد یا نه؟
وی در ادامه سخنان خود تذکر مهمی را بیان کردند و ابراز داشت که منظورشان از این در تمام این مباحث ▪ دین اسلام است نه مسیحیت با این استدلال که:
“آیین کلیسایی هیچ نسبتی با هنر نداشته است یعنی از ابتدای ترویج مسیحیت تا پایان قرون وسطی چنین تصور می‌کرد‌ه‌اند که هنر سمبل تجمل است در حالی که انسان برای رنج کشیدن به این دنیا آمده یعنی برای جبران گناه نخستین آدم. بدین‌ترتیب کلیساها همگی مکان‌هایی سرد و خشن و زمخت بودند و هیچ تزئینی به جز یک صلیب در آنها نبود اما با ورود اروپا به دوران رنسانس و بعد از آنکه بورژوازی هنر را در خدمت اشرافیت گرفت و کلیساها خلوت شدند، متولیان کلیسا برای جذب دوباره مردم به کلیسا به هنرمندان سفارش دادند که کلیساها را تزئین کنند. به طوری که بزرگترین آثار هنرمندانی چون میکل‌آنژ در این وضعیت به وجود آمد. لذا واضح است که آیین مسیحیت هیچ داعیه‌‌ای در هنر ندارد و از بحث ما خارج است.
به طور کلی آنچه بیشتر مدنظرکوشکی بود بحث از هنر و معرفت در دیدگاه دین اسلام بود و نکته مهمی که در این زمینه بیان داشتند آن بود که انسان هنرمند در فضای زیبایی‌شناسی دینی و معرفت دینی این پیش فرض را دارد که: الله جمیل و یحب الجمال.
خداوند زیبایی را تعریف کرده و اگر مثلا من (هنرمند) هم بخواهم بفهمم زیبایی چیست باید از خود خداوند بپرسم. این معنا افقی وسیع را نزد دیدگان هنرمند و عالم دینی باز می‌کند که اگر چه به ظاهر محدود ا ست اما این محدودیت باعث می‌شود ذهن او نظام‌مند شود و دنیا را کاملا منظم و با حکمت و زیبا ببیند.
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
هنرمند دیندار معتقد است که خداوند زیبا است و چون جهان مخلوق خدا است و با او نسبت دارد پس دنیا هم زیبا است به تعبیر قرآن نظام احسن می‌باشد. لذا هنرمند اگر جایی را هم زشت ببیند می‌گوید که نقص از من است لذا خلق هنری او به گونه‌ای است که با این دنیای زیبا نسبتی تنگاتنگ دارد و بین وجو او و وجود طبیعت فاصله نمی‌افتد.
در ادامه کوشکی به تناسب بحث، مثال شعرای پارسی‌گوی را مطرح کرد و با لطافت و نکته‌سنجی خاصی ادامه داد: “حافظ یک انسان دیندار هنرمند است در دیوان او هیچ نکته و شعر منفی یافت نمی‌شود هیچ نقطه سیاه و نا امید کننده‌ای نیست گویی او در زندگی مادی خود بسیار خوش بوده و در رفاه کامل به‌سر می‌برده است.
در حالی که اتفاقا حافظ زندگی سختی را به لحاظ مادی داشته و فقیر و یتیم بوده است اما در عین حال روح حافظ با دنیا یکی شده و این ویژگی هنر و معرفت دینی است.
در این قسمت از سخنان سخنران می‌توان چنین برداشت نمود که قاعدتا دستگاه هنر و معرفت دینی آن گونه است که معرفت از سوی خدا می‌آید و هنرمند هم آن را می‌گوید و ابراز می‌دارد. در واقع حافظ هم خود را صرفا یک آیینه یا یک پخش کننده می‌خواند.
در پس آیینه طوطی صفتم داشته‌اند
آنچه استاد ازل گفت بگو می‌گویم
در حالی که در هنر غیردینی هنرمند می‌گوید: من همه چیز هستم و همه چیز به من برمی‌گردد اما هنرمند دینی خود را آیینه‌‌ای می‌داند جهت انعکاس نور حق.
در مثال دیگری دکتر کوشکی مولانا و سعدی را مورد نظر قرار داد و گفت : “مثلا مولانا شفافیت حافظ را ندارد لذا در شعرش فراز و فرود دیده می‌شود و یا مثلا سعدی که توصیفاتی بشری‌تر و عادی‌تر دارد به نظر می‌رسد در این قسمت منظور ایشان آن است که در آینگی هنرمندان هم مراتب وجود دارد.
اما سوالی که در اینجا به ذهن هر خواننده‌ای می‌رسد آن ا ست که آیا می‌توان به طور کلی گفت که هنرمند صرفا آیینه است؟ و از طرفی آیا هنرمند دینی یا تولید کننده یک اثر دینی الزاما کسی است که نماز می‌خواند و ظاهرالصلاح می‌باشد؟
کوشکی در این زمینه نکاتی را اشاره داد که می‌توان گفت: هنرمند به طور کلی آیینه است. لکن یکی آیینه خود و نفس خود و دیگری آیینه جای دیگر. لذا هیچ‌گاه نمی‌تواند سیاهی را منعکس کند چرا که جایی که نور نباشد آیینه معنی ندارد. البته پاسخ در این زمینه‌ها که به شخصیت هنرمند مربوط می‌شود کمی سخت و با تامل است.
باید گفت هنرمند دینی یعنی کسی که نگاه دینی داشته باشد. این یک قانون و سنت الهی است که هرجا نگاه و چارچوب دینی بیاید به همان نسبت با نور ازلی ارتباط برقرار می‌کند حتی اگر یک لحظه باشد اما در همین یک لحظه این قانون اعمال می‌گردد و در اثر هنری او باقی می‌ماند.
یکی دیگر از تفاوت‌های مهم موجود میان هنر و هنرمند دینی و غیر دینی را که سخنران به زیبایی به آن اشاره کرد. آن بود که: “هنر دینی و فضای دینی این چنین مقرر می‌دارد که تو (هنرمند) وظیفه آیینه بودن داری و نمی‌توان و نمی‌توانی زیبایی خلق کنی بلکه فقط می‌توانی منعکس کنی، پس باید شفاف باشی و در عرصه معرفت دینی هم گفته شده که: اگر ۴۰ روز خود را برای خدا خالص کنی چشمه‌های معرفت و حکمت از دل به زبان جاری می‌شود.
و من یتق الله یجعل لهم فرقانا
لذا هنرمند لسان الغیب است. این درحالی است که در حوزه غیر دینی بشر خود می‌خواهد تولید زیبایی و هنر کند در حالی که نه دریافتی و ورودی مطهر دارد و نه فرد هنرمند طیب و طاهری که بتواند این فرایند را طی کرده و محصول تعالی‌بخش تولید کند. لذا در نظر ما این امر محال است.
ایشان در ادامه در تبیین اینکه چگونه می‌توان ارتباط وثیق معرفت و هنر را بیان کرد ادامه می‌دهد:
“برای تولید و دستیابی هنر دینی باید معرفت دینی داشت و معرفت دینی هم ناشی از خلوص است نه پژوهش.”
پژوهش صرف، فقط در حدیث نفس است و حدیث حق و واقع نیست. چنین ارتباط محکم و تنگاتنگ میان معرفت دینی و هنر دینی که در واقع دو سطح و دو لایه ملازم از وجود انسان دین‌دار هنرمند هستند باعث می‌گردد، ما به راحتی در فضای دینی ادعا کنیم که میان معرفت و هنر دینی تفکیک وجود ندارد و چنین فردی عارف و عالم و هنرمند است. لذا با این تقریر از بحث، دیگر در آثار و نوشتجات تفکیکی به عنوان قلم علمی و قلم احساسی وجود ندارد و صورت مسئله پاک می‌گردد چرا که بدین‌ترتیب هم اثر علمی و معرفتی و هم اثر هنری گزارش واحدی از حق و واقعیت هستند.
در انتهای جلسه نیز دکتر صادق کوشکی نتیجه و جمع‌بندی سخنان خود را این چنین عنوان کرد که هنر بازتاب نور است، از جنس نور است، لذا اگر بتوانیم انسان‌هایی خالص و شفاف تربیت کنیم که به خوبی هم از ابزار و قالب‌های هنری استفاده کنند دیگر مشکلی نخواهیم داشت. وقتی انسان‌ها تربیت شوند و شفافیت لازم را داشته باشند هرکدام باتوجه به زاویه‌ای که قرار گرفته‌اند آن‌ نور آسمانی را دریافت و منعکس می‌کنند. این خلاصه دیدگاه اسلام در مورد معرفت و هنر است. اسلام در نهایت می‌خواهد از معرفت و هنر در جهت رشد و تعالی بشر بهره بگیرد. لذا واقعا باید از معرفت دینی به هنر دینی رسید و این یک وظیفه و صلاح جامعه است.

گزارش از سید رضا علوی

منبع : روزنامه رسالت