تولید علم و بحران خروج نخبگان

بشر همواره در حال تولید علم است از آن جهت كه هرگاه در مقابل پدیده مجهولی قرار می‌گیرد، جست‌وجوگر می‌شود و اگر نتیجه جدیدی را به دست آورد، در واقع تولید علم و یا توسعه دایره علوم را انجام داده است.
واژه تولید علم در ادبیات كشور جایگاه ویژه‌ای پیدا نموده است، به‌طوری كه نهضت تولید علم و جنبش نرم‌افزاری، اذهان تمام سیاستگذاران و برنامه‌ریزان امور علمی‌و پژوهشی كشور را به خود مشغول نموده و در جای‌جای مستندات علمی و برنامه‌های توسعه و سند چشم‌انداز و افق‌های آرمانی كشور، ارتقای تولید علم و احراز جایگاه نخست علمی، هدف‌گذاری شده است. در ارزیابی‌های علم سنجی نیز اصلی‌ترین معیار برای تعیین جایگاه علمی‌و رتبه‌بندی كشورها، میزان مشاركت در تولید علم، نوآوری، فناوری و به‌طور كلی مشاركت در روند توسعه علم جهانی عنوان شده است.
یكی از مهم‌ترین مشكلا‌ت جامعه ما بی‌توجهی به ایجاد ساز و كار لا‌زم در راستای تولید علم است. این مساله سبب عدم انگیزش لا‌زم برای فعالیت در این زمینه و در نتیجه ركود فكری شده است. ضعف نظریه‌پردازی درعلوم انسانی و علوم پایه و... دارای پیامدها و عوارض مهمی‌است كه برخی از عمده‌ترین آنها عبارتند از: اول عدم شناخت، پیش‌بینی و كنترل متغیرها، دوم عدم ارائه راهكارهای مناسب برای حل مسائل جامعه و سوم استفاده از راهكارهای ناكارآمد. كارشناسان رشد تولید علم در ایران را ‌۱۴‌ درصد ارزیابی كرده‌اند كه این میزان برای كشورهای در حال توسعه كافی نیست و معتقدند كه باید سرمایه‌گذاری بیشتری در این امر صورت گیرد. همچنین سهم ‌ایران از تولید علم در جهان، نیم‌ درصد اعلا‌م شده است و سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی به ۶۸/۰ درصد رسیده، این در حالی است كه این رقم باید برای كشورهای در حال توسعه یك درصد باشد. همچنین در این زمینه تعداد پژوهشگران هم باید افزایش یابند چرا كه برای هر یك میلیون نفر،‌ ۹۰۰‌ تا هزار پژوهشگر دركشور وجود دارد در حالی كه استاندارد جهانی آن هزار و ‌ ۲۰۰‌ نفر است. كمبود سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش و تحقیقات، فقدان بازاریابی و تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی محققان و عدم تبیین جایگاه واقعی پژوهش بین مدیران ارشد دولتی و بخش خصوصی را می‌توان از موانع موجود در امر تحقیق برشمرد.
اساسی‌ترین مفروضه در تولید علم آن است كه نظریه در نتیجه برخورد و تقابل منطقی آرا و افكار متخصصان مختلف باشد. بنابراین، ایجاد تحول و بالندگی در كشور مستلزم دو اقدام كلی است كه عبارتند از: برقراری محیط فكری باز و قابلیت تحمل افكار و آرای نوین و همچنین سازماندهی و نهادینه كردن فرآیند تولید آرا و افكار. هر یك از این اقدامات، راهكارهای ویژه خود را می‌طلبد. در واقع مهم‌ترین ابزار در راستای تولید علم، تحقیق و پژوهش است. بدین معنا كه فراهم بودن ابزار تحقیق و پژوهش كمك شایانی به جامعه علمی‌كشور خواهد كرد. تشویق متخصصان به ابراز ایده‌ها و ابتكارات نو، آموزش صحیح به دانشجویان، تاسیس انجمن‌ها و كانون‌‌های سازنده نظریه در دانشگاه‌ها و مراكز علمی، حمایت از سمینارها و كنگره‌های تخصصی در كشور، حمایت از پژوهش‌ها در سطح دانشگاه‌ها و تشكیل گروه‌های فكری مختلف از جمله راهكارهایی است كه در این زمینه مطرح هستند. ‌
نكته بسیار مهم و حیاتی در تفاوت بین شرایط حاكم فعلی بر نظام آموزش، تحقیقات و توسعه كشور و اكثر كشورهای در حال توسعه این است كه در حال حاضر اغلب منابع و ماخذ آموزش و تحقیق و توسعه ما در فناوری‌های نوین ترجمه و كپی‌برداری و وارداتی است بدون آنكه استاد و یا مدرس در تهیه و تنظیم علوم و فنون مورد تدریس یا تحقیق خلا‌قیت و یا نوآوری داشته باشد. البته نفس این عمل منفی نیست چرا كه از لوازم پیشرفت، تعامل علمی و تبادل فناوری است اما این مساله نباید مانع خلا‌قیت و نوآوری در كشور شود. از میان كشورهایی كه به دلیل در اختیار گذاشتن امكانات پژوهشی و رفاهی به صاحبان اندیشه بیشترین نخبگان ایرانی را به خود جذب كرده‌اند، آمریكا و كانادا به ترتیب رتبه اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند. آمارهای ارائه شده نشان می‌دهد در سال‌های گذشته از ۱۲۵ دانش‌آموز شركت‌كننده در المپیادهای علمی ‌كه موفق به كسب رتبه و جایزه شده‌اند، ۹۰ نفر از آنها در دانشگاه‌های آمریكا به تحصیل مشغول شده‌اند. همچنین براساس برآورد صورت گرفته توسط سازمان ملل، هر كشور باید به‌طور متوسط بین ۱۵ تا ۲۰ هزار دلا‌ر هزینه كند تا یك فرد به یك متخصص تبدیل شود. براساس این برآورد جریان فرار مغزها موجب از میان رفتن ۸ تا ۱۱ میلیارد دلا‌ر از منابع كشور شده است. علت اصلی این موضوع بسیار واضح است و آن این است كه در كشور ما كمترین كار برای امكان رشد نخبه‌ها انجام شده است. متاسفانه بهترین دانشجویان كشور را ترك می‌كنند و دیگر باز نمی‌گردند. به اذعان بسیاری از صاحبنظران، شان و منزلت دانشمندان و استادان دانشگاه در دو دهه‌گذشته فارغ از دلا‌یل آن كاهش محسوسی داشته است. در موقعیتی كه فرد این كاهش منزلت را احساس كند، انگیزه‌ای قوی برای مهاجرت به محیط اجتماعی كه موقعیت بهتری را فراهم می‌نماید پیدا می‌كند.
مهاجرت نخبگان كه به واسطه كاهش منزلت اجتماعی بروز یافته ما را در تولید علم موفق نخواهد ساخت چرا كه از لوازم اصلی تولید علم وجود عالم و محقق در كشور است و در صورت خروج او از كشور، جامعه علمی‌ و دانشگاهی نیز با خلا‌ مواجه خواهد شد. اگر واقعا به تولید علم و جنبش نرم‌افزاری معتقدیم باید در بدو امر مانع خروج نخبگان از كشور شویم و سپس با برنامه‌ریزی مناسب و ایجاد بستر برای تحقیق و پژوهش نخبگانی كه از كشور خارج شده‌اند را به كشور بازگردانیم. برای آنكه بتوانیم به اهداف بلندی كه در جنبش نرم‌افزاری و تولید علم مدنظر است نائل آییم باید بیش از پیش جلوی خسارات ناشی از مهاجرت نخبگان را بگیریم و تحقق این امر به توفیق بیشتر جامعه دانشگاهی منجر خواهد شد.

طیبه كریمی

منبع : روزنامه اعتماد ملی