زوایای مکتب علمی امام صادق(ع)

دوران امامت امام صادق‌ع را می‌توان دوره شکوفایی علمی و فرهنگی جامعه اسلامی و بویژه جامعه شیعی نامید. عوامل و زمینه‌های موجود در این دوره شرایط مناسبی را برای ترویج و بسط و گسترش انواع علوم دینی و غیر دینی در جامعه مسلمانان پدید آورد که در این میان امام صادق‌ع با ایجاد نهضتی علمی توانست حرکت عظیمی را در حیات اجتماعی مسلمانان آغاز و پایه‌ریزی کند. به واقع آن حضرت با تاسیس دانشگاهی بزرگ توانست آثار بزرگی را تولید و شاگردان مبرزی را تربیت کند که برکات آن همواره در دنیای اسلام باقی بماند.
با نگاهی به سخنان و نوشته‌های علمای بزرگ مسلمان اعم از شیعه و سنی می‌توان نخست به عظمت شخصیت علمی آن حضرت و ثانیا نهضت علمی و فرهنگی‌ای که امام صادق(ع)‌ راه‌اندازی کرد، پی برد. این مقاله برخی از زوایای این نهضت علمی و جایگاه بی‌نظیر آن در دنیای اسلام را بررسی کرده است.
شیخ مفید که از علمای بزرگ شیعه محسوب می‌شود درباره نهضت علمی امام صادق‌ع می‌نویسد: به قدری علوم از آن حضرت نقل شده که زبانزد مردم گشته و آوازه آن همه جا پخش شده است و از هیچ یک از افراد خاندان او، به اندازه او علم و دانش نقل نشده است. ( الارشاد، شیخ مفید، ص ۲۷۰)
در مجالس درس آن حضرت علاوه بر پیشوایان مذاهب فقهی مانند ابوحنیفه و مالک، فلاسفه و طلاب علوم فلسفه از مناطق دور دست حاضر می‌شدند و حسن بصری، موسس مکتب فلسفی بصره و واصل‌بن‌عطا موسس مذهب معتزله از شاگردان آن حضرت بودند. ابوحنیفه پیشوای مشهور فرقه حنفی که خود در محضر امام صادق‌ع‌ تلمذ کرده درباره آن حضرت می‌گوید: من دانشمند‌تر از جعفربن‌محمد ندیده‌ام. (سیره پیشوایان در آینه تاریخ، مهدی پیشوایی ص ۹۶ و ۹۷)
محمد شهرستانی صاحب کتاب معروف الملل و النحل که از فلاسفه و متکلمین بزرگ اهل سنت است، درباره عظمت و جایگاه علمی امام صادق‌ع‌ می‌گوید: او علمی جوشان و در حکمت ادبی کامل داشت، انسانی فوق العاده زاهد و باتقوا بود و از شهوات پرهیز داشت و در مدینه بر دوستان خود اسرار علوم را افاضه می‌کرد و غرق در بحر معرفت و علوم بود. ( سیری در سیره ائمه اطهار، شهید مطهری، ص ۱۳۲)
میرعلی هندی از علمای معاصر اهل سنت نیز درباره نقش امام صادق‌ع‌ در نهضت علمی که آن دوره در جامعه اسلامی اتفاق افتاد، می‌گوید: انتشار علوم در آن زمان کمک کرد فکر‌ها آزاد شوند و پابند‌ها از فکر‌ها گرفته شد. مناقشات فلسفی و تعقلی در تمام جوامع اسلامی عمومیت پیدا کرد و نباید فراموش کنیم آن کسی که این حرکت فکری را در دنیای اسلام رهبری کرد، نواده علی‌بن‌ابیطالب‌ع، همان که به نام امام صادق معروف است، بود. او مردی بود که افق فکرش بسیار باز بود و فوق‌العاده به علوم زمان خودش توجه داشت و در حقیقت اول کسی است که مدارس علوم عقلی را در دنیای اسلام تأسیس کرد. (سیری در سیره ائمه اطهار،شهید مطهری ص ۱۳۵)
بدیهی است شرایط موجود در آن عصر، زمینه را برای فعالیت علمی و فرهنگی بیش از پیش اهل بیت‌ع‌ فراهم کرده و اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره در این زمینه بسیار اثرگذار بود.
در این دوره با ظهور عباسیان و قیام بنی‌عباس علیه امویان، شرایط به گونه‌ای رقم خورد که بنی‌امیه به دلیل گرفتاری‌های سیاسی به‌وجود آمده فرصت ایجاد فشار و اختناق علیه امامان معصوم‌ع را از دست دادند و با آزادی محدود و کوتاه مدتی که به وجود آمد امام صادق‌ع از این فرصت به بهترین شکل استفاده کرد و نهضتی علمی را بنیان نهاد. از دیگر عواملی که زمینه ساز ایجاد این مکتب بزرگ علمی شد می‌توان به ظهور مکاتب و فرقه‌های مختلف با‌ آرا و اندیشه‌های گوناگون نظیر معتزله، مرجئه، جبریه، غلات، زنادقه، متصوفه و... اشاره کرد و در حقیقت ، بازار جنگ عقاید در آن عصر داغ بود.محیط آن روز جامعه اسلامی، یک محیط صددرصد مذهبی بود و مردم تحت انگیزه‌های مذهبی بودند. ضمن این‌که در آن عصر نژاد‌های مختلف وارد دنیای اسلام شده بودند که اینها سابقه فکری و علمی داشتند و اهل علم و دانش بودند و به ترویج آن نیز بسیار کمک کردند. علاوه بر این، تسامح دینی یا همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان با اهل کتاب و پیروان ادیان دیگر نیز از مهم‌ترین عوامل رشد و شکوفایی علم و دانش در آن دوره به شمار می‌رود. در آن زمان اهل کتاب مردمی دانشمند و مطلع بودند و مسلمانان با آنان برخورد علمی داشتند و این خود، جلسات بحث و بررسی و مناظره را به دنبال داشت. سیری در سیره ائمه اطهار، ص ۱۴۰‌
امام صادق‌ع‌ با استفاده از این عوامل و زمینه‌ها، دانشگاه بزرگی را تاسیس کرد که در آن رشته‌های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روز مانند فقه،حدیث، تفسیر، کلام، نجوم، منطق، ریاضیات، طب و... دایر بود و شاگردان برجسته‌ای همچون هشام بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مفضل بن عمر، جابربن حیان و... در آن مکتب تربیت شدند که تعداد آنها را بالغ بر ۴ هزار نفر ذکر کرده‌اند. (الارشاد، شیخ مفید، ص ۲۷۱)‌ به عنوان مثال، هشام بن حکم از شاگردان آن حضرت اعجوبه‌ای بوده که بر تمام متکلمین زمان خود برتری داشته است که بنا به قولی در آن دوره ۳۱ جلد کتاب نوشته بود و جابر بن حیان نیز که بیش از ۲۰۰ جلد کتاب در زمینه‌های گوناگون بویژه علوم عقلی و طبیعی و شیعی تصنیف کرده بود، یکی از شاگردان مکتب امام صادق‌ع‌ به شمار می‌رود.
در دوره امام صادق‌ع‌ بود که شیعیان اهتمام جدی نسبت به مسائل تعقلی پیدا کردند. نگاه به کتب حدیثی شیعه که بخش عمده‌ای از احادیث آن در دوران امام صادق‌ع‌ صادر شده است، نشان می‌‌دهد شیعه در این دوره به مسائل عقلی توجه زیادی داشته، به طوری که در بیشتر کتب حدیثی یکی از مهم‌ترین ابواب، کتاب العقل و الجهل است. امام صادق‌ع‌ با فرصتی که در این دوره پیدا کرد با تمام تلاش مواریث اجداد خود را حفظ کرد و بر آن مواریث افزود. علاوه بر این بحث، در کتب حدیث شیعه مبحث توحید نیز جایگاه خاصی دارد. صدها و بلکه هزارها بحث در باب و صفات خداوند و مسائل مربوط به شؤون الهی و قضا و قدر و جبر و اختیار و مسائل تعقلی در کتب حدیث شیعه مطرح است که در کتب دیگر وجود ندارد. اینها سبب شده بگویند اولین کسی که مدارس فلسفی را (مدارس عقلی را) در دنیای اسلام تاسیس کرد، امام جعفر صادق‌ع بود. (سیری در سیره ائمه اطهار،شهید مطهری، ص ۱۳۷)
امام صادق‌ع‌ هر یک از شاگردان خود را در رشته‌ای که با ذوق و قریحه او سازگار بوده، تشویق و تعلیم می‌کرد و در نتیجه هر کدام از آنها در یک یا دو رشته از علوم مانند حدیث، تفسیر، کلام و... تخصص پیدا می‌‌کردند. گاهی امام دانشمندانی را که برای بحث و مناظره مراجعه می‌‌کردند، راهنمایی می‌‌کرد تا با یکی از شاگردان که در آن رشته تخصص داشت، مناظره کنند.
مجالس درس آن حضرت به ۲ صورت عمومی و خصوصی برگزار می‌‌شد و وسعت زیادی داشت، در وسعت مجالس درس امام همین بس که حسن‌بن‌علی‌بن زیاد وشاء از شاگردان امام رضاع‌ و از محدثان بزرگ می‌‌گوید: در مسجد کوفه ۹۰۰ نفر استاد حدیث مشاهده کردم که همگی از جعفربن محمدع حدیث نقل می‌‌کردند.
یکی از مجالس درس عمومی امام صادق‌ع‌ مسجد نبوی بوده است. بنا به قرائن تاریخی، در آن زمان محدثان و فقها در مسجد نبوی به تشکیل حلقه‌های درسی اقدام کرده و به نقل حدیث یا صدور فتوی می‌‌پرداخته‌اند. با توجه به اختناق حاکم بر ضد شیعیان، امام صادق‌ع‌ نیز همانند دیگر مشایخ از آزادی برای تشکیل کلاس درس برخوردار نبودند، اما طبق پاره‌ای از شواهد، مسجد نبوی از مراکز اصلی ملاقات‌های امام صادق‌ع و پدرش امام باقرع‌ با عامه مردم و بویژه شیعیان بوده است. علاوه بر این، شواهد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد حضرت به صورت جمعی و فردی در خانه خود پذیرای مراجعان بوده و ضمن دیدار با آنها به پرسش‌ها یا اشکالاتشان پاسخ می‌داده‌اند.
اصولا روایاتی که مطلع‌ آنها عبارت «دخلت علی ابی عبدالله» است، همگی ورود افراد به محضر حضرت را در خانه آن بزرگوار بیان می‌کنند. همچنین با مطالعه در سیره حضرت مشاهد می‌شود که آن بزرگوار از حج و مواقف آن برای تماس با یاران خود و حتی دیدار با مخالفان مذهب استفاده زیادی می‌کرد، چنان که این مطلب در سیره امامان دیگر نیز مشاهده می‌شود. فلسفه استفاده آن حضرت از این ایام، علاوه بر درک فضیلت حج، کم شدن کنترل‌ها‌ی حکومتی بوده است، چنان‌که شیخ مفید از اجتماع گروهی از زنادقه در مسجد‌الحرام و برخورد و گفتگوی امام صادق با آنان خبر داده است. امام صادق‌ع‌ علاوه بر مجالس عمومی، جلسات خصوصی و ملاقات‌هایی را به طور فردی یا جمعی با شیعیان و خواص یاران خود داشته‌اند. این گونه نشست‌ها اکثرا در خلوت‌ها و زوایا به صورت غیر رسمی برگزار می‌شد. با توجه به شواهد، بیشتر ملاقات‌های یاران حضرت با آن بزرگوار در ایام حج واقع می‌شد که نگاهی به کتب حدیثی و روایات مرتبط این حقیقت را بیشتر روشن می‌کند. ( تاریخ عمومی حدیث، دکتر مجید معارف، ص ۲۳۴ و ۲۳۶)
آری در همین مجالس درس بود که شاگردان بزرگی تربیت شدند و توانستند در تاریخ اسلام آثار علمی مهمی را بر جای گذارند. حرکت و نهضت علمی و فرهنگی امام صادق‌ع‌ توانست به شکل عجیبی احیاگر سنن و علوم اهل بیت‌ع‌ باشد که تا آن زمان به دلایل مختلف بخش عظیمی از آن پنهان مانده بود به طوری که تحقیقا می‌توان گفت ریشه حرکت‌های علمی دنیای اسلام اعم از شیعه و سنی مربوط به دوره امام صادق‌ع‌ است. علاوه برحوزه‌های دینی و علمی شیعه، حوزه‌های سنی هم مولود مکتب امام صادق ع‌ است، به طوری که جامع ازهر که هزار سال از تشکیل آن می‌گذرد، توسط شیعیان فاطمی راه اندازی شد و از مکتب امام صادق‌ع انشعاب گرفت.

حامد اکبرزاده