بهرام بیضایی

بهرام بیضایی نمایشنامه‌نویس، فیلمنامه‌نویس، کارگردان سینما و تآتر و محقق در دی‌ماه ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. پدرش میرزا نعمت‌الله معلم کاشانی بود. خانواده بیضایی در ایام سوگواری ماه محرم در کار برگزاری مراسم تعزیه بودند و او از همان دوران کودکی با تعزیه و اصول آن آشنا شد. نمایشنامه‌نویسی را از نوجوانی و سالهای تحصیل در دبیرستان شروع و از سال ۱۳۳۸ مطالعه و تحقیق درباره نمایش در ایران و جهان را آغاز کرد. در آن سالها او جای آنکه بیشتر اوقاتش را سر کلاسهای دانشگاه تلف کند، در سینماها و تماشاخانه‌ها می‌گذراند.
تا اینکه سرانجام در سال ۱۳۳۸ با انصراف از دانشگاه به استخدام اداره کل ثبت اسناد و املاک دماوند درآمد. بیضایی هم‌زمان شروع به نوشتن مقالات مختلف در مورد تآتر و سینما در نشریات مختلفی همچون علم و زندگی، هنر و سینما، گاهنامه آرش، مجله موسیقی، کیهان ماه، ماهنامه ستاره سینما، کتاب چراغ و... کرد و چند کتاب با ارزش درباره تآتر، از جمله نمایش در چین و نمایش در ژاپن، منتشر کرد که هنوز هم منبع درس دانشجویان رشته تآتر به شمار می‌روند. در سال ۱۳۴۸ بیضایی با ساخت یک فیلم هشت میلیمتری چهار دقیقه‌ای سیاه و سفید تصمیم گرفت آستین بالا برند و به جای تئوری‌بافی و نوشتن انواع و اقسام نقدها وارد صحنه فیلمسازی شود.
دهه چهل برای بهرام بیضایی در زمینه نمایش دهه بسیار موفقی بود. این دهه در تاریخ ادبیات معاصر ایران نیز دهه بسیار پررونق و مهمی به حساب می‌آید و بسیاری از آثار موفق و برجسته ادبی و شعر و رمان و نمایشنامه‌ و داستان کوتاه در این دهه نوشته شده‌اند.
از آثار موفق بیضایی در این دهه می‌‌توان به پهلوان اکبر می‌میرد (۱۳۴۲)، هشتمین روز سندباد (۱۳۴۳)، سلطان مار (۱۳۳۴)، چهار صندوق (۱۳۴۶)- که تقریباً هیچ وقت اجازه اجرای گسترده پیدا نکرد-، دیوان بلخ (۱۳۴۷) و... اشاره کرد.
از اواخر دهه چهل و همزمان با ورود موج نو سینمای ایران، بیضایی با ساخت دو فیلم کوتاه عمو سیبیلو (۱۳۴۸) و سفر (۱۳۴۹) خودش را برای ورود به سینمای حرفه‌ای آماده کرد و سرانجام در سال ۱۳۵۱ با ساخت فیلم معتبر رگبار با بازی مرحوم پرویز فنی‌زاده، محمدعلی کشاورز و پروانه معصومی، قدم اول فیلمسازی‌اش را محکم برداشت. این فیلم در همان سال برنده مجسمه‌ سپاس بهترین فیلمنامه شد. در همین دهه بیضایی چند فیلم موفق دیگر ساخت: غریبه و مه ۱۳۵۴، کلاغ و در آستانه انقلاب، چریکه تارا با بازی سوسن تسلیمی.
بیضایی یکی از معدود فعالان سینما و تآتر قبل از انقلاب است که در دوران بعد از انقلاب هم با موفقیت به فعالیتش ادامه داد. او در سال ۱۳۶۱ نسخه سینمایی نمایش مرگ یزدگرد را که در سال ۱۳۵۷ بر روی صحنه برده بود کارگردانی کرد. بعد از آن در سال ۱۳۶۵ فیلم باشو غریبه‌ای کوچک را با بازی سوسن تسلیمی درباره حاشیه جنگ ساخت و سال بعد شاید وقتی دیگر را نیز با بازی سوسن تسلیمی روی پرده برد.
او بعد از ساخت فیلم مسافران در سال ۱۳۷۰ برای مدت نه سال از سینما دور شد. گرچه فیلم مسافران هم مانند فیلمهای قبلی‌اش با استقبال مواجه شد و در همان سال سیمرغ بلورین جایزه ویژه هیأت داوران جشنواره فجر را به خانه برد، اما بیضایی در طول دهه هفتاد بیشتر اوقات از سینما و تآتر دور ماند.
در سال ۱۳۷۷ فیلم کوتاه گفتگو با باد را کارگردانی کرد و سرانجام در سال ۱۳۷۹ با دو اثر نمایشی مجدداً به سالنهای نمایش ایران رونق بخشید. یکی از این دو اثر «کارنامه بندار بیدخش» اثری از خودش بود و دیگری «بانو آیویی» نوشته یوکیو میشیما نویسنده برجسته ژاپنی. او در همین سال فیلم «سگ‌کشی» را ساخت که سال بعد برنده تندیس زرین بهترین کارگردانی جشن خانه سینما شد.
بهرام بیضایی از پروسواس‌ترین کارگردانان سینمای ایران است و حتی در بهترین شرایط هم ساخت هر فیلم او مدتها طول می‌کشد! به همین دلیل ساخت داشتن نه فیلم در پرونده کاری سی و چهار ساله او چندان عجیب نیست! یکی از تفاوتهای بیضایی با دیگر کارگردانان هم‌رده‌اش، عدم علاقه او به جشنواره‌ها است. بیضایی هیچ علاقه‌ای به شرکت در جشنواره‌های داخلی و خارجی و یا کسب موفقیت در این فستیوالها ندارد. با این حال فیلمهای بیضایی هم منتقدان و هم مردم عادی را به طور یکسان راضی می‌کنند.
● عمده آثار نمایشی بیضایی به پنج دسته تقسیم می‌شود:
▪ دسته اول، آثاری که از نمایشهای سیاه‌بازی، عروسکی و خیمه‌شب‌بازی الهام گرفته شده‌اند، مانند چهار صندوق، قصه ماه پنهان و...
▪ دسته دوم، آثاری که از قصه‌های عامیانه، فولکلور و ادبیات کهن ایران الهام گرفته شده؛ مانند سلطان مار، دیوان بلخ، هشتمین سفر سندباد و...
▪ دسته سوم، آثاری که در آنها از اسطوره‌های ایرانی استفاده شده‌، مانند اژدهاک، سیاوش خوانی، کارنامه بندار بیدخش و...
▪ دسته چهارم، آثاری که در آنها از تاریخ واقعی اقتباس شده، مرگ یزدگرد، سلطان در آبسکون، فتح‌نامه کلات و...
▪ بالاخره دسته پنجم، آثاری که از تعزیه وام گرفته شده‌اند، مانند روز واقعه و...
اطلاعات وسیع و معلومات بالای بیضایی در زمینه‌های نمادشناسی، اسطوره و ادبیات ملل باعث شده تا آثارش لایه‌های متعدد فلسفی، اجتماعی و تاریخی داشته باشد. به همین خاطر نفس وجود بیضایی برای سینما و تآتر ایران غنیمت بزرگی است و هر فیلم و اثر نمایشی‌اش یک کلاس درس به حساب می‌آید.

شرح و تفسیر: داوود قنبری

منبع : پایگاه‌ اطلاع‌رسانی گل‌آقا