بررسی جایگاه مالیات بر ارزش افزوده در نظام مالیاتی کشور

● جایگاه مالیات بر ارزش افزوده (VAT)
بر اساس قانون بودجه و برنامه سند چشم‌انداز ۲۰‌ساله کشور باید درآمد مالیاتی به نوعی جایگزین درآمدهای نفتی شود که زمانی به پایان خواهد رسید. به عبارت دیگر، بر اساس سند چشم‌انداز ۲۰‌ساله کشور دولت باید تا پایان برنامه پنجم توسعه قادر باشد که هزینه‌های جاری خود را به طور عمده از درآمد مالیاتی تامین کند و از اتکای این بخش به درآمدهای نفتی بکاهد.
پرداخت مالیات در برخی کشورها یک تکلیف قانونی بزرگ محسوب می شود و عدم پرداخت آن برخوردهای قانونی برای متخلفین از قانون را در پی دارد.
مالیات در کشورهای مختلف دنیا، بخش عمده‌ای از هزینه‌های عمومی را تشکیل می دهد به نحوی‌که در برخی از کشورها ۹۰ تا ۹۵ درصد از هزینه‌های عمومی مورد نیاز دولت از طریق مالیات تامین می شود، اما این رقم در ایران حتی با تلاش‌های بسیار زیاد دولت بسیار کم است و با رقم‌های مرسوم در دنیا بسیار فاصله دارد. به علاوه، حدود ۳۲ درصد از تولید ناخالص داخلی برخی از کشورها از درآمد مالیاتی تامین می‌شود، درحالی‌که این رقم در ایران بسیار اندک است. لازمه‌ی دستیابی به وضعیت مطلوب درآمدهای مالیاتی در کشور ارتقاء فرهنگ مالیاتی است که اجرای طرح خود اظهاری مالیاتی در تیرماه هر سال نیز بدین منظور صورت می‌گیرد.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان اقتصادی اجرای صحیح قانون مالیات بر ارزش افزوده در چارچوب یک برنامه‌ی کلان اقتصادی و به دور از بخشی‌نگری سبب برقراری عدالت در پرداخت مالیات می شود. این نوع پرداخت مالیات، معافیت‌هایی را برای مؤدیان مالیاتی در نظر گرفته است، به نحوی که اصناف ۴۰ درصد مالیات خود اظهاری خود را به صورت نقد و مابقی را حداکثر در ۴ قسط مساوی ماهیانه پرداخت خواهند کرد.
مالیات بر ارزش افزوده در قرن حاضر مورد استقبال بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته است؛ به طوری که در حال حاضر بیش از ۱۵۰ کشور جهان به اجرای این مالیات پرداخته اند و از مزایای این مالیات مدرن بهره می برند. این مالیات، از ارزش افزوده بنگاه ها در مراحل مختلف فرایند تولید – توزیع اخذ می شود و از مزایای زیادی همجون توان درآمد زایی بالا برای دولت، پایه ی گسترده ی مالیاتی، سهولت اجرا، کاهش انگیزه‌ی فرار مالیاتی، مشارکت مستقیم مؤدی در فرایند مالیات گیری، تکیه به روش خود اظهاری، اعتماد به مؤدیان، ساز و کار خود کنترلی، پایین بودن هزینه اخذ مالیات به سبب خود اجرایی، اجتناب از پدیده مالیات مضاعف و غیره برخوردار است.
از دیدگاه اقتصادی "ارزش افزوده" تفاوت بین ارزش ستانده (محصول) و ارزش داده (مواد اولیه) است؛ اما در تدوین قانون به لحاظ ارائه نگرش مطلوب اجرایی، این تعریف بر اساس روش های حسابداری و با تکیه بر روش صورتحساب ارائه می شود و "ارزش افزوده " را چنین تعریف می کنند: ارزش افزوده عبارت از تفاوت بین ارزش کالاها و خدمات عرضه شده با ارزش کالاها و خدمات به کار رفته در خرید یک شخص در یک دوره معین است.
با توجه به تعریف مذکور مالیات بر ارزش افزوده عبارت است از: نوعی مالیات چند مرحله‌ای که در مراحل مختلف زنجیره تولید – توزیع بر اساس درصدی از ارزش افزوده کالاهای تولیدی یا خدمات ارائه شده اخذ می شود. این مالیات در واقع نوعی مالیات بر فروش چند مرحله‌ای است که خرید کالاها و خدمات واسطه‌ای را از پرداخت مالیات معاف می کند.
● ضرورت اجرای مالیات بر ارزش افزوده
پس از جنگ جهانی دوم، بنا به دلایل متعدد، بسیاری از کشورها درصدد اصلاح ساختار مالیاتی خود برآمدند. در این میان مالیات بر ارزش افزوده در دو دهه‌ی گذشته به منزله‌ی یک روش جدید مطرح و به لحاظ ویژگی‌های انعطاف پذیری این مالیات، در کانون توجه کشورهای مختلف به هنگام اصلاح ساختار مالیاتی واقع شد. مهم‌ترین دلایلی را که انگیزه‌های این اصلاح به شمار می روند، را می توان در چهار گروه زیر طبقه بندی کرد:
۱) رفع نارسایی‌های مالیاتی سنتی
۲) ایجاد منبع درآمد برای پاسخگویی به هزینه‌های روز افزون دولت
۳) ایجاد نظام مالیاتی متناسب با عملکرد پیمان‌های منطقه‌ای
۴) ایجاد تحول در ساختار مالیاتی به دلیل ناهماهنگی با روند توسعه اقتصادی
علی رغم این که به دلیل فقدان شناخت از مالیات بر ارزش افزوده، برخی از کشورها نسبت به پذیرش آن ابراز نگرانی کرده اند، امّا با گذشت زمان شمار کشورهای استفاده کننده از این مالیات بسیار افزایش یافته است.
به طور کلی در بررسی‌های گوناگون درباره نظریه مالیات بر ارزش افزوده، صاحب نظران اقتصادی، این مالیات را از سه جنبه ی مختلف بررسی کرده اند. این سه جنبه عبارتند از:
الف) مسائل ساختاری، اقتصادی و اجتماعی مالیات بر ارزش افزوده مشکلات مرتبط با آن‌ها و راه‌های مقابله با این مشکلات
ب) آثار مختلف مالیات بر ارزش افزوده بر متغیرهای اقتصادی از دیدگاه خرد و کلان
ج) راه‌های گوناگون اجرای مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای مختلف و استفاده از تجارب حاصل به منظور بهبود ساختار این روش از اخذ مالیات.
● مزایای مالیات بر ارزش افزوده
۱) ایجاد منبع درآمدی با ثبات و انعطاف‌پذیر برای دولت
مالیات بر ارزش افزوده در بسیاری از کشورها یک منبع درآمدی جدید و با ثبات به منظور پوشش مخارج دولت در نظر گرفته می‌شود؛ چون این مالیات از مصرف اخذ می شود و مصرف نیز به مثابه بخشی از تولید ناخالص داخلی کم‌تر دچار نوسان می شود، بنابراین اِعمال این مالیات نوعی درآمد ثابت برای دولت ایجاد می کند.
همچنین به دلیل این که این مالیات بر قیمت جاری اِعمال می شود و ایجاد تغییراتی در نرخ آن سریعاً به افزایش یا کاهش درآمد منجر می‌شود. بنابراین به منزله‌ی یک ابزار مالیاتی انعطاف پذیر به هنگام اِعمال سیاست‌های تثبیت اقتصادی می‌تواند به آسانی مورد استفاده‌ی سیاستگذاران قرار گیرد.
۲) پایه‌ی مالیاتی گسترده
از آنجا که مالیات بر ارزش افزوده می تواند بخشی از فعالیت‌های اقتصادی را زیر پوشش قرار دهد که از طریق مالیات‌های فروش به دشواری امکان پذیر است؛ در نتیجه دارای پایه‌ی مالیاتی گسترده است و امکان وصول بخش زیادی از ظرفیت‌های بالقوه مالیات کشور را فراهم می‌سازد. پایه‌ی مالیاتی گسترده ی آن، پایین بودن نرخ مالیاتی را توجیه می کند که خود از ویژگی های بارز این روش مالیاتی برای تشویق فعالیت های اقتصادی تلقی می شود.
نکته مهم در زمینه پایه مالیاتی مالیات بر ارزش افزوده این است که اگرچه این پایه مالیاتی گسترده است، امّا چون اجرای ان بر اساس آمار و اطلاعات وسیع و مرحله ای تولید استوار و نظام دفترداری در مراحل عمده فروشی و همچنین خرده فروشی، یک ضرورت است ؛ بنابراین شروع با یک پایه ی محدود و به صورت تدریجی و سپس گسترش آن مطابق با تجارب سایر کشورها با موفقیت همراه خواهد بود.
۳) جلوگیری از فرار مالیاتی
مزیت مالیات بر ارزش افزوده در مقایسه با مالیات ها ی فروش، خود کنترلی آن است. بدین صورت که به طور معمول در نظام مالیات بر ارزش افزوده، مالیات پرداخت شده یک بنگاه در زمان فروش به خریداران اعلام می شود؛ زیرا بنگاه های خریدار در پی دریافت اعتبار مالیاتی و بستانکار کردن همان میزان از کل بدهی مالیاتی خود هستند. در این نظام چنانچه بنگاهی مالیات را کم تر از حد واقعی اعلام کند یا مالیات متعلق به خود را نپردازد، این مالیات به خریدار بعدی منتقل می شود. به عبارت دیگر اجرا نکردن تکلیف کسر و پرداخت مالیات موجب زیان بنگاه های خریدار می شود که ان ها به این امر واقف هستند و به همین دلیل خریداران به خرید کالاهایی که پرداخت مالیات ان ها انجام نشده است تمایلی ندارند. بنابراین با اجرای این مالیات به دلیل خصوصیات آن، از فرار مالیاتی و اجتناب از پرداخت مالیات جلوگیری می شودو چنانچه فراری هم صورت گیرد، به راحتی در زنجیره ی تولید و توزیع قابل شناسایی است.
۴) خنثی بودن
مالیات های سنتی به طور معمول متغیرهای کلان اقتصادی را تحت تأثیر قرار می دهند و به همین دلیل یکی از علت های اصلاح نظام مالیاتی از روش سنتی به روش مالیات بر ارزش افزوده، خصلت خنثی بودن و بی طرفی آن عنوان شده است. مالیات بر ارزش افزوده در برابر تجارت خارجی و فعالیت های مختلف اقتصادی، خنثی است؛ بدین معنا که این مالیات بر توزیع عوامل تولید، سرمایه گذاری، تجارت خارجی، اشتغال، تولید، میزان دخالت دولت، میزان فعالیت بخش های تعاونی و خصوصی در فرایند تولید، نحوه و درجه ی ادغام بنگاه های تولیدی و تصمیمات اقتصادی اشخاص حقیقی و حقوقی بی تأثیر است. علاوه بر این هنگام اِعمال مالیات برارزش افزوده تفاوتی وجود ندارد که کالا قبل از رسیدن به دست مصرف کننده چند بار مبادله شده است و به طور کلی می توان گفت با اِعمال آن در تخصیص بهینه ی عوامل تولید خللی وارد نمی شود.
۵) تسهیل ورود به پیمان های منطقه ای و جهانی
برخی از پیمان های منطقه ای بنا به دلایلی، نظیر ایجاد وحدت نظام مالیاتی در مناسبات اقتصادی کشورهای عضو پیمان ، برقراری یکنواخت فشار مالیاتی، ایجاد انگیزه ی کشورهای عضو برای افزایش کارایی استفاده از مزایای بی طرفی و خنثی بودن، تحت تأثیر قرار نگرفتن کالاهای وارداتی و گسترش رقابت داخلی، مالیات بر ارزش افزوده را شرط عضویت برای اعضا تعیین کرده اند. از جمله این پیمان ها می توان به اتحادیه ی اروپا و اتحادیه ی منطقه ای آمریکای لاتین اشاره کرد. همچنین عنوان شده مالیات بر ارزش افزوده، تنها مالیات بر فروش معمول اتحادیه هاست که خصوصیات خنثی بودن در مورد کالاها و خدمات مورد مبادله ی منعکس شده در موافقتنامه تعرفه تجارت و سازمان تجارت جهانی در بر دارد.
خنثی بودن مالیات بر ارزش افزوده در رابطه با تجارت بین افراد یک اتحادیه و نیز در ارتباط تجاری با کشورهای در حال توسعه، حل کننده‌ی بسیاری از مشکلات بوده است؛ بدین ترتیب که این مالیات، عمل شناسایی کالاهای غیر مشمول مالیات را به طور دقیق انجام می دهد و اِعمال معافیت‌ها و نرخ صفر به صادرات را بدون هیچ گونه تأثیری بر آن عملی می کند.
● معایب مالیات بر ارزش افزوده
این مالیات همانند سایر مالیات‌ها دارای معایبی است که به همین دلیل مورد انتقاد قرار می گیرد. البته انتقاد از مالیات امری طبیعی است؛ لیکن هدف این است که از بخشی نگری پرهیز شود و اجرای این مالیات در چارچوب یک برنامه‌ی کلان اقتصادی باشد تا مزایای آن به کل اقتصاد تسری یابد و همچنین اهداف مورد نظر محقق گردد. اما معایب مالیات بر ارزش افزوده عبارتند از:
۱) آثار تورمی
تجارب کشورهای استفاده کننده از مالیات بر ارزش افزوده نشان داده که الزاماض همبستگی مثبت میان اِعمال این مالیات و افزایش نرخ تورم وجود ندارد و شرایط در کشورهای مختلف متفاوت می باشد. در واقع در اقتصاد های در حال گذار اِعمال هر سیاستی ممکن است در قیمت های نسبی تغییر ایجاد کند و این مسئله تنها به اِعمال مالیات بر ارزش افزوده مربوط نمی شود. مطالعات انجام شده حاکی از ان است که اثر این مالیات بر روی تورم موقتی است و در طول مدت کم تر از یک سال از بین خواهد و مجددا تعادل برقرار خواهد شد، مشروط بر ان که دولت در چارچوب یک برنامه ی مدون همزمان با اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده، سیاست های مکمل را به کار بگیرد و به موقع اقدامات پیشگیرانه را اطلاع رسانی و اجرا کند.
در لایحه‌ی پیشنهادی دولت به دلیل این که این مالیات جایگزین مالیات های غیر‌کارآ (مثل مالیات‌های غیر‌مستقیم ) می شود و به دلیل اِعمال یک نرخ یکسان و پایین بر تمام کالاها و خدمات در نظر گرفتن معافیت برای نیازهای ضروری خانوارها و نیز محدود کردن دامنه‌ی پوشش آن، پیش بینی می شود که تنها سطح عمومی قیمت‌ها در کوتاه مدت افزایش یابد و قیمت های نسبی دستخوش تغییر عمده نشوند.
این امکان برای دولت وجود دارد که با اقداماتی از جمله به کارگیری سیاست های آگاه سازی عامه مردم و معامله کنندگان، استفاده از ابزارهای کنترلی قیمت، انتخاب زمان مناسب برای اجرا، اعطای اعتبار مالیات بر خرید کالاهای واسطه ای و افزایش سطح دستمزدها و ...، آثار تورمی را کنترل کند، اگرچه تجربه ی گذشته نشان می دهد که دولت در این مواقع درست عمل نمی کند.
۲) آثار تنازلی
یکی از انتقادات وارد شده بر مالیات بر ارزش افزوده این است که این نوع مالیات در مقایسه با مالیات های درآمد و مصرف، بیش تر موجب بی عدالتی مالیاتی می شود. به خصوص با فرض این که خانوارهای با درآمد پایین، سهم بیش تری از درآمدشان را نسبت به خانوارهای با درآمد بالا مصرف می کنند. وضع این نوع مالیات هنگامی که با یک نرخ واحد و پایه ی وسیع معرفی شود، فشار مالیاتی بیش تری را بر خانوارهای با درآمد پایین وارد می کند.
البته در این مورد، راه هایی برای تعدیل تنازلی وجود دارد؛ یک راه این است که کالاهای دارای سهم بالا در مصرف خانوارهای با درآمد پایین، معاف یا مشمول نرخ صفرگردند. راه دوم نیز اِعمال مالیات به صورت چند نرخی است؛ به گونه ای که نرخ های پایین تر برای کالاهای ضروری اِعمال شود.
اگرچه دو راه حل به معنی کاهش کارایی مورد انتظار این مالیات است، اما این موضوع اجتناب ناپذیر است. در لایحه ی پیشنهادی، با در نظر گرفتن معافیت برای کالاهایی که سهم بالایی در مصرف خانوارهای با درآمد پایین دارند و نیز پیش بینی پایه ی محدود، تا حد زیادی آثار تنازلی خنثی شده است و دولت می تواند از برنامه ی پرداخت های انتقالی، برای تعدیل بیش تر اثر این مالیات بر افراد فقیر استفاده کند. به دلیلی احتمال موفق نشدن و پیچیده شدن نظام اجرایی، به هیچ وجه نظام چند نرخی در زمان شروع اولیه توصیه نمی شود.
▪ پیشنهادات:
مالیات به عنوان یکی از منابع درآمد اصلی دولت‌ها و راهی برای بهبود سطح زندگی مردم در اکثر کشورهای جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بر همین اساس مسوولان و قانونگذاران به خصوص در کشورهای صنعتی و فراصنعتی همواره برای اخذ مالیات با دقت فراوان و متناسب با درآمد افراد سعی و تلاش دارند.
در ایران مالیات و چگونگی دریافت آن از مؤدیان، همواره یکی از معضلات اصلی دولت‌ها بوده است به گونه‌ای که گاه وضع یک نوع مالیات و گرفتن آن، صنعتگران و تولیدکنندگان را به سوی ورشکستگی سوق می‌دهد و گاه باعث فرار مالیاتی آنها می شود.
در ایران مسوولان نتوانسته‌اند قوانین مالیاتی را به گونه‌ای وضع کنند که پرداخت آن از سوی مردم توأم با میل، رغبت و اختیار باشد. اما نخستین گام در این راه اصلاح قوانین به گونه‌ای است که تاثیر پرداخت سهم مالیات در آبادی کشور، رفاه حال شهروندان و افزایش سطح کیفی زندگی مردم احساس شود. شاید تنها با ایجاد چنین حسی در مردم بتوان معضل فرار‌های مالیاتی را برای دولت و کابوس پرداخت مالیات را برای مؤدیان به کلی از میان برداشت.
در سه سال گذشته پیشرفت‌هایی در بخش اجرایی و سازمان امور مالیاتی کشور ایجاد شده و کارآیی این سازمان افزایش یافته است، با این وجود خلاء قوانین مناسب همواره مانع بزرگی بر سر راه پیشرفت کشور در این بخش است.
در طی چند سال گذشته ، سهم درآمدهای دولت از مالیات افزایش نیافته است و همچنان مشکل ساختار نظام مالیاتی در تامین هزینه‌های دولت از این طریق احساس می شود.
اتکای بودجه به درآمدهای نفتی کاهش نیافته است چراکه هرآنچه دولت از ذخایر ارزی پرداخت می کند در رابطه با درآمدهای نفتی است چه این درآمدها از حساب ذخیره ارزی باشد و چه درآمدهایی که از این راه وارد بودجه شده است. از سوی دیگر ، همانطور که گفته شد سهم دولت از درآمدهای مالیاتی نیز افزایش که به واسطه آن بتوان در مورد کاهش اتکای بودجه به نفت سخن گفت.
برای اصلاح نظام مالیاتی که امری ضروری است و نقش موثری در نظام مالیاتی دارد، می توان پیشنهاداتی را از جمله ساده‌سازی واژه‌های مالیاتی در قوانین، استفاده از نیروهای متخصص در دریافت مالیات، برنامه ریزی و تبلیغ فرهنگ مالیاتی، زمینه‌سازی برای نظام خود‌اظهاری و تشویق مردم به پرداخت داوطلبانه مالیات و حذف هرگونه رابطه در معافیت و تخفیف مالیات متذکر شد. ارتقای کیفیت نظام مالیاتی کشور، تلاش برای رضایتمندی شهروندان، جلب اعتماد عمومی و تکریم مؤدیان، استفاده از فناوری‌های نوین و تسهیل خدمت‌رسانی به مردم به منظور کاهش خطاها، کوتاه کردن زمان برای مؤدیان در روند پرداخت مالیات، افزایش دسترسی مؤدیان به مراکز و حوزه‌های مالیاتی و تحقق عدالت اجتماعی از مهمترین موضوعاتی است که سازمان امور مالیاتی باید به آن توجه ویژه داشته باشد.

پی نوشت:
۱ -Value Added Tax ) VAT)
منابع:
۱- آقایی، الله محمد و احمد ناهید، ساختار نرخ، عدالت و معافیت در نظام مالیات بر ارزش افزوده، فصلنامه مجلس و پژوهش، سال یازدهم، شماره ۴۵، ۱۳۸۴، ص ۱۴۷
۲- پژویان، جمشید، چالش های نظام مالیاتی در اقتصاد ایران، فصلنامه مجلس و پژوهش، سال یازدهم، شماره ۴۵، ۱۳۸۴،ص ۱۱
۳- ضایی بیگدلی، محمد تقی، جایگاه مالیات بر ارزش افزوده در اصلاح نظام مالیاتی، ، فصلنامه مجلس و پژوهش، سال یازدهم، شماره ۴۵، ۱۳۸۴،ص ۷۵
۴- طباطبایی یزدی، رؤیا، سیاست های مالیاتی در کشورهای در حال توسعه واستفاده از تجارب کشورهای توسعه یافته، ، فصلنامه مجلس و پژوهش، سال یازدهم، شماره ۴۵، ۱۳۸۴،ص
۵- عرب مازار، علی اکبر ، در اندیشه نظام مطلوب مالیاتی، ، فصلنامه مجلس و پژوهش، سال یازدهم، شماره ۴۵، ۱۳۸۴،ص ۲۷
۶- پایگاه جامع اطلاع رسانی مدیران ایران www.modiiran.iran
۷- بانک اطلاعات مجلات کشور www.magiran.com
تدوین:
سمیرا حسن‌زاده
دانشجوی کارشناسی ارشد علوم اقتصادی، دانشگاه تربیت مدرس
خبرنگار اقتصادی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا