تدابیر علمی در برابر زلزله

سوانح و حوادث طبیعی، همچون زلزله، سیل و ... با زندگی بشر آشنائی دیرینه داشته و امروزه هر از چند گاهی از وقوع آنها از طریق رسانه‌های گروهی آگاه می‌شویم. زلزله، در میان دیگر سوانح طبیعی، از نظر تأثیر بر زندگی انسان و قدرت تخریب، بیشتر خودنمائی می‌کند. کشور ما نیز کشوری زلزله‌خیز است و هر از چند گاهی، در نقطه‌ای از آن، زلزله‌ای اتفاق می‌افتد که گاه آن‌قدر شدید است که فاجعهٔ ملی به بار می‌آورد (زلزلهٔ بم). آگاهی از این واقعیت که حداقل ۲۴ شهر بزرگ کشور در مناطق بسیار زلزله‌خیز قرار دارد، اهمیت موضوع را برای تک‌تک ایزانیان صدچندان می‌کند. متأسفانه در حال حاضر در صورت وقوع یک زلزلهٔ بزرگ در هر یک از شهرهای بزرگ زلزله‌خیز ایران (تهران، تبریز، شیراز، مشهد و یزد) با توجه به آسیب‌پذیری لرزه‌ای سازه‌های ساختمانی آنها، ابعاد خرابی‌ها بسیار گسترده‌ و تعداد افراد گرفتار در آوارهای ایجاد شده، بسیار زیاد خواهد بود. در چند دههٔ اخیر بیش از ۱۷۰ هزار نفر در کشور ما، بر اثر وقوع سوانح طبیعی کشته شده‌اند که از این میان بیش از ۱۱۳ هزار نفر (۵/۶۶ درصد از کل) بر اثر زلزله، جان خود را از دست داده‌اند.
در هر هفته ۲ زلزله با شدت کمتر از ۴ ریشتر، در هر ماه یک زلزله با قدرت ۴ ریشتر، در هر سال ۳ زلزله با شدت ۶ ریشتر و در هر ۱۰ سال یک زلزله به بزرگی ۷ ریشتر در کشور ایران رخ می‌دهد و همواره این پرسش مهم پیش روی ما است که چرا در کشورهائی همچون ایران این بلایا تلفات زیادی به همراه دارد و در کشورهای دیگر مانند ژاپن که زندگی با زلزله، بخش جدائی‌ناپذیر زندگی آنها است، میزان خسارت به حداقل رسیده است؟! در زلزلهٔ ۷ ریشتری در ژاپن در ماه می (May) سال ۲۰۰۳ فقط چند نفر مجروح شدند!! و یا در زلزلهٔ کالیفرنیا (یک هفته پیش از زلزلهٔ بم و با همان شدت زلزلهٔ بم) تنها دو نفر کشته شدند!! براساس آمار، پیش‌بینی و محاسبه می‌شود که از ساختمان‌های موجود در کشور، تعداد بسیار زیادی بر اثر زلزلهٔ ۷ ریشتری به بالا، از بین خواهند رفت. با اینکه مسئله زلزله از اشتباهات ذهنی روزمرهٔ بیشتر مردم ما است، پاسخ پرسش بالا فقط در این نکته خلاصه می‌شود که خطر وقوع زلزله را باور داشته باشیم و روش‌های پیشگیری از عوارض آن (اقدامات پیش از زلزله) بخشی از فرهنگ زندگی تک‌تک ساکنان ایران‌زمین شده و روش برخورد با عوارض آن را (اقدامات هنگام و پس از زلزله) همگی بیاموزیم.
زمان دقیق وقوع زلزله قابل پیش‌بینی نیست (و حتی اگر هم باشد از اهمیت فراگیری تدابیر پیشگیری نمی‌کاهد). از وقوع آن نیز نمی‌توان جلوگیری کرد؛ تنها راه، انجام اقدامات پیشگیرانه است، تا بتوان از اثرات مخرب زلزله تا جائی جلوگیری کرد که مانند بعضی کشورهای زلزله‌خیز، صدمات جانی و مالی نداشته باشد و یا آن‌قدر ناچیز باشد که به چشم نیاید برای پیشگیری از آسیب‌های زلزله، شناخت و ارتقاء آگاهی گروه‌های مختلف جامعه پیرامون چگونگی برخورد با زلزله لازم است، تا صدمات ناشی از آن به کمترین حد معمول کاهش یابد و در بسیاری از موارد، سلامتی کامل را به ارمغان آورد.
در حال حاضر مطالب آموزشی اندکی دربارهٔ برخورد علمی با زلزله در دسترس است ولی نیاز به چنین مجموعه‌هائی که در برگیرندهٔ مطالب جامع و عملی و در عین‌حال علمی و کارشناسانه باشد، احساس می‌شود. بنابر ضرورت و احساس وظیفه، برای آشنائی همگان این مطلب آماده شده و ارائه می‌شود. در تهیهٔ این مطلب سعی بر آن بوده دستورالعمل‌ها به‌صورت گام‌به‌گام ارائه شود و بهترین و ساده‌ترین روش‌های علمی، بدون نیاز به داشتن روش‌های علمی پیشنهاد شود و تأکید خاص بر عملی بودن تدابیر و پرهیز از مطالب تئوری وجود داشته باشد.
پیشنهاد می‌شود از این دستورالعمل‌ها به‌صورت زیر استفاده کنید:
- تمام قسمت‌های آن را از ابتدا تا انتها کامل بخوانید و تمام مطالب را فرا بگیرید.
- در صورت نیاز، برحسب شرایط فردی از نکات مهم آن یادداشت‌برداری کنید.
- هر یک یا دو ماه یک‌بار مطالب را (با توجه به حجم کم آن)مرور کنید.
- توصیه‌های مربوط به تدابیر پیش از زلزله را، در اولین فرصت ممکن، انجام دهید.
- مطالب را هر سه ماه یک‌بار در جمع خانواده، همکاران و دوستان باهم مرور کنید و در مورد هر یک از بندهای آن باهم بحث و تبادل‌نظر کنید و تدابیر عمل آن را به‌صورت آزمایشی (مانور) اجراء کنید؛ با این کار تمام مطالب در ذهن شما نقش می‌بندد.
- مطالب را تا حد امکان، به فرزندان خود نیز بیاموزید.
- در ضمن این پیام اصلی را در خاطر داشته باشید: ”بیاموزید و به دیگران نیز آموزش دهید.“
تدابیر عملی پیش از زلزله
- در انتخاب محل سکونت خود دقت کنید و در مناطق زلزله‌خیز تا جائی که امکان دارد ساکن نشوید. چنانچه در مناطق زلزله‌خیز زندگی می‌کنید، محل سکونت خود را طبق نقشهٔ گسل‌های منطقه و در قسمت‌هائی که از طریق مسئولین مربوطه، امن اعلام شده انتخاب کنید.
- اگر ممحل سکونت خود را خودتان می‌سازید؛ در مقاوم‌سازی آن در برابر زلزله وسواس به خرج دهید و اگر منزل آماده تهیه می‌کنید، از استحکام، مقاومت و نقشهٔ آن حتماً اطمینان داشته باشید.
- محل شیر اصلی گاز، فیوز برق و شیر اصلی ورود آب را مشخص کنید و نحوهٔ قطع آنها را (ترجیحاً با دست غیر قالب که معمولاً دست چپ است) فرا بگیرید و به اعضاء خانواده نیز آموزش دهید (آچار یا ابزار قطع شیرها را حتی‌الامکان در محلی نزدیک شیرها قرار دهید).
- در هر قسمت از خانه یک یا چند نقطهٔ امن (مانند چارچوب در یا درگاه، راهرو، راه‌پله، زیر میز محکم، کنار ستون‌های اصلی ساختمان به‌خصوص بین دو ستون نزدیک هم، گوشه یا کنج اتاقی و محلی از منزل که دور از پنجره، لوستر، کمد و هرگونه اشیاء افتادنی است) انتخاب کنید و به اعضاء خانواده آموزش دهید. چنانچه ساختمان شما نوساز است و از مقاوم بودن آن در برابر زلزله اطمینان کامل دارید، نقاط امن این ساختمان فقط شامل محل‌هائی است که از اشیائی که امکان سقوط آنها وجود دارد به دور است و یا زیر وسایل محکم منزل مانند یک میز محکم است. در حقیقت در ساختمان‌های نوساز و مقاوم در برابر زلزله، چارچوب در محل مناسبی برای پناه گرفتن نیست و حتی می‌تواند به خاطر حرکت در، آسیب بیشتری به شما برساند. در مورد محل کار نیز نقاط امن را انتخاب کنید و به دیگران آموزش دهید. نقشه‌ای از نقاط امن محل کار و زندگی و مدرسهٔ خود (با نمای از بالا) تهیه کنید و آن را در اختیار نزدیکان قرار دهید. در صورت امکان یک محل را در خانه، محل کار و مدرسه به‌عنوان نقطهٔ امن مشخص کنید که همه بتوانند در آن نقطه جمع شوند (به‌خصوص در این موارد، با همسایگان خود تبادل اطلاعات کنید).
- در بسیاری از موارد، تخریب ساختمان علت صدمهٔ افراد نیست، بلکه سقوط،پرت شدن و شکستن وسایل داخل ساختمان است که موجب آسیب جانی می‌شود. بنابراین محل خواب شما نباید در کنار پنجره، زیر لوستر و پنکهٔ سقفی، تابلو، آئینه، قفسهٔ ظروف، کمدهای دیواری حاوی وسایل سنگین، میز تلویزیون، و سایر اشیاء شکننده، افتادنی و آویزان باشد.
- راهروها و خروجی‌های منزل را بررسی کنید و وسایلی را که ممکن است بعد از وقوع زلزله سد راه شوند از آن مکان‌ها دور کنید.
- اشیاء بزرگ، سنگین و افتادنی و وسایل شکستنی را در قفسه‌های پائین قرار دهید و قفسه‌ها را محکم به دیوار با وسیله‌ای مناسب (مانند بست‌های L مانند) متصل کنید. برای محکم کردن تلویزیون روی میز، می‌توانید از چسب‌های پارچه‌ای در ۴ نقطهٔ زیر تلویزیون که آن را به میز تلویزیون می‌چسبانند، استفاده کنید. مواد شیمیائی و خطرناک را در ظرف پلاستیکی مطمئن و در پائین‌ترین قسمت گنجه (و البته دور از دسترس کودکان) قرار دهید.
- اشیائی که در قسمت خارجی ساختمان قرار دارند را مانند کولر، گلدان‌های پشت پنجره و ظروف مواد غذائی در جای مناسبی قرار دهید و یا در جای خود ثابت کنید.
- پنجره‌ها و درهای شیشه‌ای بزرگ را توسط چسب‌های بی‌رنگ به‌صورت ضربدر و در صورت امکان با سلفون‌های چسبی تقویت کنید.
- امکان خطر آتش‌سوزی از طریق سیم‌های فرسوده، ارتباطات و نشتی لوله‌های گازسوز را بررسی و نواقص احتمالی را توسط متخصصان برطرف کنید.
- در آزمایشگاه‌ و کتابخانه، قفسه‌ها را با بست‌های L مانند به دیوار محکم کنید و در صورت امکان جلوی کتاب‌ها را به‌وسیلهٔ میله یا نرده ببندید.
-شیروانی‌ و کلاهک دودکش‌های بخاری را که در زمان وقوع زلزله ممکن است سقوط کنند بررسی کنید و در صورت لزوم آنها را محکم کنید.
- کپسول آتش‌نشانی تهیه کنید و آن را در آشپزخانه قرار دهید و نحوهٔ استفاده از آن را بیاموزید و به دیگر اعضاء خانواده نیز آموزش دهید. همچنین محل نگهداری کپسول آتش‌نشانی را در محل کار و مدرسه یاد بگیرید و روش استفاده از آن را بیاموزید. کپسول آتش‌نشانی منزل را در محلی نزدیک در خروجی که دسترسی آسان به آن امکان دارد قرار دهید. شارژ و بررسی سالیانه کپسول آتش‌نشانی را انجام دهید.
- نزدیک‌ترین محل‌های امدادرسانی اطراف منزل، محل کار و مدرسه، مانند درمانگاه، بیمارستان، آتش‌نشانی، جمعیت هلال‌احمر و پاسگاه نیروی انتظامی را شناسائی کنید تا در هنگام حادثه از آنها کمک بخواهید. بهتر است نقشه‌ای محلی از اماکن ذکر شده تهیه و در اختیار اعضاء خانواده قرار دهید.
- نقاط امن اطراف خانه، مدرسه و محل کار خود را (مانند محیط‌های باز و دور از ساختمان‌های بلند، دیوار، تیر چراغ برق و درختان) شناسائی کنید و به اطرافیان خود نیز آموزش دهید تا در هنگام خروج از منزل، مدرسه،محل کار و در حین زلزله، در آن نقاط پناه بگیرید.
- یک ساک زلزله که حاوی وسایل زیر باشد تهیه کنید و آن را در جای مناسب قرار دهید تا در هنگام زلزله به آن دسترسی داشته باشید. این ساک باید کم‌حجم و قابل حمل باشد. وسایل لازم شامل موارد زیر است:
الف- یک شلوار و پیراهن (و روسری برای خانم‌ها) به‌ازاء هر نفر
ب- یک عدد کنسور و بیسکویت به ازاء هر نفر و یک آب‌معدنی کوچک به ازاء هر ۲ نفر (درب کنسرو ترجیحاً دستی باز شود و نیازی به دربازکن نداشته باشد) هر ۶ ماه یک‌بار تاریخ مصرف کنسرو، بیسکویت و آب‌معدنی را چک کنید.
ج- یک عدد چراغ‌قوه دارای باتری و یک جفت باتری اضافه و یک عدد لامپ اضافه (هر ۶ ماه یک‌بار باتری چراغ‌قوه و تاریخ انقضاء باتری اضافه را بررسی کنید).
د- یک عدد رادیوی کوچک با باتری نو که نیاز به گوشی (head phone) ندارد (روی خود رادیو، پخش وجود دارد) و یک جفت باتری اضافه (در صورت امکان از قبل موج‌های کانال‌های اصلی رادیوئی کشور را روی رادیو تنظیم کنید) هر ۶ ماه یک‌بار باتری رادیو و تاریخ انقضاء باتری اضافه را بررسی کنید.
هـ- یک عدد پیچ‌گوشتی بزرگ دوسو، یک عدد دربازکن قوطی کنسرو و یک عدد بیلچهٔ کوچک.
و- یک عدد سوت کوچک، نقشهٔ شهر، یک کبریت، ۵ عدد فشفشه و یک عدد روزنامهٔ کامل (نه یک ورق)
ز- کیسه فریزر و ماسک یک‌بار مصرف و چسب زخم به‌ازاء هر نفر ۵ عدد، باندکشی و دستمال کاغذی جیبی به‌ازاء هر نفر یک عدد
ح- شمارهٔ تلفن نزدیکان و آشنایان در شهر محل زندگی و دیگر شهرها، (یا یک نسخه از دفترچهٔ تلفن منزل) همچنین تلفن‌های ضروری مانند: پلیس ۱۱۰ (۱۱۲ در تلفن همراه)، اورژانس ۱۱۵، آتش‌نشانی ۱۲۵، اطلاعات برق ۳۲۶۱، اطلاعات خرابی آب ۱۲۲، امداد شرکت گاز ۱۹۴، ندای امداد (هلال‌احمر) ۱۴۷
ط- مقداری پول نقد، یکی از اوراق شناسائی از تمام افراد خانواده یا حداقل کپی آنها (مثل شناسنامه یا کارت ملی)
ی- کتابی راجع‌به نحوهٔ برخورد با زلزله و کتابی راجع‌به کمک‌های اولیه.
ک- چنانجه عینک می‌زنید یک عدد عینک اضافه با جاعینکی محکم و مناسب
ل- چنانچه شما یا خانواده‌تان داروی خاصی را به‌طور مزمن مصرف می‌کنید مقداری از همان دارو را به‌صورت اضافی برای مصرف حداقل ۲ هفته به همراه داشته باشید.
- اقلام بهادار (مانند زیورآلات) و اوراق بهادار و اسناد و اوراق شناسائی را در کنار هم در جائی از خانه بگذارید که دسترسی سریع به آنها وجود داشته باشد و در عین‌حال محل امنی نیز باشد.
- در جائی از خانه مقداری آب در ظرف ۲۰ لیتری برای مصرف شخصی هر یک از افراد خانواده به مدت ۳ روز نگهداری کنید و هر ۲-۱ ماه یک‌بار آب این ظروف را تعویض نمائید (مقدار آب لازم برای هر نفر در یک روز حداقل یک گالون یا ۴ لیتر می‌باشد).
- کیف کمک‌های اولیه را در جای مناسب و در دسترس قرار دهید تا هنگام زلزله به آن دسترسی سریع داشته باشید.
- چنانچه در اصلی منزل یا مجتمع مسکونی شما فقط به‌صورت برقی (یا کلید) باز می‌شود و امکان باز کردن آن به‌صورت دستی (مکانیکی) وجود ندارد، کلید این در را در حلقه‌ای جداگانه در دسته کلید خود قرار دهید تا در وضعیت اضطراری به سرعت به آن دسترسی داشته باشید.
- محلی را در اطراف محل زندگی (مثلاً یکی از میادین معروف شهر) مشخص کنید که همهٔ اعضاء خانواده، بعد از مدتی مشخص (البته به فاصلهٔ آن محل تا منزل) در آنجا جمع شوند تا از سلامتی یکدیگر مطمئن شوید.
- تمرین‌های دوره‌ای نجات (مانورها) از خطرهای زلزله را که در مدارس و از طریق رسانه‌ها آموزش داده می‌شود انجام دهید و این برنامه‌ها را هرچند وقت یک‌بار، همراه با اعضاء خانواده یا دوستان، تکرار کنید.
- اصول کمک‌های اولیه (به‌خصوص احیاء قلبی - ریوی یا CPR، و نحوهٔ برخورد با خونریزی و شکستگی)، نجات زیر آوارماندگان و روش حمل و نقل مصدومین را از طریق کلاس‌های آموزش کمک‌های اولیه و امداد جمعیت هلال‌احمر فرا بگیرید.