حق اختراع در استانداردها

حق اختراع، مجموعه‌ای از حقوق اختصاصی اعطا شده توسط دولت به فرد متقاضی بوده که بر اساس آن دیگران نمی‌توانند برای مدت زمان مشخصی از یک محصول استفاده کرده، آن را تغییر داده و یا بفروشند. این مجوز معمولاً برای محصولاتی ارائه می‌شود که حائز اهمیت، جدید و قابل توجه هستند. حق اختراع معمولاً در سطح یک کشور، معتبر بوده و به صورت خودکار در کشورهای دیگر به رسمیت شناخته نمی‌شود. نمونه‌هایی از مجوز حق اختراع عبارتند از:
▪ موتور گردان ونکل (Wankle)
▪ لوله بتونی هیوم (Hume)
▪ طرح بطری کوکاکولا
● مجوز حق انحصاری نرم‌افزار
در گذشته مجوز حق اختراع عمدتاً به محصولات مادی اعطا می‌شد اما اخیراً بسیاری از کشورها به موارد غیر مادی مانند روشهای تجاری و برنامه‌های رایانه‌ای (نرم‌افزار) نیز مجوز اعطا می‌کنند. در کشورهایی مانند ایالات متحده و ژاپن به نرم‌افزار نیز مجوز اعطا می‌شود. مسائل مربوط به اعطای مجوز نرم‌افزار و روش ارائه آن مورد بحث می‌باشد. در کشورهایی که مجوز نرم‌افزار، رسمیت دارد این مجوز به بخشهایی از نرم‌افزار اعطا می‌شود که ابتکاری بوده و آشکار نیستند. اجزای نشان دهنده کد برنامه، فاقد قابلیت دریافت جواز هستند.
در عوض آنها تحت قانون حق تالیفی قرار دارند که اکثر کشورهای جهان آن را اجرا می‌کنند. اگرچه بسیاری از کشورها هنوز مجوز حق اختراع نرم‌افزار را به رسمیت نمی‌شناسند اما اکثر کشورها به منظور تصمیم‌گیری برای تغییر موضع خود در حال بررسی مجدد این مساله می‌باشند. گنجاندن حق اختراع نرم‌افزار در استانداردها و جزئیات مرتبط با IT به صورت گسترده مورد بررسی قرار گرفته است.
● سیاستهای مربوط به حق اختراع
در مورد استانداردهای فنی، گنجاندن اجزای دارای حق اختراع به عنوان بخشی از خصوصیات، متداول می‌باشد. سازمان توسعه استاندارد باید درمورد استفاده از این اجزا یا پیدا کردن یک جایگزین تصمیم‌گیری نماید. در گذشته، هنگامی که از مجوز حق اختراع در استاندارد استفاده می‌شد فرایند ارائه و توسعه استانداردهای نرم‌افزاری و IT با استفاده از سیاست ضوابط معقول و غیر تبعیض‌آمیز (RAND) انجام می‌گردید.
بر اساس RAND، مالک حق اختراع باید تمایل داشته باشد که حقوق مربوط به استفاده از مجوز را براساس ضوابط معقول و غیر تبعیض‌آمیز اعطا کند. هدف RAND ممانعت از به وجود آمدن اختلال در مسائل مربوط به مجوز، به کارگیری یک استاندارد و تضمین قابل قبول بودن هزینه مجوزهای مورد نیاز می‌باشد.
در گذشته این بررسی کافی به نظر می‌رسید اما اکنون افزایش تعداد مجوزهای اعطا شده به نوآوریهای نرم‌افزاری (مانند مجوزهای نرم‌افزاری) موجب شده که سازمانهایی در تمامی نقاط جهان به منظور تضمین پشتیبانی از فرایند توسعه استانداردهای متداول و موفق و مناسب بودن سیاستهای مربوط به حق اختراع به توصیف دقیق این سیاستها بپردازند.
از آنجایی که یک استاندارد برای استفاده تمامی افراد و سازمانها در جهان ارائه می‌شود، در نتیجه مشخص کردن شرایط حق اختراع موجود در یک استاندارد، ضروری می‌باشد.
استانداردهایی ارائه شده‌اند که دربرگیرنده فناوریهای دارای حق اختراع می‌باشند. تمامی سازمانهای استاندارد نیز در مورد جواز حق اختراع، سیاستگذاریهایی کرده‌اند.
● ضوابط اعطای مجوز RAND و مجوزهای FOSS
امکان گنجاندن مجوزهای تحت RAND در استانداردها برای نرم‌افزاری که تحت مجوز FOSS ارائه شده حائز اهمیت می‌باشد. مجوزهای FOSS معمولاً دربرگیرنده ضوابطی هستند که شرایط عنوان شده در تعریف پیشگامان متن‌باز را اجرا می‌کنند.
▪ توزیع مجدد آزادانه
مجوز نباید از فروش یا ارائه نرم‌افزار که دربرگیرنده برنامه‌هایی از چند منبع بوده، ممانعت به عمل آورد. مجوز نباید وجود حق امتیاز یا دریافت هزینه را برای چنین فروشی الزامی کند.
▪ محصولات اشتقاقی
مجوز باید امکان تغییر و ایجاد محصولات اشتقاقی و توزیع آنها را تحت ضوابط مجوز نرم‌افزار اولیه فراهم کند.
▪ توزیع مجدد
حقوق مربوط به یک برنامه برای تمامی افراد دریافت‌کننده برنامه باید بدون نیاز به استفاده از یک مجوز اضافی به کار برده شود.
اگرچه تمامی مجوزهای FOSS دارای این خصوصیات هستند اما تعداد نیازمندیهای حقیقی مجوزها با یکدیگر تفاوت دارد. به عنوان مثال مجوز BSD فقط از حق نشر حمایت کرده و ارائه مجدد مجوز و توزیع مجدد نرم‌افزار باید تحت مجوزهای دیگری انجام شود. مجوز عمومی موزیلا (MPL) دارای شرایط مناسب‌تری بوده و بیانگر این مطلب است که پرونده‌های دربرگیرنده کد MPL باید همراه با کد منبع و تحت ضوابط MPL ارائه شوند.
GNU GPL بیانگر این مطلب بوده که توزیع هر برنامه‌ای که دربرگیرنده کد GPL بوده باید بر اساس ضوابط GPL انجام شود. به علاوه این مساله نیز مشخص می‌شود که آیا مجوز باید برای استفاده آزادانه کاربر ارائه شود یا خیر. مجوزهای FOSS از لحاظ نوع و میزان حقوق و تعهدات مطرح شده متفاوت هستند.
مجوزهایی مانند BSD امکان استفاده از فناوریهای موجود تحت ضوابط RAND را فراهم می‌کنند اما GPL اجازه نمی‌دهد که یک توزیع عمومی مبتنی بر GPL، دربرگیرنده فناروی باشد که تحت مجوز RAND بوده و بدون حق امتیاز نباشد. مجوزهای مطرح شده متداول ترین مجوزهای FOSS می‌باشند. در این میان GPL از همه متداول‌تر است و بر این دلالت داردکه تعداد زیادی از محصولات FOSS شاید با ضوابط اعطای مجوز RAND ناسازگار باشند.
در این رابطه موسسه نرم‌افزار آزاد این طور عنوان نموده که ضوابط اعطای مجوز RAND با نرم‌افزار آزاد تفاوت دارد، زیرا نمی‌توان نرم‌افزاری را تحت ضوابط اعطای مجوز RAND، آزادانه تغییر داده و مجدداً توزیع نمود.
▪ ارائه حق اختراع به انجمن FOSS
به منظور رسیدگی به دغدغه‌های توسعه‌دهندگان و کاربران FOSS و کاهش نگرانیهای مربوط به نقص مجوز نرم‌افزار توسط توسعه‌دهندگان FOSS، چندین شرکت تجاری اخیراً تمامی یا بخشی از مجوزهای نرم‌افزاری خود را به رایگان برای استفاده در اختیار انجمن FOSS قرار داده‌اند. IBM اعلام کرده که به عنوان شروع، امکان استفاده رایگان از ۵۰۰ مجوز نرم‌افزاری خود را در محصولاتی که تحت مجوز متن‌باز هستند (بر اساس آنچه که توسط موسسه متن‌باز تائید شده است) فراهم می‌کند.
Red Hat که تولیدکننده تجاری لینوکس GNU بوده امکان استفاده آزادانه از مجوزهای نرم‌افزاری خود را برای توسعه‌دهندگان لینوکس فراهم کرده است. Novell این طور عنوان کرده که از مجوز کنونی خود برای محافظت از هسته لینوکس و دیگر برنامه‌های متن‌باز خود در برابر چالشهای مربوط به مجوز شخص ثالث استفاده خواهد کرد. Sun Microsystems بیش از ۱۶۰۰ مجوز را برای استفاده با نرم‌افزاری که تحت مجوز ۱CDDL (مجوز توزیع و توسعه متداول متن‌باز) قرار دارد ارائه کرده است.
پروژه Patent Commons توسط ۲OSDL (مراکز توسعه متن‌باز) آغاز شده است. هدف این پروژه ایجاد خزانه مرکزی بوده که در آن مجوزهای نرم‌‌افزاری و تعهدات مربوط به آنها برای استفاده صنعت و انجمن توسعه متن‌باز جمع‌آوری می‌شوند. شرکتهایی که در این پروژه مشارکت داشته‌اند عبارتند از Computer Associate، IBM، Nokia، Novell، Red Hat و Sun Microsystems.

ترجمه: مهرنوش رقابی
ویرایش: زهرا احمدی
منبع: بخشهای از مستند http://www.iosn.net/open-standards/foss-open-standards-primer/foss-openstds-v۰۱-۱.pdf

منبع : آژانس خبری فناوری اطلاعات و ارتباطات ایستنا