جاده ابریشم

بسم الله الرحمن الرحیم ... آیا مردم در روی زمین سیر نمی كنند تا عاقبت كار پیشینیان خود را ببینند... (سوره یوسف آیه ۱۰۹)
با ظهور دولت هخامنشی و تأسیس یك حكومت مقتدر جهانی، صلح، امنیت، آزادی و احترام به حقوق انسانی در ایران گسترش بیشتری پیدا كرد. در سایه این امنیت بود كه كاروانهای تجاری با امنیت كامل از چین تا یونان و از هند تا مصر در حركت بودند. علوم و فنون و مصنوعات صنعتی و فرآورده های كشاورزی و دامی در سراسر جهان باستان تبادل می شد و مركز مهم این تبادلات ایران بود. جابه جایی و تبادلات كالا و افزایش ثروت و رفاه تنها در سایه گسترش و احداث شبكه راهسازی و امنیت جاده هایی بود كه در عهد داریوش كبیر به حد عالی خود رسید و از ابتكارات داریوش بود. ساختن و نگهداری و اداره كردن بیش از بیست هزار كیلومتر راه كه ۲۶۵۰ كیلومتر آن جزو راه شاهی (جاده نظامی) بود و بیش از پانزده هزار كیلومتر جزو شبكه راههای تجاری (كاروانرو) به شمار می رفت، از افتخارات ایرانیان دوره هخامنشیان است.۱
قدرت و ابتكارات داریوش اول و ایرانیان عصر او بود كه در بیست و پنج قرن پیش راههای كوچك، به راههای بزرگ تجارتی و نظامی تبدیل شد و یك شبكه راههای وسیع و گشترده برای مقاصد تجاری و اقتصادی و نظامی و امنیتی ایجاد گشت.
به روایت تاریخ، راه «شاهی» اولین راه مستقلی است كه در این دوره به وجود آمده است. به گفته هرودوت در جهان هیچ چیز تندتر از پیكهای شاهی نیست، زیرا در هر كاروانسرا یك چابك سوار ماهر بر گرده اسبان تند رو در انتظار رسیدن پیك شاهی بود كه به محض رسیدن پیام را بگیرد و به تاخت به كاروانسرای بعدی برساند.
بنابراین در دوران هخامنشی (داریوش اول) با احداث راههای مختلف و به هم پیوستن كوره راهها یك شبكه عظیم راه در حدود بیست هزار كیلومتر به منظور ارتباط فرهنگی علمی و فنی و رونق اقتصادی و خبر رسانی و اداره بهتر امور به وجود آمد و در دوره سلوكیان (جانشینان اسكندر) نیز برخی از آنها را محافظت و بعضی را بنابر مصلحت نظامی تخریب كردند تا اینكه در زمان اشكانیان این شبكه راهها باز رونق دوره هخامنشی را به دست آورد و امنیت به حد عالی رسید.
در سایه امنیت دوباره و رونق تجارت جهانی تحت لوای دولت اشكانی، خاقان چین به فكر افتاد كه اقداماتی در جهت صادرات ابریشم چینی انجام دهد و به دنبال آن عدلهای ابریشم چین پس از سه سال صرف وقت و پیمودن حدود ده هزار كیلومتر در مسیر این جاده از چین به یونان و روم می رسید.۲ و چنین بود كه راه تجاری دوره هخامنشی در دوره اشكانیان (پارتها) به «جاده ابریشم» مشهور شد به طوری كه حتی امروز در برخی مناطق هنوز در زبان مردم بومی نام جاده ابریشم باقیمانده است.۳
تاریخ روابط ایران با چین از دوره پیشدادیان۴ آغاز شد و در دوره كیانیان و هخامنشیان ادامه پیدا كرد و در زمان پارتها (اشكانیان) وارد مرحله جدیدی شد و در دوره ساسانیان روابط تجاری و فرهنگی همچنان ادامه داشت۵ و در دوره اسلامی نیز بر رونق ارتباط و روابط افزوده شد. در دوران اسلامی به علت ناامنی راههای خشكی روابط تجاری با گسترش شبكه راههای دریایی در اختیار مسلمانان ایران بود۶ و روابط همچنان ادامه داشت. در دوره ایلخانیان مغول باز روابط گسترش یافت. اما در قرن ۱۶ میلادی به بعد با تهاجم استعمار به سمت آسیا و خاورمیانه رو به رو هستیم.
با این همه در دوره حكومت صفویه مجد عظمت گذشته ایران هخامنشی و ساسانی تحت لوای رسمیت مذهب شیعه تأمین شد و ایران باز استقلال ملی خود را در سایه حكومت مذهبی تشیع پیدا كرد و در دوره شاه عباس كبیر مرزهای باستانی ایران تا حدی احیا و به دوره ساسانی برگشت و با احداث و تعمیرات راهها و ایجاد كاروانسراهایی با نام رباط و تأمین امنیت جاده ها رونق تجارت به حد اعلای خود رسید و تجارت ابریشم به توسط خود شاه عباس رونق گرفت و عدلهای ابریشم شاه عباسی در كنار دیگر مصنوعات به شرق و غرب می رسید و در این عصر اصفهان مركز تبادلات جهانی بود. با سقوط حكومت صفوی و تهاجم استعمار به شرق و بی توجهی حكومتهای قاجار نا امنی و انحطاط در پیش بود. راهها تخریب شد و چپاول كاروانسها در بین راهها باعث می شد كه از رونق بیفتد و تجار سرمایه های خود را به خطر نیندازند بلكه نقش دلالی برای كالاهای روسی و انگلیسی و فرانسوی رواج یابد و تولیدات سنتی و اندك ایران در رقابت با كارخانجات خارجی از میدان خارج شود.
اندیشه احیای صنایع ملی و اقتباس صنایع جدید اروپایی و اطلاعاتی كه از پیشرفت صنایع در كشورهای اروپایی می رسید عامل مهمی در علاقه مند ساختن تجار ایرانی به رونق صنایع ملی و كسب صنایع جدید اروپایی بود. روشنگران، روحانیون، طبقات متوسط و بازرگانان احیای اقتصاد ایران و آوردن كارخانه از خارج و تهیه تولیدات داخلی را وسیله ای مؤثر برای بی نیازی از فرنگیان، عظمت اسلام، سربلندی و استقلال ایران و جلوگیری از ورود اجناس پر زرق و برق فرنگ می دانستند. این تلاشها اگرچه در نهایت موجب ایجاد كارخانه و رونق اندكی در واردات و صادرات شد، اما در مقایسه با اروپای صنعتی توان برابری نداشت.

محمد معینی

۱- رجوع كنید به ایرانشهر جلد دوم مبحث راههای ایران ص ۱۴۵۳ به بعد.
۲- رجوع كنید به ایرانشهر، جلد ۲ ص ۱۴۵۷ .
۳- در مصاحبه با مردم مناطق مختلف مسیر جاده ابریشم.
۴- در این خصوص رجوع كنید به شاهنامه فردوسی (اندر پادشاهی فریدون).
۵- در این خصوص دانشمند بزرگ چینی آقای جو، جه چین مقاله ارزنده ای تحت عنوان دوستی دو هزار ساله از روابط تاریخی میان چین و ایران نوشته است. مقاله وی در ژوئیه ۱۹۷۸ در شماره هفتم مجله تحقیقات تاریخی (Le- Shee- Yan-Joo) منتشر شده است. گوشه ای از آن در نامواره دكتر محمود افشار جلد دوم ص ۸۰۶ آمده است.
۶- در این خصوص برای آگاهی بیشتر رجوع كنید به كتاب سفرهای سلیمان سیرافی از خلیج فارس تا چین.

منبع : سایر منابع