ارز و کاربرد آن در بازار پول

▪ هنگامی که صادرات کالاها، صادرات خدمات و سرمایه‌گذاری خارجیان در داخل یک کشور بیشتر از واردات کالا، واردات خدمات و سرمایه‌گذاری در خارج از کشور باشد، کشور مربوطه با مازاد تراز ارزی مواجه خواهد شد.
▪ بسیاری از اقتصاددانان، مازاد تجارت خارجی را موتور رشد اقتصاد کشورها معرفی كرده‌اند، زیرا در صورت رونق تجارت خارجی و حصول مازاد تجاری، زمینه گسترش بازار داخلی، افزایش كارایی، ارتقای سطح کیفیت کالاها و در نهایت رشد تولید فراهم می‌شود.
افراد و شرکت‌ها در سبد دارایی‌ها و بدهی‌های خود انواع ریسک‌ها از جمله ریسک نوسانات نرخ ارز را در نظر دارند و سعی می‌کنند با کمترین ریسک، بیشترین سود را نصیب خود کنند.
▪ بازار ارز تنها بازاری در سطح جهان است که در آن شب و روز و تعطیلی معنا و مفهومی ندارد، زیرا به دلیل جهانی بودن نرخ آن و وجود نوسانات نرخ ارز، در هر لحظه خرید و فروشی صورت می‌گیرد.
● مقدمه
تقریباً همه نیازهای انسان‌های اولیه در محیط خانوادگی ‌تأمین می‌شد، اما با رشد جوامع و شروع زندگی اجتماعی، نیاز به استفاده از تولیدات دیگران احساس شد. به‌طوری‌که افراد، محصولات و تولیدات خود را با محصولات و تولیدات به‌دست آمده به وسیله دیگران معاوضه می‌کردند. با اختراع پول، این مبادلات سیری صعودی یافت و مراودات تجاری بین ملل نیز آسان‌تر شد، به‌طوری‌که امروزه کمترین کشوری را می‌توان یافت که کلیه نیازهای خود را در داخل تأمین کند. زیرا به دلیل تنوع منابع طبیعی یا پیشرفت فن‌آوری، کشورها از قابلیت‌های گوناگونی برای تولید کالاها و ارایه خدمات برخوردار شدند. از این‌رو رشد و توسعه فزاینده تجارت جهانی در چند دهه اخیر سبب تغییرات گسترده‌ای در روابط تجاری بین ملل مختلف شده است، به‌نحوی‌که شیوه نوین خرید و فروش بین‌المللی جایگزین روش سنتی شده و استفاده از پول بیگانه (ارز) به جزئی لاینفک ازاین مبادلات تبدیل شده است. به این دلیل کسب درآمدهای ارزی از مهمترین برنامه‌های اقتصادی کشورها به‌شمار می‌رود. از طرف دیگر واژه برنامه‌ریزی برای کسب درآمدهای ارزی مستلزم درک اهمیت ارز در اقتصاد ملی، نحوه تبدیل پذیری پول‌های بیگانه به پول ملی و نقش بانک‌ها در بازار ارز با توجه به ریسک نوسانات نرخ ارز است.
● اهمیت ارز در اقتصاد ملی
امروزه کسب حداکثر وجوه ارزی ناشی از صادرات کالا و خدمات، از عمده‌ترین سیاست‌های اقتصادی کشورها است. زیرا چنانچه کشوری با کمبود ذخایر ارزی مواجه شود، برای تأمین نیازهای وارداتی خود، به ناچار می‌باید از مجامع، کشورها یا بانک‌های بیگانه وام بگیرد. این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که کشور با کسری تراز ارزی مواجه باشد.در جریان عکس، هنگامی که صادرات کالاها، صادرات خدمات و سرمایه‌گذاری خارجیان در داخل یک کشور بیشتر از واردات کالا، واردات خدمات و سرمایه‌گذاری در خارج از کشور باشد، کشور مربوطه با مازاد تراز ارزی مواجه خواهد شد. محاسبه مازاد یا کسری تراز از جدول تراز پرداخت‌های کشور به‌دست می‌آید، این جدول نشان‌دهنده ارزش سالانه کلیه مبادلات اقتصادی ساکنان یک کشور با بقیه جهان است.
بسیاری از اقتصاددانان، مازاد تجارت خارجی را موتور رشد اقتصاد کشورها معرفی كرده‌اند، زیرا درصورت رونق تجارت خارجی و حصول مازاد تجاری، زمینه گسترش بازار داخلی، افزایش كارایی، ارتقای سطح کیفیت کالاها و در نهایت رشد تولید فراهم می‌شود. سپس از طریق گسترش و شکوفایی بخش‌هایی از اقتصاد كه كشور در آن مزیت دارد، راه‌های دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌شود. گسترش تجارت خارجی و افزایش صادرات کالا سبب توسعه زیرساخت‌های اساسی اقتصاد می‌شود و از طرف دیگر، به سبب افزایش تقاضای محصول و وارد شدن فعالان اقتصادی کشور در بازارهای جهانی، رشد اقتصادی و بهبود كیفیت كالاها حاصل خواهد شد. افزایش صادرات از جنبه‌های دیگری نیز سبب افزایش درآمدهای ارزی و به دنبال آن افزایش تقاضای مؤثر در اقتصاد می‌شود. تأمین تقاضای صادرات، نیازمند عرضه کالا و خدمات است كه این امر می‌تواند افزایش سرمایه‌گذاری از طریق جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی را به دنبال داشته باشد و زمینه رشد اقتصادی و کسب حداکثر درآمدهای ارزی را فراهم کند.
● سیاست تعیین نرخ ارز
نرخ مبادله پول رایج یک کشور با پول سایر کشورها را در اصطلاح، "نرخ ارز" گویند. این نرخ در کشورهای مختلف بر اساس یکی از روش‌های ثابت، متغیر، چندگانه یا مدیریت شناور شده تعیین می‌شود. سیاست تعیین نرخ ارز، تنظیم كننده جریان ورود و خروج ارز در اقتصاد ملی است و از آن طریق میزان ورود و خروج كالا، خدمات و سرمایه بین یک كشور با سایر كشورها مشخص می‌شود.
نئوكلاسیك‌ها در مدل تعادل عمومی خود اعلام کرده‌اند که نرخ واقعی ارز همواره به‌عنوان عامل مؤثر تعادل در بخش خارجی مورد توجه قرار می‌گیرد. اگر ارزش پول یك كشور به‌صورت تصنعی بالاتر از ارزش واقعی آن نگه‌داشته شود، قیمت كالاهای خارجی در بازارهای داخلی نسبت به كالاهای تولید داخل ارزان‌تر خواهد شد و واردكنندگان، این مابه‌التفاوت ارزش را به‌دست خواهند آورد. اگر ارزش پول كشور به‌صورت تصنعی كمتر ارزش‌گذاری شود، این اثرات به‌طور معكوس در اقتصاد نمایان می‌شود.
در واقع نرخ ارز می‌باید از طریق عرضه و تقاضا تعیین ‌شود. عرضه و تقاضا نیز به کسری یا مازاد ترازپرداخت‌های هر کشور برای پرداخت تعهدات و نیز انتظارات مربوط به تغییرات آتی نرخ ارز بستگی دارد،اما بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران به دلایل گوناگون کنترل ویژه‌ای بر نرخ برابری پول ملی با ارزهای خارجی اعمال می‌کنند. لذا چنانچه دولت (بانک مرکزی) نرخ ارز را مدیریت کند، این نرخ به صورت شناور مدیریت شده تعیین می‌شود. در جدول زیر، نرخ برابری ۴ نوع ارز (دلار آمریکا، یورو، پوند انگلیس و ین ژاپن) نسبت به ریال ایران در مقاطع ماهانه مربوط به شش ماه مختلف نشان داده شده است.(۱)
همان‌طوری‌که ملاحظه می‌شود نرخ برابری هیچ‌یک از ارزهای یاد شده در جدول نسبت به ریال ثابت نبوده و به‌طور دایم در حال تغییر و نوسان بوده است، اما چنانچه نرخ برابری یک ارز بیش از یک دامنه محدود افزایش یا کاهش یابد، دولت از طریق بانک مرکزی در بازار وارد می‌شود و با جمع‌آوری یا عرضه ارزمربوطه برای مدیریت آن اقدام می‌کند.
● چرا دولت‌ها در بازار ارز مداخله می‌کنند؟
برخی از تحلیلگران معتقدند، سیاست ارزی مطلوب كه به تنظیم متناسب نیروی درون بازار ارز می‌انجامد، سیاست ارزی شناور مدیریت شده است. به‌کارگیری این سیاست به دولت اجازه می‌دهد كه شرایط عرضه و تقاضا در بازار ارز را تحت مدیریت خود قرار دهد و از این طریق نیز بتواند به توزیع ارز بین متقاضیان مبادرت كند.‌ از طرف دیگر تغییرات گسترده و سریع نرخ ارز می‌تواند برای اقتصاد هر کشور ویرانگر باشد، لذا از طریق مداخلات احتیاطی دولت و بدون آنكه نرخ مشخصی بر بازار تحمیل شود، نوسانات سریع و گسترده در بازار ارز مدیریت می‌شود، زیرا تنظیم نکردن نرخ واقعی ارز، روند صادرات و واردات و شكل‌گیری تولیدات داخلی را براساس شرایط غیرواقعی شكل می‌دهد. به بیانی دیگر، تولیدكنندگان با دریافت علایم غلط درباره ارزش منابع اقتصادی و قیمت محصولات تولیدی، به سمت سرمایه‌گذاری‌های غیراقتصادی سوق می‌یابند و به‌این ترتیب ساختار اقتصادی بر مبنای یك شرایط مصنوعی شكل می‌گردد كه در آینده، ایجاد تغییر در آن، مشكلات و خسارات زیادی را به همراه خواهد داشت.● نقش بانک‌ها در بازار ارز
بازار ارز را نباید در یک مکان خاص و با محدوده‌ای مشخص تصور کرد، بلکه این بازار مکانیسمی است که خریداران و فروشندگان، ارز را برای انجام دادن مبادله ارزی به یکدیگر نزدیک می‌کنند. در این بازار معمولاً انتقال پول از یک کشور به کشور دیگری صورت می‌گیرد. به‌طور کلی بانک‌ها، صادرکنندگان، واردکنندگان، شرکت‌ها، دلالان، تجار و سوداگران ارز (سفته بازان)، اعضای اصلی بازار ارز را تشکیل می‌دهند و نقشی اساسی در این بازار ایفا می‌کنند که به‌وسیله تلفن، سوئیفت، پست، تلکس و ... به‌طور دایم با یکدیگر در تماس هستند و به خرید و فروش ارز اقدام می‌کنند. به‌طور مثال، انواع ارزهای قابل خرید و فروش در بانک‌های کشور که نرخ خرید و فروش برخی از آنها روزانه از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود و بانک‌ها با یکدیگر و یا با مشتریان خود وارد معاملات ارزی می‌شوند، عبارت‌اند از: دلار آمریکا، پوند انگلیس، فرانک سوئیس، کرون سوئد، کرون نروژ، کرون دانمارک، درهم امارات، دینار کویت، ین ژاپن، ریال عمان، دلار کانادا، ریال قطر، پوند سوریه، دلار استرالیا، ریال سعودی، دینار بحرین و یورو (واحد پول اروپایی)(۲).
انجام دادن هر معامله ارزی مستلزم دریافت یا پرداخت ارز است. به بیانی دیگر، با انجام دادن هر معامله ارزی، مبلغ مشخصی از یک نوع ارز دریافت و نوع دیگری از ارز پرداخت می‌شود. بانک‌ها نیز به‌عنوان یکی از بزرگترین و فعال‌ترین اعضای بازار ارز از روش‌های مختلفی برای دریافت یا پرداخت وجوه ارزی استفاده و نقشی برجسته و مهم در این بازار ایفا می‌کنند و با خرید و فروش اسکناس و مسکوک ارزی، ارسال یا دریافت انواع حواله‌های ارزی، صدور و پرداخت چک‌های ارزی، صدور انواع اعتبارنامه مسافرتی، گشایش اعتبارات اسنادی، قبول و پرداخت بروات ارزی، و صدور انواع ضمانتنامه‌های ارزی نقشی غیرقابل انکار در بازار ارز ایفا می‌کنند.
عملیات خزانه‌داری(۳) ارزی از دیگر اقداماتی است که بانک‌ها در بازار ارز انجام می‌دهند. از طرف دیگر عملیات خرید و فروش در بازار ارز که بانک‌ها نیز در آن به‌صورت فعالانه مشارکت دارند به دو شکل نقد(۴) و سلف(۵) انجام می‌گیرد. اصطلاح معامله نقد به معاملاتی اطلاق می‌شود که در زمان انجام معامله یا حداکثر دو روز کاری بعد از آن ارز مبادله شود. به معاملاتی که تاریخ سررسید دریافت یا پرداخت ارز بیش از دو روز کاری پس از تاریخ انجام دادن معامله و برای تاریخی معین در آینده - مثلاً برای مدت سه یا چهار ماه - باشد، سلف گویند. تفاوت میان نرخ نقدی ارز با نرخ وعده‌دار (سلف) براساس نرخ بهره و ریسک مبادله، که همان امکان تقویت یا تضعیف پول در آینده است، تعیین می‌شود. بنابراین از مقایسه میزان صرف یا تنزیل ارز با قیمت نقدی آن می‌توان به حد انتظارات بازار درباره مقادیر تضعیف یا تقویت یک نوع ارز در آینده پی برد. معاملات سلف در بازار ارز به دو بخش سلف ثابت(۶) و سلف اختیاری(۷) تقسیم می‌شود. در معاملات سلف ثابت سررسید و زمان تحویل و تحول ارز مورد معامله مشخص است و اما در معاملات سلف اختیاری، مشتری که با بانک قرارداد سلف ارزی منعقد کرده است، این فرصت و اختیار را دارد که تا سررسید یا در سررسید طبق نرخ توافق شده معامله انجام دهد. چنانچه مشتری در مهلت مقرر برای تحویل و تحول ارز با بانک اقدام نکند، نرخ ارز توافق شده معتبر نبوده و بانک با نرخی جدید با مشتری وارد معامله خواهد شد.
● ریسک نوسانات نرخ ارز
با توجه به گسترش مبادلات بین‌المللی، بازار مالی کشورها در حال گسترش است و برخی از افراد و شرکت‌ها برای انجام دادن مبادلات تجاری بین‌المللی به ناچار می‌باید اقدام به نگهداری ذخایر و وجوه خارجی کنند و در این صورت چنانچه شرکتی اقلام زیادی از دارائی‌های خود را به‌صورت پول خارجی (مثلاً ۱۵۰۰۰یورو) نگه‌داری کند که هر یورو را ۱۱۶۰۰ ریال خریداری کرده باشد، هر لحظه با این خطر مواجه خواهد بود که این نرخ کاهش یابد و مثلاً به ۱۰۰۰۰ ریال برسد. در صورت وقوع چنین رخدادی، شرکت یاد شده ۲۴ میلیون ریال زیان خواهد کرد. لذا ریسک‌ نوسانات نرخ ارز می‌تواند دارایی‌ها و بدهی‌های افراد و مؤسسات را تحت تأثیر جدی قرار ‌دهد. در هر حال افراد و شرکت‌ها ‌در سبد دارایی‌ها و بدهی‌های خود انواع ریسک‌ها از جمله ریسک نوسانات نرخ ارز را در نظر دارند و سعی می‌کنند با کمترین ریسک، بیشترین سود را نصیب خود کنند. برخی دیگر نیز به قصد انتفاع خود را در معرض ریسک یاد شده قرار می‌دهند که از آن جمله می‌توان به سفته بازان و سوداگران ارز اشاره کرد. عملیات مرتبط با تغییرات نرخ ارز در بازار پول عبارتند از:
۱) هجینگ ارزی
چنانچه یک واردکننده بخواهد بهای کالای خریداری شده از خارج خود را در آینده و به ارزی مشخص پرداخت کنند، همواره با این خطر مواجه است که نرخ برابری آن ارز به پول ملی افزایش یابد. لذا از هم اکنون به خرید آن ارز اقدام می‌کند و با این عمل، خود را در مقابل ریسک نوسانات نرخ ارز پوشش می‌دهد.
۲) آربیتراژ ارزی
"آربیتراژ" به معنی خرید ارز از بازاری که ارزانتر است و فروش همزمان همان ارز در بازاری که گرانتر است. در عمل با انجام دادن آربیتراژ، نرخ ارز در بازارهای بین‌المللی یکسان می‌شود. لذا عمل آربیتراژ هنگامی سودآور خواهد بود که تفاوت مکانی نرخ ارز در دو بازار (با دو مکان متفاوت) از هزینه نقل و انتقال آن ارز بیشتر باشد.
۳) سوآپ(۸) ارزی
خرید نقدی ارز و فروش همان ارز در بازار سلف ارز یا فروش نقدی ارز و خرید همان ارز در بازار سلف ارز، سوآپ نام دارد. با این تعریف، سوآپ از انجام دادن دو معامله ارزی در یک زمان و با سررسیدهای متفاوت شکل می‌گیرد. معامله گران در بازار ارز با انجام سوآپ، خود را از ریسک نوسانات ارزی دور نگه می‌دارند.
۴) سوداگری(۹) ارز
سوداگری ارز یا سفته بازی ارزی در بازار توسط معامله‌گران به قصد کسب سود و بهره جستن از نوسانات آتی نرخ ارز انجام می‌گیرد. به عبارتی دیگر، سوداگری ارز همان عمل هجینگ است، با این تفاوت که سودا‌گر به قصد انتفاع در بازار ارز به خرید و فروش آن ارز اقدام می‌کند.
● نتیجه گیری
رشد و توسعه اقتصاد بین‌الملل مدیون استفاده از ابزارهای به‌وجود آمده به‌خصوص ارز است. به‌طوری‌که امروزه مبادلات ارزی و نقل و انتقالات آن، پایه و اساس تجارت بین‌الملل محسوب می‌شود. شاید به جرأت بتوان گفت، بازار ارز تنها بازاری در سطح جهان است که در آن شب و روز و تعطیلی معنا و مفهومی ندارد، زیرا به دلیل جهانی بودن نرخ آن و وجود نوسانات نرخ ارز، در هر لحظه خرید و فروشی صورت می‌گیرد. یکی به دلیل ترس از کاهش نرخ ارز آن را می‌فروشد و دیگری به امید افزایش و تقویت نرخ آتی ارز، آن را می‌خرد. این چرخه باعث شده تا ارز جایگاه خود را در بازار پولی نه تنها تثبیت، بلکه روز به روز گسترش دهد و به‌کارگیری پول‌های بیگانه در کشورهای دیگر افزایش یابد. از آنجایی‌که بانک‌ها از بزرگترین مؤسسات شرکت کننده در بازار ارز محسوب می‌گردند، فراگیری مقررات حاکم بر این بازار ضروری به نظر می‌رسد.

نویسنده: محمد روشن
منابع :
۱- فرجی، یوسف. ۱۳۸۲. آشنایی با ابزارها و نهادهای پولی و مالی. ناشر: مؤسسه عالی بانکداری ایران
۲- رشیدی، مهدی. ۱۳۸۲. بانکداری بین‌المللی ۱. ناشر: مؤسسه عالی بانکداری ایران
۳- سازمان حسابرسی.۱۳۶۲. ارز و عملیات بازار پولی. ناشر: مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی
۴- برهانی، حمید. ۱۳۷۹. بانکداری و تأمین مالی بین‌المللی. ناشر: مؤسسه عالی بانکداری ایران
International Banking and Foreign Currency. Available inhttp://www.eastwestbank. -۵
پانوشت‌ها:
۱-http://WWW.cbi.ir
۲-http://WWW.cbi.ir
۳- Treasury
۴- Spot
۵- Forward
۶- Fixed Forward
۷- Option Forward
۸- Swap
۹- Speculation

منبع : بانک مقالات فارسی