از عادت به عبادت

عبادتی كه رنگ عادت بگیرد و از آگاهی بی بهره باشد، كاركردهای واقعی خود را فرو می نهد و حتی تأثیری معكوس به بار می آورد.
ایمان گوهر دین و مایه زندگی و پویایی آن است. دین بی ایمان مثل تنی است بی جان كه در خور خاك است. ایمان است كه افق های دین ورزی را بی كران، و آسمان امید دین ورزان را پر نور و شكوه می كند. آداب و مناسك ادیان، بدون ایمان مانند رودخانه بی آب است كه نه سبز است و نه سبزی به بار می آورد. هرچه ایمان ژرف تر، دین زنده تر؛ هرچه ایمان شوخ تر، دین دلربا تر؛ هرچه ایمان راسخ تر، دین عاشقانه تر، و هرچه ایمان آگاهانه تر، دین بنیادی تر است.
آیین ها و مناسك، بخش ایستای دین است و همواره یكسان است. ایمان اما بخش پویا و متغیر دین است. وقتی آیین ها زیور قامت ایمان شوند، تندیسی به شكوهمندی انسان می آفرینند؛ انسانی كه حقیقت هستی است و هستی در حضور او جریان یافته است. انسان برای تفسیر وجودی حقیقت خویش به گونه ای پیش آگاهانه به شهر ایمان گام می نهد و برای رسیدن به قله تعالی و سلوك به دامنه های آگاهی كوچ می كند؛ و در این دیالكتیك قرار و بی قراری، سكون و حركت، آگاهی و ناآگاهی و كفر و دین، حقیقت خویش را پدیدار می كند: حقیقتی سرشته از ایمان، حقیقتی مؤمنانه. سرشت ایمان سفر است، به شهر، به كوه، به عشق، به جهل، به راه، به بیراهه. ایمان در سفر است كه می زاید و آن گاه ژرف و ویرانگر می پاید. ایمان اگر به منزلی رسید و باز ایستاد، آن منزل مدفن اوست.
كتاب «آداب الصلوه» ، نگاشته امام خمینی(ره)،كه تاریخ ختم نگارش آن شنبه دوم ربیع الثانی ۱۳۶۱ ه . ق (۳۰ فروردین۱۳۲۱ ه . ش) است، بیان تفصیلی آداب قلبی و اسرار معنوی نماز است. سه سال پیش از تألیف این كتاب، در یكی از تصانیف حضرت امام به نام «سرّالصلوه» همین معانی به طور موجز و به زبان خواص اهل عرفان به نگارش درآمده بود. امام به این منظور كه عده بیشتری از مطالب آن كتاب فایده ببرند، به تألیف «آداب الصلوه» به زبانی ساده تر پرداختند. متن حاضر گزارشی است از مقاله اول این كتاب. مشخصات كتابشناختی كتاب چنین است: امام خمینی، آداب الصلوه (آداب نماز)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دهم، تهران: ۱۳۸۰
در سنت عرفانی اسلام، عبادت راهی برای عمق بخشیدن به ایمان است. اگر مقصود از عبادت ناآگاهانه، قرب الهی باشد به بُعد می انجامد و عابد مشتاقِ نور را به ظلمت دچار می كند. از این رو صاحبان دین اشاراتی فرموده اند و سالكان طریق تجربیاتی آموخته اند كه می تواند به كار متدینان بیاید و آنان را در این مسیر ناگزیر سودمند افتد. برخی از آداب قلبی عبادت را از نگاه امام خمینی(ره) در كتاب «آداب الصلوه» ایشان مرور می كنیم.
۱ . اولین و مهم ترین قانون در عبادات، توجه به بلند مرتبگی خدا و فرومایگی انسان است. به این معنی كه به هر اندازه كه خودبینی در انسان ریشه كرده باشد، به همان اندازه از كمال انسانیت و قرب به خدا دور است. انسان تا سرگرم جمال وهمی خویش است، از جمال مطلق و حقیقی غافل است. از این رو باید از اندك وهم خویش نیز عبور كند تا در آسمان حقیقت الهی امكان پرواز یابد. هر كس كه با خودخواهی و خودبینی به راه افتد، به سوی «خدا» سفر نمی كند، بلكه به سوی «خود» در حركت است. بنابراین برای سالك ضروری است تا در خود اندیشه كند و به نقایص و فرومایگی های خود پی برد و عزت خداوند را در نظر آورد. در این صورت عبادت او روحانی تر می شود و می تواند حقیقت عبادت را دریابد.
۲ . رسیدن به اولین مرتبه در عبادت یعنی توجه به عزت خدا و ذلت خویش دارای مراتبی است: علم، ایمان، طمأنینه، مشاهده. انسان در اولین گام به صورت علمی و منطقی درمی یابد كه همه چیز از آن خداست و همه چیز جز فقر و احتیاج به خدا چیزی نیست. عزت، ملك و سلطنت از آن خداست و هیچ كس را از این شكوه و فخر بهره ای نیست. حقیقت عرفان چیزی جز دریافت واقعی این نكته نیست. مرتبه دوم یعنی ایمان، باور به مرتبه اول است؛ یعنی آنچه را با علم و منطق دریافته است، بر قلب خویش جاری می سازد و به آن ایمان می آورد. مرتبه سوم، طمأنینه است؛ یعنی این كه سالك در این مسأله هیچ جای تردید نیابد و در آرامش و سكون به سربرد. مرتبه چهارم، مشاهده است. در این مرحله تمام قلب سالك پر از نور شهودی می شود.
دومین قانون قلبی در عبادت، «خشوع» است؛ یعنی خاكساری در پیشگاه الهی، كه یا همراه عشق است و یا ترس. سرشت برخی قلب ها عشقی است و به صورت طبیعی به زیبایی های محبوب گرایش دارد. سالك در هنگام عبادت یا سلوك وقتی جمال محبوب را ادراك می كند، شكوه جمال، او را از خود بی خود می كند. هیبت و عظمت جمال محبوب، سالك را فرو می گیرد و حالت خشوع آشكار می شود. سالك در آغاز از مشاهده این شكوه، مضطرب و هراسناك می شود، اما پس از تمكین، انس، رخ می نماید و مهری رخوتناك حاصل می شود. اما برخی قلب ها خوفی است و بیشتر به جلال و جبروت محبوب توجه می كند. خشوع این قلوب همراه با وحشت و دهشت است. اما روی دیگر سكّه حُب، وحشت و سوی دیگر خوف، حب است.
سومین قانون «طمأنینه» است. مؤمن در این مرحله، عبادت را با آرامش قلب و اطمینان خاطر به جا می آورد؛ چراكه اگر عبادت با اضطراب و ناآرامی همراه باشد، قلب از آن تأثیر نمی پذیرد و عبادت نقشی در ملكوت قلب نمی آفریند، و از حدّ ظاهر بدن درنمی گذرد.
یكی از دلایل تكرار عبادت، همین است كه حقیقت عبادت، باطن مؤمن را بیاراید و قلبش با روح عبادت متحد گردد و این همه در اثر طمأنینه و آرامش حاصل می شود. در آغاز راه، كه قلب مؤمن چندان پا به راه نیست، باید نرم نرمك طمأنینه و آرامش را بر او هموار كرد و چون قلب به راه افتاد، تمام وجود انسان را، و در نهایت تمام بینش و زندگی او را، همراه می كند. اما اگر آواز نیایش به گوش قلب نرسد یعنی نیایش بی سكونت قلب و طمأنینه و با عجله و اضطراب انجام شود حقیقت آن در قلب منعكس نمی شود.
چهارمین قانون، كه بسیار مهم است، «محافظت» است. یكی از مخاطره آمیزترین مراحل عبادت، در امان ماندن از راهزنی شیطان ها و رهایی از درافتادن به دام های اوست. كبر، عجب، خودبینی، بدگمانی و تحقیر از آفاتی است كه مؤمنان به آن دچار می آیند و قفاخورده ابلیس می شوند. مهم ترین راه برای درامان ماندن از شر شیطان، پناه بردن به خداست؛ چراكه قدرت فریب شیطان فراتر از توان خودداری ماست. از این رو باید به لطف خدا امید بست و خود را از یأس رهاند. «توكل» ، در این مرحله كارآمدترین راه است.
قانون بعدی، «نشاط در عبادت» است. اگر وقت عبادت درست انتخاب شود، یعنی نیایش گر، خسته و بی انگیزه نباشد و اسباب آرامش او فراهم باشد، از عبادت، محبت و عشق حاصل می آید و انس و هم نشینی اتفاق می افتد. اگر عبادت از روی نشاط باشد، قلب زودتر از آن اثر می پذیرد. اگر نیایش در حال خستگی و كسالت باشد، حتی نسبت به مورد عبادت هم تنفر و انزجار حاصل می شود.
ششمین قانون «مراعات» است. مؤمن، به خصوص جوانان، باید با مهر و مدارا با خود رفتار كند و افزون بر توان خویش متحمل نشود؛ چراكه گاهی اثر عبادت با سخت گیری از دست می رود و به عملی سركشانه می انجامد. اعتدال از مهم ترین آداب عبادت است. امام صادق(ع) فرمودند: «من در ایام جوانی جدیت و كوشش بسیار در عبادت كردم. پدرم به من فرمود: ای فرزند! كمتر از این عمل كن، زیرا كه خدا وقتی بنده ای را دوست داشته باشد، از عمل كم او هم راضی می شود» .در این مرحله باید سلسله مراتب را هم پاس داشت؛ یعنی اگر انسان به مرحله ای گام نهاد و به اندازه ای عادت كرد، در مرحله بعد باید قدری بیشتر بكوشد و با اعتدال و احتیاط به پیش رود.
هفتمین قانون عبادت، «تفیهم» است. مؤمن باید ذكرها و كلمات و حقایق را به قلب خود آموزش دهد. باید با كلمات و مفهوم نیایش كلنجار رفت و ذهن را درگیر كرد. انسان اگر نماز می خواند، در مفاهیم آن دقت كند. اگر روزه دار است، در تمام اوقات روزه داری بداند كه چه می كند. پیوسته متوجه باشد و از فراموشی بپرهیزد. نشانه موفقیت در این مسأله، این است كه مؤمن از عبادت و نیایش خسته نمی شود، و مثلاً اقامه نماز برای او رنجی جانكاه نیست، بلكه برای او نشاط و شادی می آفریند. سالك در این مرحله مثل كودكی است كه هنوز زبان نگشوده است و مادر به سختی او را وادار می كند تا كلمه ای بر زبان آورد، اما هنگامی كه زبان گشود، همگان را از شیرین زبانی خود به وجد می آورد.
قانون هشتم «حضور قلب» است. اگر قلب هنگام عبادت، غافل و خیره سر باشد، عبادت او شبیه بازی است. این عبادت برای نفس هیچ اثری ندارد و انسان را از ظاهر به باطن و از ملك به ملكوت سیر نمی دهد. اگر عبادت با حضور قلب درآمیزد، در دل چراغی روشن می شود و در باطن نوری می افروزد كه انسان را به عالم نور راه می برد و از ناپاكی ها و ناراستی ها می رهاند. حضور قلب دو مرتبه دارد: یكی آن كه سالك از هرچیز غیرخدا غافل شود و تنها حضور او را دریابد. دیگری، كه مرتبه نازل تر است، آن است كه خود را در محضر خداوند بداند و آداب این محضر را بپاید. اهمیت حضور قلب در نماز تا بدان پایه است كه نماز بی حضور قلب، مقبول خداوند نمی افتد و تا نماز قبول نشود، در هیچ عبادت دیگری نظر نمی شود؛ چرا كه قبولی نماز شرط قبولی باقی اعمال است. بدین ترتیب كلید قبولی همه عبادات، حضور قلب است.
پس از طی این مراحل سالكانه است كه «عبادت» از «عادت» فاصله می گیرد و مؤمن راستین، سرخوشانه، در منزل امن نیایش بار می افكند و میهمان بزم دلنواز ربّانی می شود.

دكترپوریا كشوری

منبع : روزنامه همشهری