فقر زیرمغذی‌ها، گرسنگی پنهان

گرسنگی عموماً خاص مناطق و کشورهای فقیر و عقب‌مانده جهان است اما در این سالها شاهد نمونه‌ای از گرسنگی در سطح وسیعی از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه هستیم که حتی اقشار غنی هم گرفتار آن هستند.
در واقع گرسنگی همیشه ناشی از نخوردن نیست و چه بسا بسیاری از مردم که امروز دچار گرسنگی پنهان هستند. بسیار هم پرخور باشند.
گرسنگی پنهان نوعی از فقر و کمبود مواد غذائی است که از چشم فرد، جامعه و حتی مسئولان سلامت در کشورها پنهان می‌ماند و آرام‌آرام در میان جمعیت می‌خزد و خود را در قالب عوارض بعدی نشان می‌دهد که چند هم ملموس نیست.
سلول‌های بدن برای رشد، اعمال حیاتی و ترمیم بافت‌ها نیاز به مواد مغذی دارد که شامل درشت مغذی‌ها همچون کربوهیدرات‌ها، چربی‌، پروتئین و ریزمغذی‌هائی همچون انواع ویتامین‌ها و املاح معدنی است.
نیاز به این مواد مغذی در افراد مختلف با توجه به سن، جنس و جثه متفاوت است، چنانکه در این زمینه رعایت تنوع و تعادل در انتخاب مواد غذائی منجر به یک رژیم غذائی مطلوب می‌شود اما شرایط اقلیمی و برخی عادات غذائی ممکن است گروهی از جمعیت با همه افراد یک منطقه را مبتلا به کمبود ماده غذائی و عوارض ناشی از آن کند.
اصطلاح سوء‌تغذیه ریزمغذی‌ها برای بیماری‌هائی که به دلیل کبود این مواد روی می‌دهد، به‌کار برده می‌شود. این کمبود ریزمغذی‌ها همان گرسنگی پنهان است. امروزه سوء‌تغذیه ریزمغذی‌ها بزرگترین مانع برای توسعه اجتماعی و اقتصادی است زیرا در درازمدت سلامت، توانائی یادگیری و توان تولید افراد جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
فقر و عدم دسترسی به موادغذائی متنوع، فقدان آگاهی از عملکرد مطلوب یک رژیم غذائی مناسب، آب و محیط آلوده، شیوع بیماری‌های انگلی و عفونی عواملی هستند که منجر به کمبود ریزمغذی‌ها می‌شود.
نتیجه این سوء‌تغذیه افزایش مرگ‌ و میر، ابتلا به بیماری‌ها به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن، ناتوانی جسمی و کاهش بهره هوشی و کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، تغییرات رفتاری به‌صورت بی‌حوصلگی، بی‌تفاوتی و انزواطلبی است که روند توسعه کشورها را به مخاطره می‌اندازد.
از جمله ریزمغذی‌هائی که کمبود آن اثر نامطلوب بر بدن می‌گذارد آهن است که سازنده هموگلوبین و ید می‌باشد، در جریان تولید هورمون‌ها فعالیت می‌کند و همچنین سازنده برخی ویتامین‌ها است که گاه به صورت کوآنزیم فعالیت‌های سلولی را سامان می‌دهند و به همین دلیل گرسنگی سلولی نیز نام دیگری است که به کمبود ریزمغذی‌ها اطلاق می‌شود.
وقتی سلول گرسنه باشد، فعالیتش دچار مشکل می‌شود، لذا بدن خود را به طرق مختلف با کمبودها تطبیق می‌دهد و همین تطابق بدن و حیات، انسان‌ها را از رسیدن به توانمندی‌های بالقوه‌ای که دارند، باز می‌دارد. جامعه‌ای که کودکانش با فقر مواد غذائی و کمبود ریزمغذی‌ها مواجه است، از هوشمندی و قدرت یادگیری بی‌بهره می‌ماند، کودکان معمولاً قدرت تمرکز نداشته و ناموفق در امتحانات، درس را رها می‌کنند و با چند سال در یک کلاس می‌مانند.
عدم توانائی در کسب مهارت‌های پیچیده‌ این جوامع را به تدریج در چرخه معیوب فقر و توسعه‌نیافتگی از رقابت در صحنه دانش فنی جهان حذف کرده و به کشورهای عقب‌مانده و محتاج تبدیل می‌کند.
امروزه کارشناسان تغذیه غلبه بر گرسنگی سلولی را پیش شرط اصلی برای رسیدن به سلامت جسمی و ذهنی و راه وصول به توسعه می‌دانند. سیاست‌ها و برنامه‌های تغذیه‌ای کشورها باید به‌گونه‌ای طراحی و اجراء شود که از دریافت ریزمغذی‌ها و غذای کافی و مناسب برای همه گروه‌های سنی و جنسی جمعیت و در تمام مناطق شهری و روستائی اطمینان حاصل شود.
عواقب و خسران غفلت از گروه‌های در معرض خطر و آسیب‌پذیر و محرومان جامعه معمولاً به کل جامعه معمولاً به کل جامعه برمی‌گردد و دولت‌ها با سرمایه‌گذاری در پیشگیری از کمبود ریزمغذی‌ها و حمایت از طبقات آسیب‌پذیر شاهد برگشت سرمایه به‌صورت افزایش بهره‌وری نیروی کار، خلق دانش فنی و توسعه‌یافتگی خواهند بود.
از حمله ریزمغذی‌ها آهن است که ز عناصر مؤثر در ساختمان بسیاری از آنزیم‌ها، و پروتئین‌ها و خصوصاً هموگلوبین است و کمبود آن منجر به کم‌خونی و فقر آهن می‌شود که با عوارض زیانبار بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی از جمله افزایش مرگ‌ومیر مادران به‌هنگام زایمان، افزایش موارد ابتلا به بیماری‌ها، کاهش توانمندی ذهنی و جسمی شده و روند توسعه اقتصادی جوامع را به مخاطره می‌اندازد. کم‌خونی از پیامدهای اصلی فقر آهن است.
در عین آنکه کمبود آهن شایع‌ترین علت کم‌خونی به‌ویژه در کودکان و زنان در سنین باروری است اما سایر کمبود ریزمغذی‌ها نظیر اسیدفولیک و ویتامین B۱۲ هم در ایجاد کم‌خونی مؤثر است.
حدود یک چهارم جمعیت دنیا کم خون هستند و در تمامی سنین و هر دو جنس دیده می‌شود، اما شیوع آن متفاوت است. افراد آسیب‌پذیر مانند زنان در سنین باروری (به علت عادت ماهیانه، شیردهی و بارداری)، کودکان شش ماهه تا دو ساله به دلیل رشد سریع و قطع زودرس تغذیه یا شیر مادر و کودکان سنین پیش دبستانی بیشتر در معرض کم‌خونی فقر آهن هستند.
کمبود آهن در این مقاطع سنی می‌تواند منجر به تأخیر رشد جسمی، اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم اعصاب حرکتی، اختلال در تکامل گفتاری و مهارت‌های شناختی و کاهش قدرت یادیگری و ضریب هوشی به میزان ۵ تا ۱۰ امتیاز شود.
کاهش مقاومت در برابر عفونت‌ها از جمله اسهال و عفونت‌های تنفسی و اختلال در سیستم ایمنی سلولی از دیگر عواقب کم‌خونی است که درمان با آهن به بهبود آنها می‌انجامد.
اثرات نامطلوب کم‌خونی به‌ویژه نوع شدید آن در دوران شیرخواری و اوایل کودکی تقریباً غیرقابل جبران است و با درمان بعدی هم قابل اصلاح نیست.
بر اساس آمارهای جهانی، کبود آهن به رشد و تکامل مغزی ۴۰ تا ۶۰ درصد کودکان شش تا ۲۴ ماهه کشورهای درحال توسعه صدمه می‌زند.
کم‌خونی فقر آهن در بزرگسالان نیز ایجاد ضعف و خستگی کرده و قدرت و کارائی را کاهش می‌دهد و ممکن است با اختلالات تولیدمثل نیز همراه باشد.
بر اساس محاسبات بانک جهانی در شرایطی که کمبود ریزمغذی‌ها سالانه بیش از ۵ درصد درآمد ملی کشورها را کاهش می‌دهد، هزینه راه‌حل‌های کامل و مستمر برای غلبه بر آن تنها معادل ۳/۰ درصد از درآمد ناخالص ملی است.
اگر توان تولید در فرد کم‌خون به‌طور متوسط ۲۰ درصد کاهش یابد، در کشوری‌که ۵۰ درصد زنان و ۲۰ درصد مردان آن مبتلا به کم‌خونی هستند، توان تولید، پنج تا هفت درصد کاهش خواهد یافت.
اثرات کم‌خونی در تمامی حوزه‌ها و سطوح اعم از بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، صنعت کشاورزی اقتصاد گرفته تا خانواده چنان عمیق و زیانبار است که به جرأت می‌توان گفت پیشگیری و کنترل آن از ابزار مؤثر در سرعت بخشیدن به روند توسعه کشورها است.بر اساس محاسبات انجام شده در کشور، شیوع کم‌خونی ناشی از فقر آهن فقط در بین ۲۰ درصد از جمعیت کشور سالانه حدود ۵۷۵ میلیون دلار ضرر وارد می‌کند که شامل مرگ و میر و بیماری، روزهای غیبت از کار و مدرسه، افت تحصیلی و مردودی، کاهش قدرت کار و تولید است. این مورد آخر ضرر و زیانی است که معمولاً از دید مسئولان برنامه‌ریز و تخصیص‌دهندگان اعتبارات دور می‌ماند و سرمایه‌گذاری برای غلبه بر آن را با مشکل مواجه می‌کند.
در زمینه ریزمغذی چون ”ید“ هم تا چند سال قبل مشکلات حادی چون کبود آهن داشتیم، زیرا کمبود ید ضریب هوشی کودکان را تا ۱۰ تا ۱۵ امتیاز کاهش می‌دهد و به همین دلیل در مناطق دچار کمبود ید آموزش‌پذیری و فراگیری کودکان در سطح بسیار پایینی است و رشد جسمی و مغزی ساکنین مناطق دچار کمبود ید مختل شده و از کارائی کافی برخوردار نیستند لذا تولید و بازده کمتری دارند.
در طول چند سال گذشته در نتیجه اجراء برنامه پیشگیری و کنترل اختلالات ناشی از کمبود ید در ایران ۱۴۵ میلیون واحد ضریب هوشی کودکان کشور افزایش یافته و سالانه حدود ۹۰۰ هزار نوزاد در برابر کمبود ید محافظت می‌شوند.
حیوانات اهلی نیز از مصیبت کمبود ید در امان نبوده و در مناطقی که خاک آن ید کافی نداشته، اما دامداری رواج دارد، دام‌ها دچار سقط و نازائی شده و صدمات اقتصادی جبران‌ناپذیری به بار می‌آورند.
اثرهای اقتصادی اختلالات ناشی از کمبود ویتامین A و روی نیز بسیار گسترده است.
در مورد کمبود کلسیم و پوکی استخوان هم آمار سال ۱۳۷۳ حاکی از آن است که حداقل شش میلیون نفر از جمعیت کشور دچار پوکی استخوان هستند. از این تعداد سالانه حدود ۱۲۰ نفر به دلیل عوارض جانبی آن جان خود را از دست می‌دهند و ۵۰ درصد بقیه یعنی ۶۰ هزار نفر دچار معلولیت شده و قادر به بازگشت به کار نیستند.
بر اساس محاسبه سال ۱۳۷۳ سالانه هزینه‌ای معادل ۹۰۰ میلیارد ریال به دلیل شکستگی‌های گردن و استخوان ران به بودجه کشور تحمیل می‌شود.
اسیدفولیک هم در ارتقای سلامت جامعه بسیار مؤثر است. این ویتامین امروز در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته و با توجه به نقش ویژه آن در کاهش هموسیستئین، به‌عنوان یک عامل در پیشگیری از بیماری‌های قلبی عروقی، سکته‌ مغزی، ترومبوز وریدها و آمبولی ریوی عنوان می‌شود.
از سال ۱۹۹۴ میلادی در سطح جهان اضافه کردن اسیدفولیک را به آرد غلات به‌منظور غنی‌سازی مجاز اعلام کرده‌اند و گفته‌ می‌شود مصرف ۴/۰ میلی‌گرم آن علاوه بر تأمین نیاز روزانه از بروز ناهنجاری‌های لوله عصبی در نوزادان پیشگیری می‌کند.
بسیاری معتقد هستند که غنی کردن آرد با اسیدفولیک باید اجباری شود و هرگونه اهمال در این کار یک تخلف پزشکی در حیطه بهداشت عمومی محسوب می‌شود. یکی از راهبردهای مهم و مناسب برای کنترل و پیشگیری از عوارض ناشی از کمبود زیرمغذی‌ها، غنی‌سازی مواد غذائی است. یک راهکار اساسی مؤثر و رازان که سابقه آن در برخی از کشورهای دنیا به حدود ۱۰۰ سال می‌رسد و در ایران از چند سال قبل این گونه طرح‌ها آغاز شد، چنانکه غنی‌سازی نمک باید به ما آموخت در این فرآیند همه و همه برای یک هدف همراه شوند و موفق هم بود.
در پی این امر، مسئولان درصدد برآمده‌اند تا کمبود دیگری که در جامعه مشکلات اساسی و خسارات زیانباری وارد می‌کند. یعنی کمبود آهن و اسیدفولیک را هم در چرخه غنی‌سازی آرد آغاز کنند.
با غنی‌سازی آرد با آهن و اسیدفولیک که ماده اصلی غذائی مردم ایران است و همه از آن استفاده می‌کنند، این مشکل تا حدی مرتفع می‌شود.
در واقع نان و غلات عمده‌ترین گروه غذائی در تأمین کالری، پروتئین، کلسیم، آهن، تیامین و نیاسین موردنیاز روزانه در الگوی مصرفی مردم کشور است و نان در هر سه وعده غذای اصلی مورد مصرف تمامی اعضاء جامعه ما است.
به همین جهت نان ماده غذائی بسیار مناسبی برای غنی‌سازی با آهن است زیرا اکثریت جامعه بدون توجه به وضعیت اجتماعی و اقتصادی آن را مصرف می‌کنند و افزایش آن نیز خطری به دنبال ندارد.
در واقع با غنی‌سازی آرد آن مقدار از آهن که در هنگام آسیاب گندم از دست رفته، مجدد باز می‌گردد.
دفتر منطقه مدیترانه‌ای شرقی سازمان جهانی بهداشت هم غنی‌سازی آرد گندم را با ۳۰PPM آهن به فرم فروسولفات یا ۶۰PPM به فرم المنتال و همچنین PPM ۱/۵ اسیدفولیک توصیه می‌کنند. آردی که به این صورت غنی شود، می‌تواند یک سوم تا یک دوم آهن توصیه شده دریافتی زنان و یا کودکان را تأمین کند و دریافت ناکافی را تصحیح نماید.
بر این اساس، نان غنی شده سبب بهبود رشد جسمی، افزایش توانائی ذهنی و ارتقای وضعیت تحصیل و همچنین سبب افزایش بهره‌وری بزرگسالان در محیط کاری می‌شود. عملیات غنی‌سازی بسیار ساده و شامل مخلوط کردن ترکیب پیش ساخته‌ای از مواد مغذی با آرد طی مراحل نهائی تولید می‌باشد. اضافه کردن آهن به آرد هیچ تغییری در طعم، مزه و رنگ آن ایجاد نمی‌کند.
میکس ترکیبی شامل یک تا چند ریزمغزی است که جهت غنی‌سازی به ماده غذائی (حاصل) افزوده می‌شود، معمولاً ریزمغذی‌ها با مواد دیگر مخلوط می‌شوند. تا امکان افزودن آنها به ماده غذائی موردنظر فراهم شود. هم‌اینک در ایران ”پرمیکس“ حاوی سولفات فرو و اسیدفولیک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سولفات فروخشک ۴۲ درصد، اسیدفولیک ۷۵ درصد و نشاسته ذرت ۲۵/۵۷ درصد.
اگر ۲۰۰ گرم از پرمیکس فوق به یک تن آرد افزوده شود، آرد حاوی ۳۰PPM آهن و PPM ۱/۵ اسید فولیک می‌شود.
امروز مشخص شده غنی‌سازی آرد، روش ایمن، پایدار و بی‌خطری بوده که مورد پذیرش مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد و ارزش و کیفیت غذائی آرد را افزایش می‌دهد. همچنین هزینه این غنی‌سازی بسیار اندک است، به‌طوری که غنی‌ساز هر تن آرد با آهن فقط حدود نیم دلار هزینه دربردارد. با توجه به اینکه هر فرد در سال به‌طور متوسط ۱۵۰ کیلوگرم آرد مصرف می‌کند، افزایش بها برای مصرف‌کنندگان فقط حدود ۷% دلار در سال خواهد بود. این در حالی است که با وجود هزینه بسیار ناچیز غنی‌سازی آرد، فواید آن برای مصرف‌کنندگان بسیار زیاد است. اما ضرر اقتصادی کاهش کارائی و کاهش بازدهی ناشی از فقر آهن به بیلیون‌ها دلار می‌رسد.
غنی‌سازی آرد موجب ارتقای وضعیت آهن در کل جمعیت شده و مزایائی نظیر کاهش هزینه مراقبت‌های بهداشتی، افزایش کارائی افراد، تقویت بنیه اقتصادی کشور و ایجاد جامعه‌ای موفق‌تر را در پی دارد. پیشگیری و درمان فقر آهن و کم‌خونی سطح بهره‌وری ملی را ۲۰ درصد افزایش می‌دهد.
در ایران از سال ۱۳۸۰ پس از پیگیری‌های دفتر تغذیه جامعه وزارت بهداشت و درمان، برنامه غنی‌سازی آرد با آهن و اسیدفولیک در استان بوشهر با کمک مرکز ریزمغذی‌های کانادا و حمایت منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت به‌صورت آزمایشی آغاز شد.
پس از اجراء برنامه غنی‌سازی در بوشهر بر اساس ارزیابی میان دوره‌ای انجام شده، نتیجه بهبود و وضعیت هموگلوبین و فریتین سرم (ذخیره آهن بدن) رضایت بخش اعلام شد. این در حالی است که ارزیابی نهائی بر اساس توصیه کارشناسان سازمان‌های بین‌المللی حداقل پنج سال پس از شروع غنی‌سازی آرد انجام می‌شود، اما ارزیابی و برآورد هزینه‌ای که این طرح در سال دارد، هم انجام شده که به گفته مسئولان با توجه به جمعیت ۶۸ تا ۷۰ میلیونی کشور به ازاء هر نفر ۱۲۲۰ ریال در سال هزینه می‌شود که به مفهون آن است که به‌ازای هر ایرانی روزانه ۳۳ ریال هزینه خواهد شد.
مدیرکل وقت دفتر بهبود و تغذیه وزارت بهداشت معتقد است: اگر بتوانیم فقر آهن را به میزان دو سوم کاهش دهیم، افزایش بهره‌وری در مدت هفت سال به میزان سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در سال افزایش می‌یابد.
ربابه شیخ‌الاسلام می‌گوید: بر اساس تحقیقات انجام شده به‌ازای هر یک دلاری که در طرح مکمل یاری زنان هزینه کنیم، ۸/۳ دلار نصیب کشور می‌شود.
وی معتقد است: همچنین هر یک دلار هزینه برای غنی‌سازی آهن، ۸۴ دلار سود برای کشور دارد.
دراین طرح هدف غائی حفظ و ارتقای سلامت جامعه است و پیشگیری و درمان فقر آهن و کم‌خونی سطح بهره‌وری ملی را ۲۰ درصد افزایش می‌دهد. بر اساس مطالعه‌ای که روی کارگران کشاورزی انجام شد میزان برداشت، محصول آنها پس از رفع کم‌خونی حدود ۲۰ درصد افزایش داشته است.
مطالعه‌ای دیگر نیز بر روی کارگران ساختمانی که فعالیت بدنی سنگین دارند. مشخص کرد کارائی آنان پس از رفع کم‌خونی به میزان ۷۰ درصد افزایش می‌یابد.

منبع: ایرنا

منبع : ماهنامه سرزمین سبز