معادله خاورمیانه در نظام بین‌الملل در حال گذار

نظام بین‌الملل فعلی بر حسب منافع و قدرت كشورها و برخی دیدگاه‌های ایدئولوژیك با عناوین گوناگون تعریف می‌شود؛ نظام چندقطبی، نظام تك‌قطبی و... اما فارغ از تعدد تعاریف وجه مشترك همه صاحبنظران آن است كه جهان در حال گذار به نظام جدیدی است. بی‌هیچ تردیدی در این دوران گذار هیچ منطقه‌ای در جهان به اندازه خاورمیانه تاثیرگذار بر نظام بین‌الملل آ‌ینده نخواهد بود.
بحران هسته‌ای ایران، جنگ در عراق، افغانستان، بحران ده‌ها ساله روابط خصمانه میان اعراب و اسرائیل، بحران لبنان و... مبارزه با طالبان و القاعده، حماس، حزب‌ا...، جیش المهدی و... اختلا‌فات قومی و مذهبی و ده‌ها مساله دیگر در این منطقه بیشترین حجم خبری رسانه‌های جهان را به خود اختصاص داده و توجه مجامع بین‌المللی و كشورهای تاثیرگذار بر نظام جهانی را جلب نموده است. دامنه بحران در خاورمیانه هر روز گسترده‌تر شده و بازیگران رسمی و غیررسمی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای جدیدی وارد صحنه می‌گردند. بر اساس تئوری‌های مدیریت و حل بحران‌های بین‌المللی، هر قدر نیروهای دخیل در یك بحران افزایش یابد حل آن پیچیده‌تر و سخت‌تر می‌گردد.كشورهایی كه در مركز ثقل بحران‌های خاورمیانه قرار دارند یك حوزه جغرافیایی مشخص و با ویژگی‌های مشترك هستند كه ذیلا‌ به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌گردد. هر كدام از این موارد بر دیگری تاثیرگذار بوده و حل یكی منوط به حل دیگری است.
۱) همه كشورهای درگیر در بحران با یكدیگر مرز مشترك زمینی دارند. (افغانستان - ایران - عراق - سوریه - لبنان و...) كه به صورت كمربندی از افغانستان شروع می‌شود و تا كرانه‌های مدیترانه ادامه می‌یابد. این پیوستگی زمینی منشا و عامل بسیاری از بحران‌ها و جنگ‌ها بوده.
۲) اكثر این كشورها دارای اختلا‌فات شدید مرزی با یكدیگر هستند. مرزهای این كشورها در بسیاری از مواقع خونین بوده است.
۳) همه این كشورها دارای رژیم‌های سیاسی ایدئولوژیك و قائل به رسالت جهانی و منطقه‌ای و غیردموكراتیك هستند. علی‌رغم گوناگونی رژیم‌های سیاسی، همه ایشان مبانی مشروعیتی خود را بر اساس تهییج احساسات مذهبی و ایدئولوژیك، پوپولیسم، ناسیونالیسم قومی و... قرار داده‌اند.
۴) اقتصاد اكثر این كشورها وابسته به نفت است. این منطقه دارای ذخایر عظیم نفت و گاز است. تامین سوخت مناسب برای صنایع غرب تضمین‌كننده حضور و دخالت قدرت‌های خارجی در منطقه است.
۵) عمده كشورهای اصلی درگیر در منطقه دارای چندپارگی‌های قومی، مذهبی، اختلا‌فات تاریخی و... با یكدیگر و درون خود می‌باشند. اختلا‌فاتی كه همچنان فعال و تاثیرگذارند. نیروهای قومی و مذهبی و... تجزیه‌طلب در درون هر یك از این كشورها از طرف كشورهای همسایه مورد حمایت هستند. به ندرت اتفاقی افتاده كه كشورهای همسایه در این منطقه به برقراری نظم و ثبات در كشور همجوار كمك نمایند. به طوری كه می‌توان گفت این كشورها منافع خود را در بی‌ثباتی دیگران می‌بینند.
۶) این منطقه خاستگاه سه دین الهی (اسلا‌م، مسیحیت و یهود) است. مومنین به این ادیان برای تسلط بر منطقه سال‌ها جنگیده‌اند. اشغال كشور فلسطین و تشكیل اسرائیل و حمایت بی‌دریغ غرب از این رژیم حكایت از نوعی جنگ مذهبی تمام‌نشدنی دارد. به طوری كه درصدر مسائل خاورمیانه بحران اعراب (مسلمانان) و اسرائیل قرار دارد.
۷) غیردموكراتیك بودن نظام‌های سیاسی، اختلا‌فات مذهبی، حضور قدرت‌های خارجی و... سبب ظهور افراط‌گرایی مذهبی و رشد جنبش‌های نظامی به شكل‌های مختلف گردید.جنبش‌هایی كه هم خود درگیر جنگ شده‌اند و هم بهانه و دلیلی برای جنگ‌های داخلی و منطقه‌ای گردیده‌اند. اصلی‌ترین مساله در خصوص این جنبش‌ها و گروه‌ها این است كه هر كدام از اینها از طرف یك یا چند كشور منطقه حمایت می‌شوند. ‌
۸) بسیاری از این كشورها متكی به قدرت‌های فرامنطقه‌ای هستند. علا‌وه بر تمایلا‌ت این قدرت‌ها، حضور ایشان عمدتا به دعوت و حمایت كشورهای منطقه بوده است.
۹) مسلح بودن برخی از كشورهای منطقه به سلا‌ح اتمی (اسرائیل و پاكستان) سبب تشدید فعالیت سایرین برای رسیدن به توازن تسلیحاتی در منطقه گردیده است.
۱۰) با توجه به ویژگی‌های فوق‌الذكر جنگ در منطقه یك اصل بوده و صلح یك استثنا، فقط در سه دهه گذشته علا‌وه بر درگیری‌های محدود نظامی پنج جنگ طولا‌نی و همه‌جانبه با خسارت‌های مالی و جانی بسیار رخ داده و هنوز هیچ معاهده صلحی بین كشورها و نیروهای درگیر امضا نشده و به عبارتی این جنگ‌ها هنوز خاتمه نیافته و آتش‌بس حاكم است.
۱۱) جنبش مدنی و دموكراسی‌خواهی در اكثر كشورهای این منطقه در حال رشد است و هرچند كه از طرف تمامی قدرت‌های حاكم به شدت سركوب می‌گردد اما قدرت این جنبش‌ها و ماهیت نظام بین‌الملل به گونه‌ای است كه در آینده نه‌چندان دور بسیاری از نظام‌های سیاسی حاكم بر این كشورها را دچار تغییرات جدی خواهد نمود. عوامل فوق یك سری مسائل پیوسته و غیرقابل تفكیك هستند كه حل یكی بدون توجه و حل دیگری غیرممكن است. هیچ فرمول معجزه‌آسایی برای حل این مسائل وجود ندارد. این منطقه آبستن حوادث بسیار در آینده خواهد بود. عوامل فوق به‌علا‌وه عدم اعتماد كشورهای منطقه به یكدیگر، حضور همه‌جانبه قدرت‌های خارجی بالا‌خص آمریكا و حضور بازیگران رسمی و غیررسمی در تضاد با نظام جهانی و منطقه‌ای، خاورمیانه را تبدیل به بشكه باروتی نموده كه حتی یك خطای فردی آن را شعله‌ور خواهد ساخت. آنچه كه می‌تواند مانع فاجعه‌ای عظیم گردد، خردمندی، تدبیر و پرهیز از افراط و تفریط و رعایت قواعد بازی سیاسی است.

حسن رنجبر

منبع : روزنامه اعتماد ملی