اصل مقدمه‌گویی در آموزش

به طور کلی باید بدانیم که هر درس بدون توجه به ماده، موضوع و کلاس درس مربوطه، بر یک عده اصول روان‌شناختی مبتنی است و میزان موفقیت معلم در تدریس یا آموزش با مقدار اطلاعات و تجارب علمی وی درباره این اصول، رابطه مستقیم دارد. این اصول عبارتند از:
۱) مقدمه
۲) مراجعه به درس قبلی
۳) ماده یا موضوع درسی (معلومات)
۴) روش تدریس پرسش و پاسـخ
۵) دانش‌آموزان و وضع عمومی کلاس
۶) انضباط
۷)وسایل کمک آموزشی
۸) خلاصه درس
۹) کاربرد آموخته‌ها
۱۰) آمادگی معلم یا تهیه طرح درس
۱۱) امـــتــحان یا ارزشــیابی
۱۲) گزارش وضع تحصیلی
۱۳) شخصیت معلم
که ما در اینجا به بحث مقدمه یعنی موضوع نخست می‌پردازیم.
● مقدمه:
در بحث از قانون‌های یادگیری به این نتیجه می‌رسیم که انسان مطلب تازه را وقتی بهتر و آسانتر یاد می‌گیرد که آمادگی لازم (بدنی، ذهنی، عاطفی، اجتماعی و تجربی) را داشته باشد یعنی هم خود را نیازمند یادگیری احساس کند و بتواند یاد بگیرد و هم میان تجربه‌های قبلی و موضوع تازه ارتباط برقرار شود. به همین سبب تدریس هر موضوعی با یک مقدمه آغاز می‌شود و در آن باید به نکات زیر توجه نمود.
الف) هدف:
معلم در بیشتر درس‌ها برای اینکه دانش‌آموزان را از فضای بازی به فضای درس بکشاند، از لحاظ روانی یا ذهنی برای موضوع درسی جدید آماده‌شان کند و دقتشان را برانگیزد و بی‌اختیار به درس جدید توجه نمایند، به مقدمه‌چینی می‌پردازد.
ب) انواع مقدمه:
مقدمه ممکن است به چند شکل باشد: گفتن داستانی که برای دانش‌آموزان تازگی دارد به شیوه جذاب و جالب. یا طرح چند پرسش با نشان دادن تصویر، نقشه یا نمونه‌ای که محور بحث یا مجموعه‌ای از پرسش‌ها باشند. با استفاده از یک رویداد فعلی واقعی مانند باریدن باران یا برف، پوشیدن لباس نو، صدای یک گربه یا سگ، آمدن یک دانش‌آموز جدید و... یا با یادآوری خاطرات دانش‌آموزان از روندهای تحصیل یا جشن و یا استفاده از حوادث سیاسی یا اجتماعی که در شهر، کشور و یا جهان اتفاق افتاده‌اند و...
پ) شرایط مقدمه:
مقدمه باید کوتاه باشد زیرا وسیله است نه هدف و مدت آن به نظر معلم بستگی دارد. همچنین باید آسان و مفهوم و با سطح سنی و ذهنی دانش‌آموزان متناسب باشد؛ بر تجارب و اطلاعات قبلی آنان مبتنی باشد؛ دقت و توجه آنان را برانگیزد و برای آموختن موضوع جدید تشویق نماید. ضمناً مقدمه هر درس باید طبیعی و به جا باشد بطوری که دانش‌آموزان آن را نامربوط به موضوع درس تلقی نکنند. در بحث از مقدمه درس یادآوری چند نکته زیر ضروری است: موفقیت بیشتر درس‌ها بر همان دقیقه‌های نخست شروع درس، شکل مقدمه، روش اجرای مقدمه و نتیجه‌ای که دانش‌آموزان از آن می‌گیرند بستگی دارد و اگر معلمی در این مرحله، توفیق پیدا نکند نه تنها در خود آن درس موفقیتی نخواهد داشت بلکه در سایر درس‌هایش نیز اثر منفی خواهد گذاشت و این خطر بسیار مهم برای معلم وجود دارد که دانش‌آموزان او را به عنوان معلم ضعیف بشناسد و تغییر و تعدیل این شناخت هم بسیار دشوار است. گاهی ممکن است نیازی به مقدمه نباشد زیرا ماهیت موضوع به مقدمه احتیاج ندارد که در این صورت معلم می‌تواند مستقیماً به موضوع درس وارد شود به عبارت دیگر، معلم است که باید نیاز یا بی‌نیازی به مقدمه درس را تشخیص دهد و خود را مقید و محدود نسازد چنان که بارها اشاره خواهد شد همه فعالیت‌های معلم به این هدف متوجه هستند که دانش‌آموزان به سرعت و سهولت و در کمترین مدت، بیشترین تجارب را یاد بگیرند.معلم موفق کسی است که می‌تواند مقدمات جالبی به ابتکار شخصی تهیه کند و از ذکر مقدمه‌های کلاسیک (قدیمی) یا سنتی که غالباً خشک و ملال‌انگیز هستند، بپرهیزد.
● مراجعه به درس قبلی:
الف) هدف:
معلم در آغاز درس ناگزیر است به درس قبلی مراجعه کند تا از میزان و کیفیت یادگیری دانش‌آموزان آگاه شود و درس جدید را برپایه محکمی قرار بدهد بخصوص که در بیشتر درس‌ها موضوع‌ها کاملاً به هم پیوستگی دارند و دانش‌آموزان باید این پیوستگی و وحدت را دریابند. علت اینکه دانش‌آموزان و حتی دانشجویان ما کمتر نظام و وحدت فکری دارند و نمی‌توانند مطالب مختلف را به هم ارتباط دهند غالباً به همین سبب است. مثلاً دانش‌آموزان می‌کوشند که هیچ لغتی یا کلمه‌ای را در درس املا غلط ننویسند ولی در درس انشا به درست نویسی لغات چندان توجهی ندارند زیرا در نظر ایشان املا و انشا دو درسی با دو موضوع جدا و مستقل از هم هستند.
ب) شرایط:
معلم در این مرحله از تدریس باید نکات زیر را مورد توجه قرار دهد: هدف معلم از مراجعه به درس گذشته تنها پی‌بردن به کمیت معلومات قبلی دانش‌آموزان نیست بلکه می‌خواهد میزان درک و فهم آنان را نسبت به موضوع درس گذشته دریابد و برایش روشن شود که آن موضوع تا چه اندازه جزئی از شخصیت آنها شده است، یا به قول معروف، چقدر توانسته‌اند آن موضوع یا مطلب را هضم کنند که در این رابطه باید به نکات ذیل توجه کرد:
ـ باید به نکات مهم درس قبلی مراجعه شود نه جزییات آن.
ـ باید روابط و موارد تشابه درسی قبلی با درس جدید توضیح داده شوند.
ـ معلم در ضمن مراجعه به درس قبلی باید دانش‌آموزان ضعیف یا آنهایی را که خوب مطالعه نکرده‌اند بشناسد و به نقاط ضعف آنها پی ببرد تا بتواند آن ضعف را جبران کند و آنان را به پای همکلاسانشان برساند.
ـ مراجعه به درس قبلی خود باید توجه دانش‌آموزان را نسبت به آن برانگیزد و به آمادگی آنها برای آموختن درسی جدید کمک کند.
● ماده یا موضوع درسی (معلومات)
الف) انواع:
ماده یا موضوع درسی (یعنی معلومات) در یکی از سه گروه زیر می‌باشد:
ـ معلومات برای دانش‌آموزان تازگی دارند و معلم برای نخستین بار آنها را مطرح می‌کند.
ـ دانش‌آموزان در درس قبلی آن را آموخته‌اند و معلم به آن معلومات مراجعه می‌کند و با روش نو آنها را عرضه می‌نماید.
ـ دانش‌آموزان، افکار و عقایدی دربارة ماده یا موضوع علمی در زندگی روزانه خود کسب کرده‌اند و معلم به تصحیح و تکمیل و تنظیم آنها می‌پردازد.
ب) شرایط:
ماده درس باید از لحاظ کمی با سن زمانی و عقلی دانش‌آموزان متناسب باشد و معلم در آماده ساختن موضوع درس باید به معلومات اساسی لازم برای دانش‌آموزان توجه نماید و نیز تفاوت‌های فردی میان دانش‌آموزان را در نظر بگیرد.
درس جدید معلم باید عین آنچه در کتاب درسی یا کتاب معلم آمده است، نباشد بلکه بر منابع موثق علمی جدید مبتنی باشد، و نیز مطالب آن چنان با هم پیوستگی داشته باشد که وحدت و کلیت منظم را نشان بدهند. ماده علمی باید صحیح و از اوهام و اشتباهات بدور باشد. گاهی ممکن است درس خسته کننده یا خشک باشد ولی دقت در انتخاب مسائل و تنظیم آنها در یک قالب فکری جامع، درس را نشاط‌انگیز می‌نماید. ترتیب معلومات یا مطالب درس باید منطقی، روان‌شناختی و یا حاوی هر دو باشد. منظور از تربیت منطقی این است که مطالب ار لحاظ پیرایش و تکامل در نظر انسان، به هم مربوط باشند به عبارت دیگر، ماده یا موضوع درسی برپایه تربیت تکاملی، تدریس شود مثلاً تدریس جغرافیا را با تعریف آن و چگونگی گسترش این علم آغاز کنند.
● آمادگی قبلی معلم و شاگرد برای درس:
معلم و شاگرد بیش از آنکه درس آغاز شود و قبل از آنکه شاگرد سؤالی مطرح سازد، در مورد درس و سؤال خود دقت و تامل نمایند و آن را آماده سازند تا از شتابزدگی و لغزش و تصورات و واژگونی درک و فهم مصونیت داشته باشند.
▪ مقدمه یا معرفی:
هر عمل فکری از جایی آغاز می‌شود که معلم احساس کند دانش‌آموزان توانایی اجرای آن را دارند یا لازم است آن را بیاموزند معلم می‌تواند مهارت را در درسی مقدماتی به مدت سی تا پنجاه دقیقه معرفی کند؛ البته مدت زمان واقعی به توانایی دانش‌آموزان و تبحر آنان در مهارتهای پیش‌نیاز و پیچیدگی مهارت معرفی شده بستگی دارد. هدف مقدمه، معرفی اجزاء یا عناصر اصلی مهارت فکری جدید است.
اگر مهارت معرفی شده، مهارتی اساسی و مهم باشد، معلم باید به طور مستقیم آن را آموزش دهد؛ البته نباید فقط به معرفی و ارائه یک الگوی عملی طراحی شده اکتفا کند بلکه با راهنمایی مناسب فرصت یا فرصتهایی را برای درگیر شدن دانش‌آموزان با موضوع فراهم نماید.
زمانی که معلم در یک درس یا در موقعیت آموزشی خاصی احساس کند دانش‌آموزان باید بهتر از گذشته قادر به تفکر باشند به آموزش مهارت تفکر می‌پردازد. زمان و محتوای مورد نیاز برای آموزش این مهارت به پیچیدگی مهارت، توانایی و تجارب گذشته دانش‌آموزان بستگی دارد.
▪ انواع مقدمه:
برای تدریس درس، مقدمه‌های بی‌شماری وجود دارد که در اینجا به پنج نمونه معمول اشاره می‌شود:
الف) مقدمة مروری:
این نوع مقدمه، نگرشها، مهارتها و دانش پیشین را مرور می‌کند بدون داشتن یک چنین مقدمه‌ای هیچ جرقه یا تکانی برای علاقه‌مند کردن فراگیرندگان به درس وجود نخواهد داشت.
ب) مقدمة موضوعی:
این نوع مقدمه ارجاعاتی به وقایعی دارد که به تازگی اتفاق افتاد و در خبرها و مطبوعات و رادیو و تلویزیون آمده است. این مقدمه باید حتماً به رخدادهایی اشاره کند که در چند روز اخیر در مراکز و محیط‌های گوناگون روی داده است. مقدمه‌های عنوانی پیوند نزدیکی میان کلاس و دنیای خارج از کلاس ایجاد می‌کنند. چنین مقدمه‌هایی به سادگی قابل طرح و ارائه هستند و نشان می‌دهند که معلم در جریان وقایعی که در خارج از کلاس اتفاق می‌افتد قرار دارد.
پ) مقدمه روایتی:
در این نوع مقدمه‌ها، از تجارب عمومی برای تصویر کردن یک اصل استفاده می‌کنند گاهی لازم است قیاسی نیز صورت گیرد. این عمل وام گرفتن اندیشه‌ای از رشته‌ای و به کار بردن آن در زمینه دیگر است. مقدمه‌های روایتی روشنگر موضوعات هستند و از آنجا که چنین مقدمه‌ای تا حدی مشکل است باید موارد قبلاً تعیین و برای کلاس آماده شوند.
ت) مقدمه تاریخی:
مقدمه تاریخی نوعی از مقدمه است که در‌ آن، از رخدادهای تاریخی استفاده می‌شود. تاریخ منبع فوق‌العاده‌ای برای مقدمه یا شروع درس است و منبع تغذیة پایان‌ناپذیری برای این منظور به شمار می‌رود. ممکن است مقدمه‌های تاریخی فریبنده باشند، به این سبب، باید محتاطانه از آنها استفاده کرد.
استفاده زیاد از مقدمه‌های تاریخی سبب خستگی می‌شود.
هـ) مقدمه شوک‌آور:
این مقدمه، محرکی بسیار قوی است و برانگیزانندة علاقه و جلب کننده توجه است. آغاز کردن درس با این روش، فراگیرندگان را با واقعیت رودررو می‌کند اما از مقدمه‌های شوک‌آور باید با احتیاط استفاده کرد. زیرا فراگیرندگان را می‌ترسانند و سطح اضطراب آنان را بالا می‌برند. اگر شوک وارده زیاد باشد،‌دانش‌آموزان در برگشتن به حالت اولیه و آماده شدن برای توجه به درس با مشکل مواجه خواهند شد صرف‌نظر از نوع مقدمه‌هایی که به کار گرفته می‌شود لازم است مقدمه در جایی پایان یابد. نقطه‌ای که مقدمه خاتمه می‌یابد پیکره اصلی درس شروع می‌شود و ضرورت دارد که در مقدمه، اهداف درس فهرست‌وار ذکر شود و منظور از اهداف مورد نظر نیز بیان گردد.
● نتیجه‌گیری
هر معلم یا مدرس برای تدریس خود در ابتدای تدریس از مقدمه‌گویی استفاده کند خیلی بهتر است و نتیجه می‌دهد ولی اگر استفاده نکند و معلم بدون مقدمه وارد بحث اصلی درس شود دانش‌آموز چه می‌داند این موضوع درس در چه مورد است و چرا باید یاد بگیرد و سؤالات دیگر...ولی در استفاده از مقدمه‌گویی نباید زیاد مقدمه طولانی و نباید کوتاه باشد بلکه باید طوری استفاده شود که دانش‌آموز بداند موضوع درس چیست. چرا که مقدمه هدف نیست بلکه یک وسیله برای یادگیری دانش‌آموزان است.

تهیه و تنظیم: عبدالعظیم شکاری بادی ـ مدیر مدرسه شهید طحانی کاشان

منبع : روزنامه اطلاعات