پاره یی از مشکلات پژوهش

پژوهش در ایران با در نظر گرفتن معیارهایی مثل اختصاص بودجه مناسب به آن از جهت درصدی از تولید ناخالص ملی، استقلال مراکز تحقیقاتی و محققان از جهت بهره گیری از بودجه تحقیقاتی، تراکم نتایج تحقیقاتی و اجتناب از تکرار تحقیقات، کیفیت نتایج و کاربرد آنها در برنامه ریزی یا اصلاح سیاست ها و اقدامات اجتماعی و اقتصادی واجد ویژگی ها و مشکلاتی است که از سه دهه پیش تاکنون به قدر انتظار تغییری نکرده است. به نظر می رسد اگر دهه اول انقلاب اسلامی را کنار بگذاریم که کشور درگیر جنگ و مشکلات ناشی از آن بوده است و تلاش دولت بیشتر مصروف حفظ استقلال کشور شده است و طبیعی است انتظار حل مشکلات پژوهش در آن دهه انتظار معقولی نمی توانسته باشد باید توجه خود را به دو دهه اخیر معطوف کنیم. با وجود این نکته مشاهده می شود در ۲۰ سال اخیر و با وجود اینکه سه دولت که دیدگاه های نسبتاً متفاوتی با یکدیگر داشته اند بر سر کار آمده اند همچنان مشکلاتی برای پژوهش در کل و به ویژه پژوهش در حوزه علوم اجتماعی مشاهده می شود که با مشکلات سه دهه پیش مشابهت دارد. برای اینکه بدانیم در ابتدای انقلاب چه مشکلاتی وجود داشته بهتر است نگاهی داشته باشیم به گوشه هایی از نظر دو محقق و استاد علوم اجتماعی یعنی مرحوم مهدی امانی و شاپور راسخ که در شماره دوم سال دوم مجله علمی نامه پژوهشکده، تابستان ۱۳۵۷ درج شده است. جملاتی را عیناً از مجله مذکور می آورم تا مبنایی برای مقایسه با وضعیت فعلی فراهم شود.
۱) «حقیقت این است که در چند سال اخیر، به مرحله یی از رشد و توسعه اقتصادی رسیده ایم که مسائل انسانی- اجتماعی و فرهنگی، از لحاظ ادامه حیات ملی ما اهمیتی بیش از هر مساله اقتصادی و فنی حاصل کرده است... مسائل اجتماعی ناشی از رشد شتابزده هم اکنون دست به گریبان جامعه ماست. از مسائل مربوط به شکاف نسل ها و تزلزل خانواده گرفته تا موضوع توزیع درآمد بین گروه ها و قشرهای مختلف. صنعت و فن، از جمله همین وسایل ارتباط جمعی، همچون دیگر محصولات تکنولوژی نوین، ما را مقابل مسائل پیچیده و بغرنج و ناشناخته قرار داده است، چون مساله هویت ملی و فرهنگ ملی و آسیب پذیری آنها از تهاجم و دست اندازی الگوهای غرب که هنوز پاسخی برای آن نداریم و ناچار باید دست در دامان تحقیقات انسانی و اجتماعی بزنیم.» (ص ۵)
۲) «از جهت مدیریت تحقیق، شاخص مهم دیگر تحقیقات در ایران، نقش محدود دانشگاه ها است که حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد کل اعتبارات تحقیقی را بیشتر در اختیار ندارند، و البته قسمتی از تحقیقات آنها به امور اساسی و نظری معطوف است که دولت چندان طالب آن نیست.» (ص ۶)
۳) «روی هم در جامعه ما، آمادگی افراد برای همکاری در پاسخ سوالات مستقیم تحقیقی، خصوصاً در مسائل حساس، کم است و از پرسش های غیرمستقیم بیشتر نتیجه حاصل می شود. محقق ایرانی که با آدمیان سر و کار دارد، به این نتیجه رسیده است که «خوش تر آن باشد که سر دلبران/ گفته آید در حدیث دیگران» مردم دوست ندارند عقایدشان صریحاً درباره مطالب حساس پرسیده شود، ولی اگر از آنان بپرسیم که دیگران چه فکر می کنند، در بسیاری موارد نظر خود را در قالب فکر دیگران عرضه می دارند.» (ص ۷)
۴) «... محققان و حتی سازمان های تحقیقی در نوعی بی خبری واقعی و صمیمانه نسبت به کارهای مشابه پژوهش سایرین و همکاران خود چه در داخل و چه در خارج به سر می برند.» (ص ۱۱)
۵) «تقریباً هیچ دستگاه اجرایی را نمی یابید که در کشور ما برای خود یک ضمیمه تحقیقاتی و در عین حال خارج از مدار اجرایی نداشته باشد. برخی تحقیقاتی که در این واحدهای پژوهشی انجام می گیرد، بحق حائز ارزش علمی است، اما دریغ که دستگاه اجرایی از این فعالیت های تحقیقی بهره یی نگرفته و نمی گیرد.» (ص ۱۳)
۶) «در مناطقی که با آزمون های مناسب، یکنواختی و تجانس واحدها و افراد جامعه مورد پژوهش مسجل شده است، می توانیم به جای پژوهش های مبتنی بر پرسشنامه های مفصل و روش پهنانگر، به مصاحبه ها و مطالعات موردی پرداخته، سطح را فدای عمق اطلاعات و نتایج کنیم.» (ص ۱۴)
۷) «دستگاه های تحقیقی را که در راه توجیه از پیش پرداخته یی از اجراییات راه می پیمایند پرزرق و برق تر و بیشتر مشمول توجه مادی و لطف می یابیم.» (ص ۱۳) همان طور که در ابتدا گفته شد آنچه در هفت شماره بالا ذکر شد مربوط می شود به سه دهه پیش. به ویژه این وضعیت بیشتر متناسب و مرتبط بوده است با پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی.
اگر وضعیت مذکور را با وضعیتی که اکنون علوم انسانی و اجتماعی در آن به سر می برد مقایسه کنیم، چه نتیجه یی حاصل می شود. اما در یک نگاه کلی می توان گفت در فاصله ۳۰ ساله تعداد دانشگاه های دولتی و غیردولتی، تعداد مراکز تحقیقاتی و تعداد محققانی که از این دانشگاه ها فارغ التحصیل شده و اکنون در همین دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و دستگاه های اجرایی به فعالیت مشغول هستند افزایش بسیار زیادی پیدا کرده است. طبیعی است رقم کلی بودجه تحقیقاتی و رقم کلی طرح های تحقیقاتی انجام گرفته نیز افزایش فوق العاده یی پیدا کرده است. همین طور است افزایش انتشارات علمی و گزارش نتایج و یافته های تحقیقاتی اعم از کتب و مقالات و رساله های کارشناسی ارشد و دکترا و گزارش تحقیق در نسخه های محدود در دستگاه های دولتی که این تحقیقات را پشتیبانی و به اجرا گذاشته اند. با وجود این نکات اگر توجه بیشتری به موضوع کنیم مشاهده می شود بیشتر ویژگی ها و مشکلات گفته شده در هفت بند هنوز بیش و کم باقی است یعنی اولویت و اهمیت مسائل اجتماعی که باید مورد پژوهش قرار گیرند ولی در عمل و سیاست تحقیقاتی بودجه و اهمیت کافی به آنها داده نمی شود همان وضعیت را تقریباً دارد که داشت. بودجه تحقیقاتی دانشگاه ها در مقایسه با بودجه سایر دستگاه های دولتی سهم شایسته یی ندارد. کمی گرایی و تحقیقات آماری، پرسشنامه یی و مبتنی به روش های کمی در صحنه تحقیقات کشور حاکم است و به ویژه دستگاه های پشتیبان مالی تحقیقات هنوز راهی برای اختصاص بخش قابل توجهی از بودجه خود به تحقیقات کیفی پیدا نکرده اند. تکرار تحقیقات به ویژه در مورد رساله های کارشناسی ارشد و دکترا عدم ربط شایسته میان تحقیقاتی که دستگاه های دولتی و وزارتخانه ها انجام می دهند با برنامه ریزی و اهداف عملی و اجرایی، جزیره یی عمل کردن و عدم تراکم سازمانی تحقیقات به منظور تقویت و تحکیم علمی و اجتناب از دوباره کاری و نگاه سیاسی به موضوع اختصاص بودجه و پشتیبانی مالی و سازمانی از پژوهشگران و دستگاه های پژوهشی نیز از مشکلاتی است که نمی توان نادیده گرفت.

علیرضا دهقان
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران

منبع : روزنامه اعتماد