ضرورت توجه به گستره فراملی بورس نفت

این روزها برای بورس اوراق بهادار، بورس‌های کالایی کشور و تمامیت بازار سرمایه ایران روزهای چندان مطلوبی نیست. بحران مالی جهانی، سقوط قیمت نفت و افت شدید قیمت بسیاری از کالاهای پایه و اساسی نه تنها بورس اوراق بهادار را به‌شدت گرفتار رکود کرده است، که فعالان بورس‌های کالایی را نیز سردرگم ساخته است. چنین شرایطی، برنامه‌های توسعه بازار سرمایه کشور را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد چرا که به‌درستی تصور می‌شود که در شرایط حاضر نخستین گام تلاش برای ایجاد ثبات نسبی در شرایط بورس و برون‌رفت از بحران کنونی است.
با این حال، بحران گذرا است. دیر یا زود بحران کنونی نیز خاتمه می‌یابد و باید تلاش کنیم از درس‌های آن بیاموزیم تا در برابر بحران‌های آتی از پیش خود را مقاوم ساخته باشیم. از این رو، برنامه‌های توسعه بازار سرمایه را نیز نباید فراموش شود. اتفاقاً دوران رکود در بازار فرصتی برای تامل در شرایط توسعه بازار و آماده‌سازی شرایط و تامین الزامات این توسعه فراهم می‌سازد. یکی از کلیدی‌ترین محورهای توسعه در شرایط کنونی نیز اجرایی‌کردن مسایل مربوط به بورس نفت است.
نخستین بار، در برنامه سوم توسعه اندیشه‌ راه‌اندازی بورس کالا در ایران شکل گرفت و تدوین شد. در سال‌های نیمه دوم دهه ۱۳۷۰ طرح گسترش بازار سرمایه در محورهای توسعه جغرافیایی، توسعه ابزارهای معاملاتی و راه‌اندازی بازارهای متشکل کالایی در سازمان بورس مطرح شد. یکی از محورهای توسعه بازار سرمایه که در سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ در محافل کارشناسی در سازمان بورس، سازمان برنامه آن زمان و بانک مرکزی مطرح شده بود، راه‌اندازی بورس‌ کالا بود. آنچه در ذهن برنامه‌ریزان بود با نگاه به تجربه بازارهای مالی توسعه‌یافته و استفاده از این تجربه‌ها در فرایند توسعه اقتصادی کشور شکل گرفت. راه‌اندازی بورس کالا از یک سو با هدف توسعه بازار سرمایه و از سوی دیگر با هدف اصلاح ساختار بازارهای کالایی طرح شده بود.
در آن سال‌ها، به رغم آن که چندین سال از اجرای برنامه تعدیل ساختاری می‌گذشت، زمینه‌سازی برای پذیرش چنین افکاری در اقتصاد نیمه‌متمرکز ایران کار زیادی می‌طلبید؛ قبل از هر چیز لازم بود که بستر قانونی این تفکرات آماده شود. خوشبختانه، در ماده ۹۵ برنامه سوم توسعه اقتصادی به این موضوع توجه شد و راه‌اندازی بورس‌های کالایی در دستور کار برنامه‌ریزان و سپس مدیران اجرایی قرار گرفت.
بر اساس این مصوبه قانونی شورای بورس مکلف شد نسبت به ایجاد بورس کالا با همکاری دستگاه‌های ذیربط اقدام کند. نخستین بورسی که راه‌اندازی آن در دستور کار قرار داشت بورس فلزات بود. تبصره ۳۵ قانون بودجه سال ۱۳۷۸ راه‌اندازی بورس فلزات را به یک تکلیف قانونی مبدل ساخت. شاید مهم‌ترین انگیزه‌ای که در‌ آن مقطع تولید‌کنندگان فلزات در پی آن بودند رهاشدن از قیمت‌گذاری‌های دولتی بود. اما هدف برنامه‌ریزان و طراحان صرفاً حذف قیمت‌گذاری‌های دولتی نبود. بلکه شفاف‌سازی بازار کالا و از این طریق توسعه سرمایه‌گذاری در کشور را نیز مد نظر قرار داشتند.
به هر تقدیر، راه‌اندازی بورس فلزات گام نخستین بود که تلاش برای راه‌اندازی بورس محصولات کشاورزی را در پی داشت. بورس کشاورزی به رغم آن که در بازاری فعالیت می‌کرد که در مقایسه با بازار فلزات از ویژگی‌های رقابتی بیشتری برخوردار بود در عمل نتوانست موفق شود. دلایل عدم‌موفقیت بورس کشاورزی عمدتاً به ساختار بازار محصولات کشاورزی در ایران و عدم‌مشارکت فعالان این بازار در بورس نوپا بازمی‌گردد.
در این میان، شاید راه‌اندازی بورس نفت، مهم‌ترین فراز در راه‌اندازی بورس‌های کالایی باشد که با ظرایف بسیار بیشتری در عمل مواجه است. کافی است تنها چالش‌های بازار نفت، به مثابه یک کالای سیاسی و راهبردی در نظر گرفته شود تا تنها گوشه‌ای از پیچیدگی‌های راه‌اندازی بورس نفت در نظر گرفته شود.
تجربه کامیابی نسبی بورس فلزات و ناکامی نسبی بورس کشاورزی درس‌های مهمی برای راه‌اندازی بورس نفت در خود دارد. مزیت نسبی ایران در راه‌اندازی بازارهای متشکل برای نفت، محصولات نفتی و پتروشیمی کاملاً‌ مشهود است. جایگاه ایران در رده چهارم تولید نفت در جهان، موقعیت ایران به عنوان دومین تولید‌کننده گاز طبیعی در جهان، مزیت رقابتی بالا در تولیدات پتروشیمی به دلیل دسترسی به منابع غنی، دسترسی به آب‌های آزاد و سهولت صادرات آن، نیروی کار متخصص و نسبتاً ارزان و نیز ارزان‌بودن نسبی خوراک پتروشیمی، همگی به روشنی نشان‌دهنده‌ مزیت‌های متعدد راه‌اندازی بورس نفت و محصولات پتروشیمی در کشور است.
علاوه بر آن، نبود بازار شفاف و کارآمد برای دادوستد محصولات صنایع نفت، گاز و پتروشیمی عامل دیگری است که بر اهمیت بیش از پیش بورس نفت و محصولات نفتی در کشور تاکید دارد. از همین رو، ایجاد بازار متشکل و منسجم کاغذی برای این محصولات در ایران، می‌تواند به تشکیل بازار شفاف و کارآمد در منطقه برای دادوستد و تعیین قیمت شاخص محصولات و فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی منجر شود.
نکته مهم دیگر این است که با توجه به نوسانات زیاد ارزهای اصلی دنیا در برابر یکدیگر مانند افزایش اخیر ارزش دلار در مقابل یورو، می‌توان با استفاده از این بازار، به تعیین قیمت‌های این محصولات با واحد جدید پولی، متشکل از یک سبد ارزی، اقدام کرد. بدین‌ترتیب از شدت کاهش ارزش واقعی درآمد صادراتی این محصولات برای کشورهای عمده صادرکننده اجتناب کرد و ریسک‌های ناشی از نوسانات بهای دلار را کاهش داد.
اهمیت استراتژیک نفت و گاز و تبدیل شدن آن به کالایی سیاسی، ارقام چشم‌گیر نسبت تولید به ذخایر نفت و گاز ایران، استفاده از بزرگ‌ترین مزیت‌های نسبی و رقابتی کشور، شفاف‌سازی دادوستد نفت، گاز و پتروشیمی کشور و منطقه، بسترسازی برای خصوصی‌سازی برخی از بخش‌های صنعت نفت و گاز بر اساس اصل ۴۴، رقابت‌پذیری بیشتر در عرصه تجارت بین‌المللی نفت، گاز و پتروشیمی ، افزایش تاثیرگذاری صادرکنندگان محصولات مذکور در سیاست‌گذاری‌های مربوط به تولید، قیمت‌گذاری و بازاریابی، عواملی است که همگی بر ضرورت ایجاد بورس نفت در کشور تاکید دارند.
اما نکته مهم و کلیدی در این زمینه، شناخت و تعیین اولویت ورود محصولات نفت، گاز و پتروشیمی به بورس بین‌المللی نفت است. قبل از هرچیز ابتدا باید محصولاتی که قابلیت عرضه بالفعل در بورس نفت دارد شناسایی شده باشد. یافته‌ها و تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که در زمینه فرآورده‌های نفتی به طور خاص، قیر و در زمینه محصولات پتروشیمی، متانول، پروپان و بوتان در اولویت نخست ورود به معاملات بورس نفت هستند.
در مورد سایر محصولاتی که قابلیت حضور بالقوه در بورس نفت را دارند باید به چند نکته توجه داشت.
در زمینه فرآورده‌های نفتی، با توجه به ظرفیت پالایشی و نیز صادرات فرآورده‌های نفتی در ایران و منطقه، ضعف وجود بازار شفاف و منسجم فرآورده‌های نفتی در منطقه مشهود است. در میان فرآورده‌های نفتی، با توجه به میزان تولید و صادرات نفت کوره در ایران، این فرآورده به عنوان یکی از فرآورده‌های عمده صادراتی ایران، قابلیت عرضه بالقوه در بورس را دارد.
از سوی دیگر، با توجه به اینکه ایران هم اکنون وارد‌کننده بنزین است و نیز به منظور افزایش تولید و صادرات در آینده نزدیک سرمایه‌گذاری‌های قابل‌ملاحظه‌ای در کشور انجام شده است به نظر می‌رسد که با ورود این کالا به بورس بین المللی نفت، ایران می‎تواند ریسک ناشی از نوسانات قیمت‌های بنزین را پوشش دهد. در آینده نیز، به‌ویژه با خصوصی‌شدن پالایشگاه‌های کشور و با توجه به این موضوع که ایران جزو مصرف‌کننده‌های عمده بنزین در جهان است می‌تواند در تعیین قیمت‌های شاخص بنزین نقش موثری داشته باشد.
در زمینه محصولات نفتی، با توجه به میزان بالای تولید نفت کوره در ایران که بخشی از خوراک قیر است و نیز حضور بخش خصوصی در تولید و صادرات قیر، تنها این محصول آمادگی ورود بالفعل به بورس نفت را دارد.
صنعت پتروشیمی در ایران، با توجه به دارابودن ذخایر عظیم گاز، از مزیت رقابتی خوراک دردسترس و ارزان برخوردار است. در میان محصولات پتروشیمی، متانول، پروپان و بوتان، از لحاظ حجم صادرات سه محصول نخست صادراتی پتروشیمی ایران هستند که به نظر می‌رسد از نظر میزان صادرات و تولید قابلیت ورود بالفعل به بورس بین‌المللی ایران را دارند. حضور بخش خصوصی در تولید و صادرات این محصولات از دیگر زمینه‌ها و پتانسیل‌های بالقوه این محصولات برای ورود به بازار کاغذی است.
از سوی دیگر، به سبب پیچیده‌بودن دادوستد در بورس‌های بین‌المللی کالا و به طور اخص بورس‌های انرژی دنیا و نیز ناکافی بودن تجربه تشکیل بورس انرژی در منطقه خاورمیانه، در زمینه اولویت‌بندی زمانی برای ورود ابزارهای مالی به بورس نامبرده، پیشنهاد می‌شود شروع کار در فاز اولیه به صورت معاملات سلف باشد و پس از طی موفقیت‌آمیز این مرحله ابزارهای مشتقه طراحی و در بورس دادوستد شود.
به عبارت دیگر، در مرحله نخست، این بازار به صورت فیزیکی سازماندهی و تشکیل شود. تجربه بورس نایمکس که هم اکنون نفت و گاز و نیرو در این بازار به صورت سلف خرید و فروش می‌شود می‌تواند در این زمینه به ما کمک کند. در مرحله بعد نیز می‌توان قراردادهای آتی و اختیار معامله را به این بازار وارد کرد و معاملات به صورت کاغذی در آن انجام شوند.
از سوی دیگر، در زمینه محصولاتی که در بورس نفت دادوستد می‌شود نیز چند مرحله می‌توان تدوین کرد. در نخستین مرحله که این بورس در قالب بورس محصولات پتروشیمی فعالیت می‌کند مرحله‌ای است که طی آن تلاش می‌شود ساختار قیمت‌گذاری آن دسته از محصولات پتروشیمی که قابلیت عرضه در بورس را دارند اصلاح شود و نهادهای مبتنی بر اقتصاد بازار در اقتصاد ایران پا بگیرند. در اینجا تجربه بورس محصولات پتروشیمی تاحدودی همانند و مشابه تجربه بورس فلزات خواهد بود. به موازات آن باید معاملات محصولات نفتی می‌تواند مورد توجه واقع شود. با توجه به وجود محدودیت‌های متعدد در زمینه نفت خام صادراتی (محدودیت‌های موجود از سوی اوپک، محدودیت‌های ناشی از سیاست‌های خارجی، محدودیت ناشی از عدم حضور بخش خصوصی در فعالیت‌های مرتبط با نفت خام،..) بالطبع ورود نفت خام به بورس در شرایط حاضر نمی‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
در زمینه گاز طبیعی نیز شرایط مشابهی حاکم است. با وجود آنکه ایران دومین ذخایر گاز طبیعی جهان را دارد، به سبب تعویق پروژه‌های تولید ال.ان.جی، کشور ما در مقایسه با سایر رقبا نتوانسته در صادرات گاز جایگاه مناسبی پیدا کند.علاوه بر این روش مشخص و استانداردی برای تعیین قیمت‌های جهانی گاز وجود ندارد و تولید‌کنندگان عرصه گاز طبیعی وضعیت منفعلانه‌ای در بازار دارند و ابتکار عمل در دست مصرف‌کنندگان است. همچنین در بخش گاز نیز مانند نفت بخش خصوص در تولید و صادرات این صنعت حضوری ندارد. با این حال، تردیدی نیست که در درازمدت و تا زمان افزایش سهم ایران در صادرات گاز و بازارهای جهانی، تشکیل بازار کاغذی گاز در ایران می‌تواند در تاثیر گذاری ایران بر سیاست‌های تولید و قیمت‌گذاری گاز در جهان موثر باشد.
اکنون حدود ۱۰ ماه از راه‌اندازی بورس نفت در ایران می‌گذرد. آمار اعلام‌شده در مورد حجم دادوستدهای انجام‌شده در این بازار نشان می‌دهد که طی این دوره قادر به انتقال بخشی از محصولات دادوستد شده در کشور را به خود داشته است. علاوه بر این، پیداست که اولویت‌های ذکرشده در بالا تاحدودی مورد توجه بازار فوق قرار داشته است. تجربه بورس‌های فلزات و کشاورزی در سال‌های اخیر نشان‌ داده است که طراحی ساختارهای الزام‌آور برای عرضه محصولات پتروشیمی در این بازار یکی از پیش‌شرط‌های موفقیت آن خواهد بود در عین حال که شکل‌گیری و کارکرد عملی بورس نفت در ایران مستلزم تلاشی همه‌جانبه، با گستره‌ای فراملی و با استفاده از مشارکت و مساعدت فعالان بین‌المللی بازار نفت خواهد بود.

سید احمد میرمطهری مدرس اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی و دبیرکل اسبق بورس اوراق بهادار تهران

منبع : خبر آنلاین