راز ماندگاری

هر ساله ضایعات ناشی از حمل و نقل نامناسب و نگهداری نامطلوب میوه‌ها و سبزیجات، زیان‌های فراوانی را به صنعت باغبانی کشور وارد می‌سازد.
براساس بررسی‌های به‌عمل آمده در کمیته ضایعات محصولات کشاورزی وزارت جهادکشاورزی در سال ۱۳۸۲، تقریباً ۲۸ الی ۲۲ درصد از تولیدات مرکبات کشور ضایع شده است. یعنی از سه میلیون و هشتصد و شصت و شش هزار و دویست و بیست تن مرکبات تولید شده در سال ۸۲، چیزی حدود یک میلیون و هشتاد و دو هزار و پانصد و چهل و یک تن ضایع شده است.
براساس همین گزارش، میزان ضایعات خرما حدود ۱۸ تا ۲۱ درصد بوده است و در این میان محصولات میوه و سبزی، انگور بالاترین میزان ضایعات را به خود اختصاص داده است (۳۰ الی ۳۸ درصد).
گفته می‌شود سالانه بیش از ۲۵ میلیون تن میوه و سبزی در کشور تولید می‌شود که ۶/۷ میلیون تن آن معادل ۶/۳۰ درصد ضایع می‌شود، در حالی که میزان ضایعات در کشورهای پیشرفته ۷ الی ۱۰ درصد می‌باشد.
بدیهی است که با به‌کارگیری روش‌های مدرن جهت کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و افزایش عمر ماندگاری آنها، راندمان تولید این محصولات به‌طور قابل ملاحظه‌ای رشد خواهد یافت و در نتیجه می‌توان به افزایش عرضه میوه در بازارهای داخلی و رشد صادرات محصولات کشاورزی امیدوار بود.
ضرورت توجه به کاهش ضایعات محصولات کشاورزی در مرحله پس از برداشت زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم ایران در خصوص تولید بسیاری از میوه‌ها خصوصاً مرکبات جزو ۱۰ کشور برتر تولید کننده مرکبات دنیا می‌باشد و تولید سالانه این محصول از سال ۷۴ تا ۸۳ حدود ۴/۴ درصد رشد داشته است، ولی صادرات مرکبات ایران به‌رغم دارا بودن ۵/۳ درصد تولید جهانی، تنها ۴/۰ درصد تجارت جهانی مرکبات را شامل می‌شود. از طرف دیگر در بازار داخلی نیز ناهماهنگی‌های بسیاری در فرآیند عرضه و تقاضای میوه وجود دارد، به‌طوری که درصد قابل توجهی از این محصولات به‌صورت تازه‌خوری و با قیمت ناچیزی وارد بازار مصرف می‌شوند و در فاصله چندین هفته پس از پایان برداشت، افزایش قیمتی معادل چندین برابر قیمت اولیه می‌یابند. در نتیجه رفع موانع موجود در فرایند تولید، نگهداری و توزیع میوه ضروری به‌نظر می‌رسد. در ادامه به‌ذکر مهمترین موانع موجود در ارایه راه‌کارهای غلبه بر آنها می‌پردازیم.
● برداشت نامطلوب و غیر علمی
میوه به‌عنوان یک موجود زنده به‌شدت تحت تأثیر تنش‌های محیطی است. عدم رعایت نکات ساده علمی در چیدمان، جمع‌آوری و بارگیری میوه یکی از عواملی است که در کاهش عمر مفید میوه و افزایش ضایعات آن بسیار مؤثر می‌باشد.
دست‌اندرکاران می‌گویند در صورتی که چیدن میوه‌ها از ناحیه انتهائی دمبرگ آن صورت پذیرد، عمر ماندگاری میوه‌ها افزایش می‌یابد. زیرا دمبرگ‌ها با جذب رطوبت محیطی و انتقال آن به میوه موجب حفظ تردی و استحکام میوه می‌شوند و با برداشته شدن دمبرگ میوه رطوبت بیشتری را از دست می‌دهند، میزان قند و اسیدیته میوه تغییر یافته و دچار چروکیدگی می‌شود.
از طرف دیگر با برداشته شدن دمبرگ راه نفوذ حشرات و آفات به درون میوه باز می‌شود و موجب فساد میوه می‌شود.
کارشناسان می‌گویند در صورت زخمی شدن پوست میوه‌ها هنگام چیدن و جمع‌آوری آنها، با تجمع میکروب‌ەا در محل زخم، میوه به سرعت تخریب می‌شود. ورود چنین میوه‌ای به سردخانه علاوه بر آلوده‌سازی میوه‌های مجاور، سبب شیوع آفات در محیط سردخانه می‌شود.
بنابراین با آموزش کارگران و به‌کارگیری دقت بیشتر در حین برداشت میوه می‌توان تا میزان زیادی از ضایعات آن جلوگیری کرد و عمر انبارمانی میوه‌ها را به‌طور چشمگیری افزایش داد.
● حمل نامناسب میوه‌ها
جدا شدن میوه از درخت سیب بروز یکسری تغییرات فیزیولوژیک در میوه می‌شود که لازم است سریعاً نسبت به‌حمل و نگهداری آن در سردخانه اقدام شود.
یکی از مهمترین عوامل فساد میوه، حمل نامناسب و تأخیر در انتقال میوه‌ها به سردخانه می‌باشد.
چنانچه بر اثر هر روز تأخیر در انتقال میوه‌ها به سردخانه حدود دو هفته از عمر میوه کاسته می‌شود. زیرا رد این مرحله حساسیت میوه به عوامل خارجی نظیر؛ کاهش رطوبت، گاز اتیلن، آفات و بیماری‌ها و.... به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد و لازم است عمل انتقال میوه‌ها به سردخانه‌های فنی بلافاصله پس از برداشت صورت پذیرد.
برای حمل میوه بهتر است از کامیون‌های یخچال‌دار استفاده شود، در غیر این صورت سعی شود حتی‌المقدور، حمل در ساعات شبانگاهی صورت پذیرد زیرا در هنگام روز میوه رطوبت بیشتری را از دست می‌دهد و میزان اثرگذاری گاز اتیلن نیز محسوس‌تر است.
● نبود انبار و سردخانه‌های مناسب
با رعایت نکات علمی در حین انبارداری می‌توان تا میزان قابل ملاحظه‌ای ضایعات میوه را کاهش داد. چنانچه با کنترل دما، رطوبت، میزان گاز اکسیژن و دی‌اکسید کربن می‌توان شرایط اختصاصی را برای نگهداری انواع میوه فراهم کرد.
یکی از عواملی که سلامت میوه را در سردخانه تهدید می‌کند شیوع آفات و بیماری‌هائی است که در فضای سردخانه وجود دارد. آفت‌زدائی سردخانه‌ها توسط مواد ضدعفونی کننده نظیر پرمنگنات پتاسیم یکی از بهترین روش‌ها جهت تأمین شرایط بهداشتی انبارداری میوه محسوب می‌شود.
همچنین در برخی از سردخانه‌های میوه از روش آتش زدن گیاهان ضدعفونی کننده نظیر اسفند استفاده می‌شود. دود حاصل از آتش زدن گیاه اسفند قادر است با پخش شدن در فضای سردخانه و نفوذ در خلل و فرج‌های سقف، کف و دیوارهای سردخانه، میکروب‌ها را نابود سازد. به‌همین دلیل کارائی این روش در مقایسه با سایر روش‌های ضدعفونی بسیار بالا است.
● ناآشنائی صادرکنندگان با مقررات
یکی از عواملی که صادرات میوه را به میزان زیادی تحت تأثیر خود قرار داده است، عدم رعایت استانداردهای بهداشتی در بسته‌بندی و حمل میوه می‌باشد.
در صادرات بسیاری از میوه‌های حساس نظیر زردآلو، گیلاس، مرکبات و کیوی ضایعات ناشی از فاسد شدن شیوع میکروب‌های مضر،همواره زیان‌های جبران‌ناپذیری را به صادرکنندگان وارد می‌سازد.
بسته‌بندی نامناسب، حمل و نقل غیراستاندارد و عدم به‌کارگیری روش‌های علمی جهت حل معضلات فوق از جمله عواملی است که صادرات میوه را با تهدیدهای جدی مواجه ساخته است.
ناگفته نماند همواره تقاضاهای زیادی برای میوه‌های ایرانی نظیر گوجه‌فرنگی، انار، میوه‌های ایرانی نظیر گوجه‌فرنگی، انار، زردآلو، مرکبات و... در بازارهای روسیه، اوکراین، کره، ژاپن و... وجود دارد، ولی متأسفانه به‌دلیل بالا بودن میزان ضایعات، صادرات میوه به چنین بازارهائی با ریسک بسیار بالائی همراه است. سرعت بالای فسادپذیری میوه‌ها و محدودیت زمانی در حمل و صادرات میوه موجب گردیده است تا عرضه میوه‌های ایرانی از میادین میوه و تره‌بار امارات و بحرین فراتر نرود و تنها چند کشور محدود اروپائی و آسیائی وارد کننده محصولات باغی ایران باشند، در نتیجه فرصت حضور در بازارهای آسیای میانه، کشورهای مستقل مشترک‌المنافع و سایر کشورهای اروپائی و آفریقائی کمرنگ شده است.در حالی که کشورهای پیشرفته با به‌کار بردن روش‌های علمی انبارداری میوه رعایت استانداردهای حمل و نقل آن توانسته‌اند عمر ماندگاری میوه را تا میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش دهند و به این ترتیب حمل و نقل و صادرات میوه در مسیرهای طولانی زمینی و دریائی میسر شده است. برای مثال حمل و نقل دریائی میوه‌کیوی (که یکی از فسادپذیرترین میوه‌ها محسوب می‌شود) در مسیرهای ۴۵ روزه دریائی، تنها با ضایعات کمتر از ۷ درصد انجام می‌شود. بدیهی است که با توجه به پتانسیل‌های تولید کیوی، مرکبات و انواع میوه در ایران، در صورت به‌کارگیری این فناوری‌های جدید می‌توان نسبت به کاهش ضایعات پس از برداشت میوه، تأمین نیاز داخلی و صادرات مازاد میوه به بازارهای سودآور اروپائی و آسیائی امیدوار بود. زیرا ایران با دارا بودن شرایط اقلیمی مناسب و تنوع آب و هوائی مطلوب، قابلیت بسیار بالائی رادر خصوص رشد تولید محصولات باغی و توسعه صنای جانبی دارا می‌باشد.
● گاز اتیلن
گاز اتیلن، ساده‌ترین هورمون گیاهی است و سبب بروز اثرات فیزولوژیک متعددی در گیاه می‌شود.
این هورمون به‌علت اثر برروی رسیدگی میوه، ریزش برگ‌ها و جدا شدن میوه از شاخه، تحت عنوان هورمون پیری شناخته شده است. به‌صورتی که اثر این هورمون پس از رسیدگی میوه به‌صورت تغییر رنگ (کاهش کلروفیل)، کاهش استحکام میوه و نهایتاً لهیدگی آن بروز می‌کند.
از طرف دیگر افزایش گاز اتیلن در محیط نگهداری میوه سبب ایجاد شرایط مناسب برای رشد و تکثیر میکروارگانیسم‌هائی نظیر بوتیریس، مونیلا، پنی‌سیلیوم و... می‌شود.
با آلوده شدن میوه به این میکروارگانیسم‌ها، سایر میوه‌ها نیز در معرض این میکروب‌ها قرار می‌گیرد. میوه‌های گوناگون حساسیت‌های متفاوتی را نسبت به گاز اتیلن از خود نشان می‌دهند.
برخی از میوه‌ها نظیر: سیب، گلابی، موز، زردآلو، طالبی، هلو خرمالو، کیوی و مرکبات نسبت به گازاتیلن بسیار حساس هستند و به‌سرعت آثاری نظیر شل‌شدگی، چروکیدگی پوست، تغییر رنگ و به هم خوردن نسبت قند به اسید میوه را از خود نشان می‌دهند.
اثرات فوق مدت زمان انبارمانی میوه‌ها را به‌شدت تقلیل می‌دهد و سبب افزایش ضایعات میوه‌ها می‌شود. در نتیجه عرضه این میوه‌ها به بازار مصرف فقط در زمان‌های محدودی از سال صورت می‌پذیرد و با ایجاد نوسانات در قیمت میوه، همواره بحران‌هائی را در فرآیند عرضه و تقاضای میوه ایجاد می‌کند.
از طرف دیگر صادرات این محصولات جز در مسافت‌های کوتاه امکان‌پذیر نمی‌باشد. بدیهی است که با افزایش عمر ماندگاری میوه و سبزیجات می‌توان تعادل مناسبی را در فرآیند عرضه و تقاضای میوه برقرار کرد و نسبت به صادرات میوه به بازارهای دورتر و پرسودتر امیدوار بود. برای مثال تقاضای جهانی برای بسیاری از محصولات باغی ایران نظیر خربزه، انار، پسته زردآلو، گیلاس، انگور، کاهو، گوجه‌فرنگی، و سیب بسیار زیاد است و ارسال صحیح این محصولات به بازارهای هدف می‌تواند نقش بسیار مهمی را در رشد صادرات غیر نفتی کشورمان ایفا کند. زیرا طبیعی بودن میوه‌های ایرانی و شرایط اقلیمی مناسب تولید میوه در ایران یکی از مهمترین عوامل تفاوت کیفی میوه‌های ایرانی در مقایسه با سایر کشورها می‌باشد.
با خنثی‌سازی و مهار گاز اتیلن به‌عنوان مهمترین عامل در افزایش عمر ماندگاری میوه و کاهش ضایعات آن می‌توان گام بسیار مهمی در جهت افزایش راندمان عرضه میوه و توسعه صادرات این محصولات برداشت.
اثرات منفی اتیلن بر روی میوه در مرحله پس از برداشت به‌حدی زیاد است که هر ساله خسارات بسیار زیادی را به تولید کنندگان و صادرکنندگان میوه وارد می‌سازد. بیشتر این خسارات مربوط به میوه‌های سیب، زردآلو، انار، کیوی و مرکبات بوده است.
امروزه در کشورهای پیشرفته جهان روش‌های گوناگونی جهت خنثی‌سازی و یا کاهش اثر گاز اتیلن به‌کار برده می‌شود.
کارائی این روش‌ها توانسته است میزان ضایعات پس از برداشت میوه را تا میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد. یکی از ساده‌ترین و کاربردی‌ترین روش‌های خنثی‌سازی اتیلن استفاده از مواد جاذب نظیر پرمنگنات پتاسیم جهت جذب ذرات نانوئی اتیلن می‌باشد. این مواد جاذب قادرند علاوه بر اتیلن، اسپورهای باکتری‌ها، قارچ‌ها و مواد فرار موجود در محیط نگهداری میوه و تره‌بار را نیز جذب کنند.
بدین ترتیب میوه‌ها در محیطی کاملاً تصفیه شده نگهداری می‌شوند و زمان رسیدگی آنها تا میزان قابل ملاحظه‌ای به تعویق می‌افتد.
استفاده از فناوری نگهداری میوه در هوای تصفیه شده و عاری از اتیلن و میکرو ارگانیزم‌ها چشم‌گیری را در کاهش ضایعات میوه در حین انبارداری و حمل و نقل میوه ایجاد کرده است. اخیراً این فناوری در ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته است و کارائی آن مورد توجه بسیاری از تولیدکنندگان و صادرکنندگان میوه قرار گرفته است. برای مثال در تجارت کاهو، یکی از مهمترین فاکتورهائی که در بازارپسندی کاهو تأثیر می‌گذارد، سیاه شدگی انتهای کاهو پس از ۴۸ ساعت در سردخانه صورت می‌پذیرد، ولی با به‌کارگیری تکنولوژی جدید پدیده سیاه‌شدگی انتهای کاهو در حدود ۱۲ الی ۱۸ روز به تعویق می‌افتد. این نتایج مثبت در افزایش زمان انبارمانی میوه‌های زردآلو، طالبی، گیلاس، گوجه‌فرنگی و شلیل هم تکرار شده است.
از دیگر افق‌های مثبت این فناوری، توسعه‌ آن در انبارداری محصولات استراتژیک نظیر پسته، انار، مرکبات و کیوی می‌باشد. چنانچه هر ساله بخش عظیمی از پسته صادراتی ایران به‌علت بالا بودن میزان سم‌آفلاتوکسین آن اجازه ورود به بازارهای اروپائی را نمی‌یابد و علی‌رغم صرف هزینه‌های بالای برداشت، بسته‌بندی و حمل و نقل مجدداً به کشور باز پس فرستاده می‌شود.
رطوبت محیطی یکی از مهمترین عواملی است که در رشد و تکثیر قارچ مولد آفلاتوکسین (آسپرژیلوس فلاووس) مؤثر می‌باشد. لذا استفاده از مواد ضدعفونی کننده و جاذب رطوبت حین فرآوری پسته و به‌کارگیری توأم خلاء و فناوری جدید در بسته‌بندی‌هیا پسته می‌تواند تا میزان قابل ملاحظه‌ای رشد و تکثیر این قارچ مضر را محدود سازد و صنعت پسته کشور را از این خطر جدی برهاند و موجب رونق مجدد بازار پسته ایران شود.
یکی دیگر از کاربردهای خوب این فناوری در خصوص توسعه تولید و صادرات محصولات گل‌خانه‌ای نظیر موز درختی، گل‌های زینتی و گیاهان داروئی می‌باشد. خنثی‌سازی اثر گاز اتیلن و کنترل میکروارگانیسم‌های مضر در محیط نگهداری این گیاهان می‌تواند عمر ماندگاری آنها را تا حدود زیادی افزایش داد و سبب شود که این گیاهان در شرایطی مطلوب عرضه شوند. چنانچه افزایش عمر ماندگاری این محصولات و توسعه صادرات آنها می‌تواند تحول شگرفی را در صنعت باغبانی کشور ایجاد کند.
یکی دیگر از مواردی که امروزه در بازار جهانی میوه مورد توجه قرار گرفته است، افزایش تقاضا برای میوه‌های ارگانیک (Organic Fruits) می‌باشد. به‌دلیل عدم استفاده از سموم و کودهای شیمیائی در تولید میوه‌های ارگانیک، این میوه‌ها صددرصد طبیعی بوده و علی‌رغم تفاوت‌های ظاهری میوه‌ەای ارگانیک در مقایسه با میوه‌های معمولی، مع‌هذا تقاضای جهانی برای میوه‌های ارگانیک مرتباً در حال افزایش است. باتوجه به موارد مطرح شده بسترسازی جهت تولید میوه‌های ارگانیک ضمن استفاده از روش‌های نگهداری میوه در هوای تصفیه شده و عاری از اتیلن و میکروب‌ها می‌تواند اطمینان خاطر مصرف‌کنندگان را از سالم بودن میوه‌های عرضه شده فراهم آورد.
در خاتمه لازم به توضیح است که به‌کارگیری و اجراء صحیح فناوری‌های نوین در انبارداری و حمل‌ و نقل میوه می‌تواند در توسعه تولید و صادرات محصولات باغی بسیار مؤثر واقع شود و علاوه بر تأمین نیاز داخلی کشور، سالانه درصد قابل ملاحظه‌ای از صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص دهد.
چنانچه امروزه، تجارت محصولات کشاورزی (Agro -Business) یکی از سودآورترین فعالیت‌های اقتصادی در عرصه جهانی می‌باشد و توسعه این تجارت در کشورهای در حال توسعه نظیر شیلی، آرژانتین، مکزیک، برزیل و سایر کشورهای آمریکائی لاتین توانسته است تحول عظیمی را در رشد اقتصادی این کشورها ایجاد کند؛ لذا با توسعه چنین روندی می‌توانیم در آینده‌ای نه چندان دور شاهد مشارکت بیشتر بخش خصوصی و شکوفائی این صنعت سودآور در کشور عزیزمان باشیم.

آزاد عمرانی

منبع : ماهنامه سرزمین سبز