ابزار مشاهده و معاینه در طب سنتی

● وسایل سنگ‌شکنی
رازی برای اولین بار سنگ‌شکنی را شرح داد. رازی عقیده داشت وقتی سنگ بزرگ باشد باید پوست را به اندازه سنگ سوراخ کرده و آن را خارج کرد. او اعتقاد داشت که نباید سوراخ بزرگ باشد زیرا باعث فیستوال می‌شود و از طرفی ترمیم آن نیز سخت خواهد شد.
زهراوی روش‌های رازی را با جزئیات کامل شرح داده، وسیله‌ای نیز بدین‌منظور به‌کار برده است. او اولین کسی بود که از یک ابزار برای سنگ‌شکنی و خارج کردن سنگ از مجرای ادراری بهره جسته است.
● کانون برای مقعد بسته
زهراوی در برخورد با چنین بیمارانی روشن خود را چنین شرح داده است: نوزادانی که با مقعد بسته متولد می‌شوند ممکن است در محل مقعد یک پرده نازک داشته باشند که لازم شود ماما با انگشت یا یک وسیله نوک‌تیز آن را باز کند و مراقب باشد به عضلات اطراف نزند. سپس باید یک لوله در خروجی مقعد قرار دهیم و هنگامی‌که مدفوع نوزاد از آن نشت کرد آن را درمی‌آوریم. در صورتی‌که مجرا مجدداً در اثر آبسه و یا زخم بسته شود باید آن را برش داده و سپس پانسمان نمائیم.
● پروب برای پیشابراه بسته
زهراوی در مورد درمان بچه‌ها با پیشابراه بسته با مجرای تنگ می‌گوید: مواقعی یک بچه با پیشابراه بسته از مادر متولد شد باید بلافاصله با یک وسیله نوک‌تیز آن را باز کرد و سپس سوئد برای باز نگه داشتن مجرا در آن قرار داد و آن را بست. بعد از ۳ تا ۴ روز، اگر پیشابراه خیلی تنگ باشد باید با استفاده از سوندگذاری مجدد آن را درمان کنیم تا اینکه مجرا به اندازه کافی باز شود.
● به کار بردن سواپ و کاتتر
رازی اولین کسی بود که در اعمال جراحی از سواپ استفاده کرد. او همچنین روش کاربرد کاتتر را برای خروج چرک و ترشحات سمی به تفصیل توضیح داد.
زهراوی در اهمیت استفاده از سواپ در تومورهای عفونی می‌گوید: بعد از باز کردن تومور، باید زخم را تمیز کنیم. اگر تومور یک ورودی کوچک داته باشد یا برش ساده باشد، باید از سوپاپ‌های کتانی و پنبه‌ای استفاده کرد اما اگر تومور بزرگ با چندین برش باشد باید برای هر برش یک سواپ استفاده کرد.
● وسایل تزریق
زهراوی برای نخستین بار در تاریخ جراحی، یک روش برای شستشو توصیف کرد. او برای این منظور از سرنگ استفاده کرد و داروها را به داخل بدن تزریق می‌کرد. او اولین کسی بود که سرنگ را اختراع کرد، وسایل کمکی برای تنفس و غذا .
● واژینوسکوپ
واژینوسکوپ (وسیله‌ای برای معاینه درون دستگاه تناسلی زنان) توسط ابوالقاسم زهراوی اخترع و ساخته شد. زهراوی در فصل ۲۷ از کتاب خود یک شکل از وسایل لازم برای خروج جنین به تصویر کشیده است و اسپکلوم را نیز بدین‌منظور طراحی کرده بود. در این روش، بیمار بر روی تخت قرار می‌گرفت و در وضعیتی مشابه با نحوه رایج در پزشکی کنونی، جراحی یا معاینه می‌شد.
● آینه واژن
باورهای مذهبی و سنتی سلمانان بدون شک سبب می‌شد تا در معاینه و درمان زنان (ژنیکولوژی) محدودیت‌هائی در نظر گرفته و بر این اساس طبابت کنند. این موضوع پزشکان مسلمان را وادار به اجتناب از معاینه شخصی و تشویق و معاینه زنان توسط خودشان کرده بود لذا بدین‌منظور پزشکان روش‌های معاینه را به ماماهای همکار خود می‌آموختند. ماماها نیز آنچه را که می‌دیدند توصیف می‌کردند و پزشکان براساس این توصیف، تشخیص و درمان را ارائه می‌دادند. گفته می‌شود که رازی اولین کسی بود که دختران را با لمس اجزاء لگن و از طریق مقعد معاینه می‌کردهاست. یکی از شگفت‌انگیزترین طوق معاینه که به‌وسیله رازی ابداع شده است استفاده از آینه است. این روش رازی، از بهترین لوازم آموزش و معاینه غیرمستقیم است که در حال حاضر نیز توسط متخصصین زنان انجام می‌شود.
● وسایل تخلیه
کانول برای پاراسنتز
رازی پاراسنتز را برای خارج کردن مایع آسیت شرح داده است. در این روش با ایجاد برش بر روی پوست و سوراخ کردن صفاق، سوزن تو خالی از جنس مس را وارد محوطه شکم می‌کنند تا منابع اضافی تخلیه گردد.
● تراکتوتومی
تراکتوتومی (سوراخ کردن نای از ناحیه گردن برای عبور هوا) برای نجات زندگی بیماران خفه‌شده به‌کار می‌رود. این ماسویه اولین پزشک عربی بود که آن را شرح داد و رازی نیز از او نقل قول کرده است: باید گردن و پوست آن کشیده شود و برش داده شود و با دو نخ بالا و پائین را محکم می‌کشیم تا حنجره پدیدار شود پس بین دو غضروف را در وسط غشای آن برش می‌دهیم تا بخیه‌زنی آن راحت باشد و وقتی مشکل برطرف شد و تنفس بیمار طبیعی شد زخم را ترمیم می‌کنیم.
البته شواهدی وجود ندارد که هیچکدام از آنها این‌کار ار انجام داده باشند. زهراوی گفته است این کار خطرناک اما قابل انجام است.
● لوله برای تنفس و غذا دادن
روش دیگر برای درمان بیماران دچار تنگی نفس و در حال خفه شدن، وارد کردن یک لوله ساخته شده از طلا و نقره به داخل حنجره است. این روش همچنین برای نجات بیماران خفه شده به‌کار می‌رود.

نویسنده: مصطفی شحات (پزشک، عضو هیئت تحریریه مجله علمی بین‌المللی تاریخ علم اسلام)
مترجم: مرتضی خیرخواه، دانشجوی پزشکی (عضو گروه تحقیقات طب سنتی ایران، مرکز پژوهش‌های علمی، دانشگاه علوم پزشکی تهران)

منبع : فصلنامه عطارنامه