رهیافت های چهارگانه تبیین های فرهنگی انقلاب اسلامی

معدل را باید از جمله پژوهشگرانی دانست که دایره تحقیقاتش دارای تنوع قابل توجهی است. تحلیل گفتمانی معدل از انقلاب که خارج از دایره مفاهیم جامعه شناسی به معنای کلاسیک آن صورت گرفته، از جمله نمونه های درخشان تحلیل های فرهنگی انقلاب اسلامی است.هدف معدل در این پژوهش تحلیل درونی ایدئولوژی انقلابی به مثابه یک گفتمان و منطق شکل گیری آن با توجه زمینه های اجتماعی آن است.
او ابتدا سه تعریف معمول از ایدئولوژی را از هم تفکیک می کند:‌
۱) مدل ذهن گرایانه : برآن است که ایدئولوژی به جهت دهی دوباره افراد ناراضی و سرگردان در وضعیت فشار اجتماعی می‌پردازد.
۲) مدل سازمانی : به تحلیل ایدئولوژی در چارچوب منازعه سازمان یافته برای به دست آوردن قدرت می پردازد و بر بافت سازمانی که در آن تولیدکنندگان ایدئولوژی به چالش‌های موجود در مقابل توانایی و اقتدار خود پاسخ می دهند، تاکید دارد.
۳) مدل مارکسیستی: که در تحلیل نمودار پویایی و فعالیت ایدئولوژیک، تقدم علی را به نبرد طبقاتی نسبت می دهد.
اما خودمعدل ازنوع چهارمی سخن می‌گویدکه آن را”مدل گفتمان اپیزودیک”می‌نامد. گفتمان اپیزودیک شامل اصول عام، مفاهیم، نمادها و تصاویری است که کنش انسانی را در یک دوره تاریخی خاص شکل می دهد. این مدل به پدیده انقلاب به عنوان شیوه خاصی از کنش تاریخی می نگرد که به واسطه ایدئولوژی انقلابی بنیان نهاده می شود. برای نشان دادن سودمندی مدل گفتمانی اپیزودیک به بررسی انقلاب خواهیم پرداخت.‌
‌ ایدئولوژی به عنوان محوری ترین بحث معدل واجد ویژگیهای خاصی است. به نظر معدل در یک انقلاب، ایدئولوژی کنترل امور سیاسی را به دست می گیرد؛تفاوت های اجتماعی میان انقلابیون را از بین می برد؛ آنان را در ارتباط با یکدیگر قرار می دهد و به سمت اقدام مستقیم علیه دولت سوق می دهد. ایدئولوژی عامل متمایز کننده انقلاب از منازعات معمول بر سر قدرت است.‌
‌ معدل با تعریفی که از انقلاب به عنوان یک کنش تاریخی ارائه می کندمقتضیات آن رابا عناصری اجتماعی ونیز معنایی گره می زند.عناصری که درنهایت درتشکیل گفتمان اعتراض آمیز و نیز انقلابی دخیلند.هدف معدل از ارائه چنین دیدگاهی به تعبیر خود جلوگیری از تقلیل گرایی در نظریات انقلاب و نیزتاکید بر رهیافتی است که در آن به نقش فرهنگ به عنوان عامل هدایت کننده کنش انسانی در فرایند انقلاب توجه شود.‌
‌ این پژوهش قبل از آنکه ارائه یک شکل خاصی از تبیین فرهنگی باشد، پژوهشی است بنیادی در مورد نقش تاثیر گذار گفتمان در فرایند انقلاب که نمونه تجربی آن انقلاب ایران است. انقلابی که بهترین نمونه برای اثبات مفروضات معدل در مورد نقش موثر گفتمان‌های انقلابی است.جان کلام معدل در این کتاب اثبات این ایده آلتوسری است که گفتمان ها به مثابه ایدئولوژی های انقلابی نه یک سری مقولات ذهنی صرف، که عناصر مادی و کرداری هستند و به صورت متغیری مستقل در رویدادهای انقلابی ظهور پیدا می کنند.‌
‌ معدل با نقد سه پارادایم ذهن گرایانه، مارکسیستی و سازمانی بر آن است که در تمامی رهیافت های فوق، ایدئولوژی متغیری تابع و نقش روبنایی در برابر عناصر انضمامی و اجتماعی دارد. او با برشمردن نقاط ضعف این رهیافت‌ها و نیز با اثبات تجربی خطاهای ملحوظ در این دیدگاه ها در مورد انقلاب اسلامی، فرض اصلی خود را این گونه بیان می کند:
“ایدئولوژی صرفا مجموعه ای از ایده ها در اذهان مردم یامتن نوشته نیست بلکه آن را می توان در تلاش مردم برای تدوین راهبردهای عمل خود یا در فعالیت آفرینندگان آن مشاهده کرد. به عبارت دیگر ایدئولوژی از طریق استدلالی۱ نقش بسته تادر ماتریس های شیوه های غیر استدلالی عمل کند. از این رو ایدئولوژی به صورت گفتمان در ذهن متبادرمی شود، گفتمانی مشتمل بر اصول و مفاهیم کلی نمادها و آیین‌ها که کنشگران برای مبارزه با مشکلات رویاروی خود در یک دوره تاریخی بخصوص از آن بهره می جویند(معدل، ۱۳۷۸،۳۴۱.)
به نظر معدل،گفتمان روشی است که براساس آن افرادراهبردهای عمل خویش را پی ریزی کرده و علایق خود را بیان می کنند؛گفتمان به برخی مسائل امکان بروز می دهد و برخی دیگر را نادیده می گیرد؛ در تعیین اینکه کدام ائتلاف جایز است و کدام جایز نیست ایفای نقش می کند؛ نوع فرصت های موجود را برای تنوع بخشیدن به کنشگران در پی ریزی توجیهات هوشمندانه برای اعمال خود سازمان می دهدو همچنین گفتمان در برگیرنده نظام های نمادین سبک و سیاق و رفتار وعملکردها آئین و استعاره است. فرایند خود جوش تدوین نمادین، پیوندی میان ساختار اجتماعی و کنش ایجاد می کند. عملکرد آیین ها مراحلی در فرایندهای اجتماعی گسترده اند. آنها حالت الزام آور و محدود کننده را به آنچه مطلوب است مبدل می کنند.‌
‌ معدل نیز مانند لاکلائو و موفه فرایند تسلط یک گفتمان را مستلزم غلبه بر سایر گفتمان‌ها می داند. اما این خود مبتنی بر تعریف خاصی از انقلاب خواهد بود تعریفی که در آن زمینه‌های اجتماعی و نیز تاریخی شکل گیری گفتمان لحاظ شود و از همین روست که معدل انقلاب را این گونه تعریف می کنند:”انقلاب شیوه خاصی از کنش تاریخی است که می توان آن را سیاستی ایدئولوژیک یا فرهنگی نامید. متناسب با افزایش توان آن در برانگیختن افراد و یا شکل دادن به رویدادهای برخاسته از این واقعیت، انقلاب نزد بسیاری از افراد مفاهیم بسیاری دارد( همان ۳۴۴.)‌
اما نقش گفتمان در ایجاد وضعیت بحرانی انقلابی چیست؟ پاسخ به این سوال نشانگر درجه اهمیت مقوله گفتمان در نظریات معدل است. به نظر معدل وضعیت انقلابی از گفتگوی انقلابی شکل می گیرد. این وضعیت صرفا حالت حاکمیت دوگانه نیست بلکه حاکمیت دوگانه ای است که به وسیله دو دنیای ایدئولوژیک متضاد یعنی ایدئولوژی حکومت در تضاد است و در زمینه بررسی و چاره جویی برای مشکل زندگی اجتماعی راه دیگری از از رهگذر کنش انقلابی توده ها با ویژگی مستقیم و بدون واسطه مطرح می‌کند.گفتمان صرفا از طریق درونی کردن نظام ارزشی جایگزین توسط افراد یا از طریق اثر بخشی سازمانی جنبش انقلابی بروز نمی کند بلکه از طریق عرصه استدلالی پدید آمده به وسیله ایدئولوژی یعنی از رهگذر یک ساختار یا فضای نمادین در محدوده خود ایدئولوژی است که بسیج ایدئولوژیک اتفاق می افتد( همان،۳۴۵.)
به نظر معدل برخلاف تفاسیر موجود، ایدئولوژی انقلابی گفتمان انقلابی فراسوی تمامی اختلاف های طبقاتی و قومی است. گویی توده ای نامتمایز را تشکیل داده اند که در چارچوب نظام های تفضیلی و نمادین ایجاد شده به وسیله ایدئولوژی به هم گره خورده‌اند.و اینجاست که معدل با پیوند دادن سه مفهوم انقلاب، گفتمان و وضعیت بحرانی، نظریه انقلاب خود را توضیح می دهد:
“انقلاب حالت خاصی از کنش تاریخی است که به وسیله ایدئولوژی انقلابی شکل می گیرد بحران انقلابی زمانی رخ می دهد که کنش گروه ها و طبقات زیر سلطه به وسیله گفتمان انقلابی ساخته و پرداخته می شود. انقلاب هنگامی روی می‌دهد که گفتمان حکومت و گفتمان جبهه مخالف به دو دنیای ایدئولوژیک متضاد تعلق دارند. رشد ایدئولوژی انقلابی را باید در بافت دیالکتیک حکومت جبهه مخالف جست. منافع حکومت در حفظ انحصار خود بر اساس ابزار خشونت برای اجرای طرح های اجتماعی- اقتصادی و در بسیج حمایت سایر حکومت ها در صحنه بین المللی همواره به توجیهات ایدئولوژیک نیاز دارد(همان،۳۵۰.)
تمام آنچه گفته شد مقولات بنیادین بود که در حکم بحث مقدماتی به شمار رفت. مباحث بنیادینی که معدل از آن برای تبیین انقلاب اسلامی(به عنوان یک نمونه تجربی ازاعمال گفتمان های انقلابی) بهره جسته است و حال وقت آن است که جویای نظر معدل در مورد نقش گفتمان انقلابی در فرایند انقلاب اسلامی باشیم.‌
کتاب “طبقه، سیاست و ایدئولوژی در انقلاب ایران” معدل در پی توضیح جامعه شناختی نحوه شکل گیری گفتمان انقلابی است.معدل مانند فیشر، ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ را نقطه آغازین شکل گیری گفتمانی می داند که با پرده ها و اپیزودهای قبل از خود (به عنوان مثال جنبش ملی شدن صنعت نفت) تفاوت بنیادی دارد. ۱۵ خرداد سال۱۳۴۲ آغاز شکل گیری گفتمان اسلامی است. معدل زمینه های اجتماعی شکل گیری چنین گفتمان را این گونه تبیین می کندکه ساختار حکومت و سیاست های ا قتصادی آن در این دوره در تعیین محتوی جنبش انقلابی ۱۹۹۷-۷۹ حائز اهمیت بودند. گسترش دستگاه سرکوب‌گر و دیوان سالارانه حکومت به تدریج و به شکلی نظام مند، نقش سازمان های واسطه‌ای را که به ایجاد پیوند میان حکومت و جامعه مدنی می پرداختند تضعیف کرد؛ سیاست‌های اقتصادی حکومت در جانبداری از بورژوازی وابسته و سرمایه داری بین المللی دشمنی طبقات مالک مانند تاجران خرده بورژوها و زمین داران را بر انگیخت ودر نتیجه این طبقات مصمم به شرکت در فعالیت های جبهه مخالف شدند. افزون برآن توسعه صنعتی دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ رشد شمارکارگران صنفی را به ارمغان آورد.به لحاظ محتوا انقلاب ایران ثمره همپوشانی دو مجموعه اختلاف بود: اولین آن، اختلاف تاجران و خرده بورژواها باسرمایه داری بین المللی و بورژوزای وابسته بودکه این اختلاف دربه دست گیری کنترل بازار ریشه داشت. اختلاف دوم بین کارگران و سرمایه داران بود که در نتیجه مشکلات اقتصادی دهه پنجاه شکل گرفت( همان،۳۵۱.)
با این همه معدل تمام عوامل مذکور را در شکل گیری انقلاب عناصری حاشیه ای می‌داندزیرا از نظر او مشکلات اقتصادی و نارضایتی های اجتماعی، هیچ یک پیدایش بحران انقلابی دهه پنجاه راتوجیه نمی کنند.بحران انقلابی هنگامی روی دادکه کنش های گروه های ناراضی از گفتمان شیعه شکل گرفت. بنابراین تشریح فرایندهای تاریخی که به رشد گفتمان شیعی به عنوان ایدئولوژی غالب جبهه مخالف انجامیدند جنبه مهمی از تشریح عوامل انقلاب ایران است.‌
‌ معدل با نقد آراء آبراهامیان و کدی منشا شکل گیری گفتمان انقلابی شیعی را نظریه سیاسی مکتب شیعه ناب و یا تحول نهادی شیعی که در قرن نوزدهم آغاز شده بود، نمی‌داند.به نظر او این استدلال هم درست نیست که ایدئولوژی شیعی و نهادهای مذهبی به وجود آورنده سازمان‌هایی از پیش موجود بودند که کنشگران انقلابی از آن استفاده کردند. به نظر معدل ایدئولوژی جبهه مخالف اسلامی به وسیله روشنفکران گوناگون پدید آمده است. شرایط محیطی گسترده‌ای که به پیدایش و رشد ایدئولوژی شیعی به عنوان گفتمان غالب در جبهه مخالف انجامید، چند ویژگی داشت که عبارتند از:
۱) اتحاد طبقات به وجود آوردنده پایگاه‌های تاریخی علما، مانند تاجران، خرده بورژواها و زمین داران .
۲) ایدئولوژی حکومت که بر اساس آن پادشاهی و فرهنگ دوران پیش از اسلام، گرامی داشته شد و به تشخیص هویت جبهه مخالف کمک کرد.‌
۳ ‌) افت ایدئولوژی های متناقض جبهه مخالفان مانند لیبرالیسم و کمونیسم که زمینه‌ساز رشد گفتگوی جبهه مخالف شیعی شد.
گفتمان انقلابی شیعی به نوبه خود مشکلات اقتصادی و نارضایتی های اجتماعی دهه پنجاه را به بحران انقلابی مبدل ساخت. ساختارهای نمادین و آیین گرایی آن به بسیج انقلابی مردم علیه حکومت کمک کرد و مجرای ارتباط موثری را میان مشارکت کنندگان در انقلاب فراهم آورد. همچنین گفتمان انقلابی شیعی به مبارزه برای قدرت و نیز اختلاف طبقاتی در دوره پس از انقلاب سروسامان داد.‌
تبیین مد نظر معدل به مثابه یک تحلیل گفتمانی، گویای این فرایند اجتماعی است. در وهله نخست رویدادهای اجتماعی با پس زمینه های ساختاری، شرایط را برای یک بحران اجتماعی به وجود می آورند این عناصر عبارتند از :
۱) گسترش دستگاه سرکوب گر و دیوان سالارانه شاه
۲) تضعیف جامعه مدنی
۳) وابستگی به نظام بین المللی
۴) تعارض سیاست های نوسازی با ساخت طبقاتی(خاصه تجار،مالکان وخرده بورژواها.)‌
۵) رشد طیف کارگر و حاشیه نشین بعد از اصطلاحات ارضی و سیاست های صنفی.‌
‌ اما مسائل فوق، فی نفسه توانایی لازم را برای شکل دهی به یک برنامه انقلابی ندارند آن چه که این رویداد را ممکن می سازد مقوله‌ای خلاقانه و انسانی به نام گفتمان انقلابی است. در اینجا نقش عاملیت اجتماعی، خود را در قالب گفتمان انقلابی نشان می دهد، همان گفتمانی که عامل شکل گیری ائتلاف و پیوندهای دیگری در سطح کلان اجتماعی می شود(به عنوان مثال متحد ساختن معارضان و مخالفان رژیم تحت یک برنامه انقلابی.)‌

پی نوشت:
۱ -iscoursiv practiceD

منبع : روزنامه رسالت