چراآزادی بیان مهم است

آزادی بیان یكی از پذیرفته ترین اصول حیات سیاسی و اجتماعی درعصر جدید است. سه دلیلی كه بیش از همه در دفاع از آن اقامه می شود این است كه آزادی بیان اولاً اساس جست وجوی حقیقت است، ثانیاً یكی ازعناصر بنیادی دموكراسی است و ثالثاً یكی از آزادیهایی است كه از نظر كرامت و بهروزی انسان كیفیت تعیین كننده دارد.
مدافعان همچنین یادآور می شوند كه اجازه یافتن حكومتها برای كنترل گفته ها و نوشته ها خطرناك است. با این حال، عموماً موافقت وجوددارد كه بیان باید مشمول بعضی حدود باشد. بیشتر مناقشات كنونی درباره آزادی بیان به همین حدود مربوط می شود. عده ای توجهشان معطوف به این است كه اصولاً «بیان» عبارت از چیست و دیگران به اینكه بیان ممكن است چه لطمه هایی به بار آورد.
تعریف
درمباحثات درباره این موضوع، معنایی كه نوعاً از واژه «بیان» اراده می شود نسبت به عرف لغت ازطرفی دامنه وسیع تر دارد و ازطرف دیگر دامنه محدودتر. ازطرفی، هم نوشته و هم گفته را دربرمی گیرد و ممكن است امور غیرلفظی مانند تصویرها و نمادها و حركات را نیز شامل گردد.
ازطرف دیگر، برخی از صورتهای بیان خارج از حوزه مجاز قرارمی گیرند، مانند سوگند دروغ و باج خواهی كه گرچه در آنها نیز بیان به كار می رود اما از حمایت قانونی برخوردار نیستند.
آن قسم «آزادی» كه بیش ازهمه در اینجا موردتوجه است، آزادی قانونی است، یعنی نبود محدودیتهای قانونی برای بیان. اما سایر اقسام آزادی نیز ممكن است محل بحث باشند، مثلاً آزادی از فشارهای اجتماعی یا تهدیدهای اقتصادی. مسأله آزادی بیان امكان دارد درزمینه سیاست نشریات دانشگاهی برای انتشار یا خودداری از انتشار برخی مقالات، یا سیاست كتابخانه ها درمورد خرید یا امتناع از خرید بعضی كتابها و نشریات نیز پیش بیاید. همچنین این موضوع مطرح است كه آیا برای مردم امكان واقعی وجوددارد كه عقاید خویش را درخصوص نابرابریهای اقتصادی یا ازطریق رسانه های دولتی یا درمباحث سیاسی بیان كنند یا نه.
آزادی بیان نوعاً یكی از «حقوق» شمرده می شود و بنابراین، از جایگاه اخلاقی و سیاسی ممتاز برخوردار است و از عناصر مقبول و معیار دربخش حقوق ملت در قوانین اساسی و اعلامیه های حقوق بشر است. معمولاً حق بیان متعلق به كسانی دانسته می شود كه می خواهند چیزی بگویند یا بنویسند، ولی ممكن است برای كسانی نیز مطالبه شود كه می خواهند بشنوند یا بخوانند و اهمیت این حق كمترازحق بیان نیست. تحلیلگران گاهی می كوشند با تجزیه و تحلیل معانی واژه های «آزادی» و «بیان» محتوای آزادی بیان را مشخص كنند، ولی از نظر فلسفی، تفكیك محتوای حق از توجیه آن امكانپذیر نیست. فقط پس از اینكه دیدیم چرا آزادی بیان مهم است، خواهیم توانست معین كنیم كه حق موردبحث كدام اقسام بیان را باید دربربگیرد و متضمن چه نوع آزادیهایی باشد و چه جایگاهی باید متعلق به آزادی دانسته شود.
توجیه
چنانكه گفته شد، در توجیه آزادی بیان سه دلیل اقامه می شود.
۱. جست و جوی حقیقت:
آزادی بیان را معمولاً ابزاری برای پی بردن به حقیقت دانسته اند و از آن دفاع كرده اند، گفته اند كه اگر بنابر پیشرفت فهم و معرفت باشد، مردم باید در بیان و بحث و انتقاد ازافكار و اطلاعات آزاد باشند و حقیقت فقط درعرصه آزاد و آشكار دادوستد آرا دارای حداكثر امكان بروز خواهد كرد. ممكن است بگوییم پس از آشكارشدن حقیقت، آزادی بیان دیگر كاری نخواهدداشت و باید رها شود. ولی خطاپذیری ما در اعتقاداتمان همیشه یكی از اركان دفاع از آزادی بیان بوده است.
ممكن است معتقدباشیم كه از بروز فكری نادرست و كاذب جلوگیری می كنیم، اما تاریخ نشان می دهد كه چه بسا حقیقت اشتباهاً خطاپنداشته شده و خطا جای حقیقت را گرفته است.
از این گذشته، چنانكه جان استوارت میل استدلال كرده است، حتی اگر عقیده ای حقیقت داشته باشد، فقط تا هنگامی می توانیم به حقیقت آن اعتماد بورزیم كه بتواند از چالشها سربلند بیرون آید و حتی عقیده درست اگر از چالش دورنگاه داشته شود، به یكی از جزمیات مرده تبدیل می شود. این دفاعی قوی است، ولی چند اشكال به آن وارد شده است. نخست اینكه مدافعان، آزادی بیان را تنها تا جایی ارزشمند می دانند كه برای حقیقت ارزش قائلند. البته عموماً تصدیق می كنیم كه معرفت بهتر از جهل و حقیقت بهتر از خطاست؛ ولی گاهی ممكن است با توجه به خیرهای دیگری مانند امنیت عمومی و آرامش خاطر، معرفت و حقیقت با یكدیگر تعارض پیدا كنند. كسانی شك دارند كه حقیقت همیشه باید ارزش چیره گر باشد. دوم اینكه فرض مدافعان بر این است كه آزادی بیان واقعاً به پیشرفت فهم و حقیقت كمك می كند. ولی هستند كسانی كه این مدعا را بیش از حد خوشبینانه می دانند و تردید دارند كه مردم عادی به واقع قادر به تمیز حقیقت از خطا و تفكیك پیشداوریهای غیرعقلانی از استدلالهای منطقی باشند. ولی در ارزیابی این اشكال باید شقوق بدیل را در نظر بگیریم . سؤال این نیست كه آیا حقیقت همیشه در نتیجه برخورد عقاید و آرا آشكار خواهد شد، بلكه می خواهیم بدانیم سانسور حكومت بیشتر به حال آن مفید است یا بحث آزاد و بدون تضییق.
سوم اینكه بعضی از صورتهای بیان، از قبیل برخی از انواع هنر، سر و كاری با حقیقت ندارند و از این رو ، به عنوان ابزار جست و جوی حقیقت در حوزه این مدافعات نمی گنجند؛ ولی با این حال خوبیهایی در آنهاست، مثل خلاقیت ، كه می توان گفت جانشین حقیقت می گردد و همان گونه دفاع بر پایه پیامدهای مطلوب كشف حقیقت شامل آن نیز می شود.
۲. دموكراسی : اندیشه بنیادی در دموكراسی ، حكومت مردم بر مردم است ، و این امر صورت پذیر نیست اگر مردم نتوانند نظر خویش را به یكدیگر عرضه كنند. تصمیم گیری به شیوه دموكراتیك ، هم به بحث و مناظره نیاز دارد و هم به رأی دادن ؛ و محدود ساختن جریان شور و مشورت ، خصلت دموكراتیك آن را به همان نسبت محدود خواهد كرد. به علاوه ، دموكراسی مستلزم این است كه هیچ كس به استثنای خود مردم مجاز نباشد آزادی بحث را در میان مردم محدود كند. دموكراسی در حد كمال همچنین بدین معناست كه هركس كه تابع تصمیمات در دموكراسی است حق دارد در جریانهای مربوط به آن نیز شركت كند و بنابراین باید از حق برابر آزادی بیان بهره مند شود.
دموكراسی در عصر جدید از طریق نمایندگان مردم ، یعنی به شیوه غیرمستقیم اعمال می شود. با توجه به این امر ، آزادی بیان از این جهت نیز اهمیت دارد كه حاكمان از عقاید و خواستهای مردم تحت حكومت آگاه باشند تا هم مخالفان فرصت عرض اندام بیابند و هم از سوءاستفاده از قدرت جلوگیری شود. حتی باید گفت كه دفاع از آزادی بیان به عنوان وسیله جلوگیری از سوءاستفاده از قدرت، قابل تعمیم به فراتر از مرزهای حكومتهای دموكراتیك است.گاهی تصور می شود كه دموكراسی پناهگاهی امن برای آزادی بیان نیست. فرض كنید اكثریت بخواهد صدای اقلیت را خاموش كند. آیا دموكراسی اجازه سلب آزادی بیان را از اقلیت دارد؟ پاسخ بستگی به این دارد كه مسأله چه نوع بیانی مطرح است. چون در دموكراسی همه آحاد مردم باید از حقوق سیاسی برابر برخوردار باشند، دموكراسی نمی تواند توجیه كند كه اكثریت، حقوق دموكراتیك بعضی از افراد مردم ، از جمله حق دموكراتیك آزادی بیان را ، محدود یا سلب كند. ولی بیان قابل دفاع با استناد به دموكراسی به آنگونه بیانی محدود می شود كه از نظر مشاركت در فرایند دموكراسی ، اساسی است و این همه انواع بیان را در بر نمی گیرد. مثلاً اگر بخواهیم از حق دانشمندان برای تردید در آرای سنتی همكارانشان دفاع كنیم، با تكیه بر پیش نیازهای مشاركت دموكراتیك نمی توان به محكم ترین وجه از آن حق دفاع كرد، زیرا به سادگی و مستقل از تجربه ممكن نیست گفت كه چه نوع بیانی با فرایند دموكراسی ارتباط پیدا می كند یا نمی كند.
۳. آزادی فردی : به آزادی بیان غالباً به عنوان یكی از اركان آزادی فردی ارج نهاده می شود، نه فقط همچون یكی از ابزارهای حصول هدفهای اجتماعی یا یكی از نهادهای مشخصاً سیاسی . گاهی شأن و مقام اخلاقی هر شخص محل تأكید است. گفته می شود كه منع مردم از مطلع ساختن دیگران از نظرها و عقایدشان تجاوز به شأن و مقامی است كه به عنوان شخص بدان استحقاق دارند. به همین وجه ، منعشان از اطلاع یافتن و نتیجه گیری مستقل از آرای دیگران نیز با شأن اخلاقی آنان منافات دارد. گاهی به جای «حق» آزادی بیان ، «خوبی» آن مورد تأكید قرار می گیرد. ادعا می شود كه ارتباط آزاد با همنوعان اساس پرورش و شكوفایی و فعلیت بخشیدن به استعدادهای آدمی است. آزادی بیان یكی از مهم ترین ویژگیهای جامعه ای است كه نهادها و اعتقادها و ارزشهای آن به فرد امكان می دهند كه او شخصاً به زندگی خویش سامان بخشد و دست به انتخابهای عاقلانه بزند و به بهروزی به كامل ترین معنای انسانی آن برسد.
حدوددر روزگار كنونی، محور مناقشه درباره آزادی بیان ، حدود آن است و بحث در خصوص حدود بر دو چیز دور می زند: یكی دامنه شمول بیان و دیگری آسیبهایی كه ممكن است از بیان به بار آید.
آنچه بعضی آن را بیان می دانند و خواستار حراست از آن می شوند، در نزد دیگران به هیچ معنای باورپذیری بیان به شمار نمی آید. به مثل، كسانی كه خواسته اند نمایش تصویرهای پورنوگرافیك را در اصل آزادی بیان بگنجانند با این اعتراض روبرو شده اند كه این كار نه محتوای ارتباطی دارد و نه به هیچ معنای عاقلانه ای بیان محسوب می شود. از این گذشته، برخی از آنچه عرفاً ممكن است بیان دانسته شود، احتمالاً واجد شرط هایی به حساب نمی آید كه به عنوان بیان قانوناً باید مورد حمایت قرار گیرد. یكی از مصداقهای این مفهوم، آگهی تجارتی است. در مقابل اعمال و حركاتی از قبیل سوزاندن پرچم یا نصب آرمهایی به لباس گرچه معمولاً از مقوله بیان محسوب نیست، ولی امكان دارد به دلیل خصلت ارتباطی آن، مشمول اصل آزادی بیان شمرده شود. پس توجیه آزادی بیان از این نظر كه چه چیز باید بیان محسوب شود، تبعاتی دارد كه تا اندازه ای حدود آزادی را تعیین می كند. دوم، بیان غالباً به دلیل اینكه زیانبار و آسیب رسان از كار درمی آید، محدود می شود. گاهی می گویند بیان چون بیان است و عمل نیست، پس نمی تواند آسیب برساند. ولی این ادعا آشكارا صحت ندارد. هتاكی به آبروی اشخاص لطمه می زند و این لطمه معمولاً دلیل كافی برای منع بیان آلوده به تهمت و افترا دانسته می شود، البته به این شرط كه آنچه گفته شده نه حقیقت داشته باشد و نه اظهارنظر منصفانه باشد. بیان متضمن تجاوز به حریم خصوصی اشخاص نیز مشمول ممنوعیت است اگر مصالح واقعی عمومی در میان نباشد. در اینجا حتی «حقیقت» نیز عذر موجه محسوب نمی شود، زیرا اموری وجود دارد كه عموم مردم اساساً حقی به دانستن آن ندارند. هرزه نگاری و پورنوگرافی و تحریك به خشونت و نطق های برانگیزاننده كینه به ویژه كینه نژادی و قومی، چون گفته می شود كه آسیب می رساند، اغلب غیرقانونی به حساب می آیند. بحث بر سر زیانمند بودن بیان بر چهار محور دور می زند. یكی این مسأله تجربی است كه آیا فلان شكل بیان كه ادعا می شود زیان آور است، آیا به واقع لطمه ای می زند یا نه. دوم اینكه آیا لطمه مورد ادعا فی الواقع لطمه است یا نه. آیا سخنرانی كه دیگران را تحریك به برانداختن فلان نظام سیاسی یا القای قانون خاصی می كند، لطمه ای با سخنان خود وارد می كند؟ پاسخ آشكارا وابسته به ارزیابی ما از آن نظام یا قانون است. سوم، به فرض كه تصدیق كنیم فلان چیز لطمه می زند، آیا این لطمه برای محدود كردن آزادی بیان كافی است؟ آیا به صرف اینكه كسی احساسات بخشی از مردم را جریحه دار كند، حق داریم او را از سخن گفتن منع كنیم؟ با توجه به اهمیت اصل آزادی بیان، لطمه باید بسیار شدید باشد تا چنین حقی به خود بدهیم. چهارم، مواردی پیش می آید كه ممكن است بی آنكه قصد محدود كردن آزادی بیان در میان باشد، بخواهیم فعلاً درجه اولویت آن را كاهش دهیم. اگر ناطقی به هیچوجه پا را از حدود قانونی فراتر نگذارد، ولی شنوندگان به علت تحریك پذیری قبلی دست به خشونت بزنند، آیا مقامات حق دارند از سخنرانی او جلوگیری كنند؟ در چنین مواردی می توان گفت كه عمل مقامات پذیرفتنی است زیرا با در نظر گرفتن اوضاع و احوال، بی آنكه اصولاً قصد تحدید آزادی بیان را داشته باشند، عجالتاً آن را تابع ملاحظات دیگر كرده اند. نباید هر قاعده ناظر بر بیان را لزوماً محدودیتی برای آن دانست. آیین نامه داخلی مجالس قانونگذاری برای این است كه مذاكرات تابع نظم و قاعده باشد ، نه برای تحدید آزادی بیان. همچنین است مقرراتی كه در كشورهای دموكراتیك در خصوص تظاهرات خیابانی وضع می شود. ولی مجموعاً در همه موارد تحدید آزادی بیان، تعیین اینكه خطوط مرزی كجا باید كشیده شوند، عملاً دشوار است. حدود اخلاقی بیان لازم نیست عیناً با حدود قانونی منطبق باشند. چون همواره باید از سوءاستفاده از قدرت سیاسی برحذر بود، رواست كه حق قانونی موسع تر از حق اخلاقی باشد. ممكن است اخلاقاً بیان بعضی امور جایز نباشد، ولی قانوناً شایسته باشد اجازه بیان آنها داده شود

منبع : بنياد انديشه اسلامي